τοῦ κ. Γεωργίου Θ. Μηλίτση, διδασκάλου, Εἰδικοῦ Παιδαγωγοῦ
Τα σχολεία άνοιξαν τις πόρτες τους για να υποδεχθούν τους μαθητές τους. Οι εκπαιδευτικοί, όλων των βαθμίδων, με ανανεωμένες τις δυνάμεις και την όρεξή τους άρχισαν να παραδίδουν μαθήματα στους μαθητές τους, με λύπη όμως διαπιστώνουν ότι ορισμένοι μαθητές τους, όχι μόνον τα πρωτάκια του Δημοτικού ἤ μαθητές της πρώτης Γυμνασίου, αλλά και άλλων τάξεων, έχουν μία όχι φυσιολογική συμπεριφορά μέσα στην τάξη και στο διάλειμμα. Την διαπίστωση των εκπαιδευτικών έρχονται να την επιβεβαιώσουν και γονείς οι οποίοι παρατηρούν ότι κάτι έχει αλλάξει στην συμπεριφορά του παιδιού τους τον τελευταίο καιρό και το ακούνε να κάνει παράπονα για όλα και για όλους. Παραπονιέται π. χ. ότι το πονάει το κεφάλι, το στομάχι, το τρώει (έχει κνίδωση) όλο του το σώμα, δεν έχει όρεξη να φάει, βλέπει τρομακτικά όνειρα και εφιάλτες, πολλοί μαθητές του Νηπιαγωγείου ή των πρώτων τάξεων του Δημοτικού βρέχουν το βράδυ το κρεββάτι τους κλπ. ʹΟλα τα παραπάνω συμπτώματα οδηγούν τους γονείς και τους εκπαιδευτικούς να καταλάβουν ότι τα παιδιά αυτά έχουν άγχος.
Δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι ένα μικρό παιδί δεν μπορεί να μας πει με λόγια αυτό που αισθάνεται, γιατί, ίσως, να μην έχει την αναπτυξιακή ωριμότητα ή το λεξιλόγιο για να πει στους μεγαλύτερούς του «φοβάμαι», «ανησυχώ», «νιώθω πίεση».
Το παιδικό άγχος συχνά δεν «φωνάζει» — αντίθετα, ψιθυρίζει μέσα από μικρές καθημερινές αντιδράσεις. Και αν αυτές οι αντιδράσεις αναγνωριστούν έγκαιρα, το παιδί μπορεί να δεχτεί την κατάλληλη υποστήριξη προτού χρειαστεί ψυχολογική παρέμβαση. Όπως συμβαίνει σε πολλές πτυχές της ψυχικής υγείας, έτσι και εδώ, η πρόληψη και η έγκαιρη παρέμβαση σώζουν.
Οι μεγαλύτεροι, γονείς ή εκπαιδευτικοί, θα καταλάβουν ότι ένα παιδί έχει άγχος από τα συμπτώματα που βλέπουν ότι το τυραννούν. Η παρατηρητικότητα των γονέων του και η ευαισθησία του δασκάλου του είναι εξαιρετικά σημαντικές για την πρώιμη αναγνώριση των συμπτωμάτων άγχους. Αυτοί οι δύο θεμελιώδεις φορείς — το σπίτι και το σχολείο — είναι τα βασικά περιβάλλοντα στα οποία το παιδί εκδηλώνει το άγχος του μέσα από τη συμπεριφορά, το συναίσθημα ή το σώμα του.
Το παιδικό άγχος εκδηλώνεται με διάφορες μορφές από τις οποίες οι συνηθέστερες, σύμφωνα με την Αμερικανική Ψυχιατρική Εταιρεία (Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-5) είναι:
1. Αγχώδης διαταραχή αποχωρισμού. Το παιδί αισθάνεται υπερβολικό φόβο γιατί πιστεύει ότι αν απομακρυνθεί από τους γονείς του ή τα άλλα αγαπητά του πρόσωπα αυτά θα πάθουν κάτι κακό. Ο φόβος αυτός συχνά συνοδεύεται από σωματικά συμπτώματα (ναυτία, πονοκέφαλο, κλάμα).
2. Γενικευμένη αγχώδης διαταραχή. Το παιδί έχει επίμονη και υπερβολική ανησυχία για διάφορους τομείς της ζωής του (σχολείο, οικογένεια, υγεία) που διαρκεί τουλάχιστον 6 μήνες.
3. Κοινωνική αγχώδης διαταραχή ή κοινωνική φοβία. Το παιδί έχει έντονους φόβους για αρνητική αξιολόγησή του από άλλους (δασκάλους, συμμαθητές) κι αυτό το οδηγεί σε κοινωνική απομόνωση.
4. Ειδικές φοβίες. ʹΕχει έντονους και παράλογους φόβους για συγκεκριμένα αντικείμενα ή καταστάσεις (π.χ. ζώα, σκοτάδι, θόρυβοι).
Το αυξημένο άγχος στην παιδική ηλικία είναι ένα από τα πιο συνηθισμένα ψυχολογικά προβλήματα που συναντούμε σε παιδιά διαφόρων ηλικιών. Είναι σημαντικό να σημειωθεί ότι το άγχος στα παιδιά μπορεί να είναι σύμπτωμα ανάπτυξης νεύρωσης, επομένως δεν πρέπει να παραβλέπουμε το άγχος του παιδιού .
Ας δούμε αιτίες που προκαλούν το παιδικό άγχος. Οι βασικότερες είναι:
Γονίδια: Το άγχος μπορεί να είναι κληρονομικό και τα παιδιά με οικογενειακό ιστορικό άγχους είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν αγχώδη διαταραχή.
Στρες: Τα αγχωτικά γεγονότα, όπως το διαζύγιο των γονέων, η μετακόμιση ή η απώλεια ενός αγαπημένου προσώπου, μπορούν να προκαλέσουν άγχος στα παιδιά.
Οικογενειακό περιβάλλον: Τα παιδιά που μεγαλώνουν σε ένα αγχωτικό ή χαοτικό οικογενειακό περιβάλλον μπορεί να είναι πιο πιθανό να αναπτύξουν αγχώδη διαταραχή.
Ψυχικές διαταραχές: Τα παιδιά με άλλες ψυχικές διαταραχές, όπως η κατάθλιψη ή η διαταραχή ελλειμματικής προσοχής και υπερκινητικότητας (ΔΕΠΥ), μπορεί να είναι αιτίες για την εμφάνιση άγχους.
Αναλυτικά οι αιτίες που προκαλούν το παιδικό άγχος είναι: η υπερβολική εργασία (σχολική κλπ.) και η έλλειψη ύπνου. Η νευρική ένταση και οι εθισμοί (συμπεριλαμβανομένων κι εκείνων από ηλεκτρονικές συσκευές) καθώς και ο φόβος επανάληψης τυχόν αρνητικών γεγονότων ή κριτικών. Οι εσωτερικές του συγκρούσεις, η χρήση φαρμάκων, η υπερπροστασία από τους γονείς, ο φόβος ότι δεν θα μπορέσει να ανταποκριθεί στις προσδοκίες των γονέων του, οι ιδεοληπτικές σκέψεις ή ο φόβος μήπως γίνει στόχος bullying από συνομηλίκους του αγχώνουν το παιδί.
Επίσης αιτία άγχους σε παιδιά σχολικής ηλικίας είναι, πρώτα απ' όλα, η προσαρμογή στο σχολείο και το απότομα αυξημένο επίπεδο ευθύνης. Το αυξημένο άγχος σε ένα παιδί 7, 8, 10 ετών είναι ένα από τα πιο συνηθισμένα ψυχολογικά προβλήματα των παιδιών σχολικής ηλικίας.
Τα συμπτώματα του παιδικού άγχους μπορούν να εμφανιστούν και σε παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας, για παράδειγμα, στο λύκειο, όταν τα αγόρια και τα κορίτσια αντιμετωπίζουν το βάρος της ευθύνης με τη μορφή εξετάσεων και περαιτέρω εισαγωγής σε πανεπιστήμιο.
Οι ειδικοί μας λέγουν ότι το πρώτο και βασικό σύμπτωμα που θα βάλει σε υποψία τους γονείς είναι, αν ένα παιδί που αγαπούσε το σχολείο αρχίζει να αρνείται να πάει, να παραπονιέται για πονοκεφάλους ή πόνους στο στομάχι ή κλαίει χωρίς προφανή λόγο, αυτό μπορεί να είναι μια «πρώιμη φωνή» άγχους. Το ίδιο ισχύει αν ένα παιδί γίνεται υπερβολικά τελειομανές, αποφεύγει κοινωνικές επαφές (δεν θέλει να συναντήσει τους φίλους του) ή δείχνει έντονη ανάγκη για έλεγχο και επιβεβαίωση.
Ακόμα και οι παρακάτω εκδηλώσεις μας προειδοποιούν ότι το παιδί μας είναι αγχωμένο: ʹΕχει έλλειψη αυτοπεποίθησης ή δαγκώνει τα νύχια του. Δεν δείχνει ενδιαφέρον για τα μαθήματά του και για τις αγαπημένες του δραστηριότητες. Θυμώνει εύκολα και φοβάται χωρίς λόγο ή αντιδράει σε τυχόν αλλαγές που μπορεί να γίνουν στο σπίτι ή στο σχολείο. Αισθάνεται κόμπο στο λαιμό ή κουράζεται εύκολα. Δεν έχει όρεξη για φαγητό ή και το αντίθετο. Δεν έχει ήρεμο ύπνο ή βλέπει εφιάλτες.
Η ανίχνευση τέτοιων αλλαγών στη συμπεριφορά μπορεί να είναι καθοριστική για την αποφυγή περαιτέρω επιβάρυνσης ή παγίωσης της αγχώδους συμπεριφοράς (American Psychiatric Association, 2013).
ʹΟπως προαναφέραμε το παιδικό άγχος μπορεί να εκδηλωθεί με ποικίλους τρόπους, όπως: σωματικούς, συναισθηματικούς και συμπεριφορικούς.
Οι έρευνες που έγιναν έδειξαν ότι:
1. Το άγχος είναι η πιο συχνή ψυχική διαταραχή που συναντούμε σε παιδιά και εφήβους.
2. Το 10 - 20% των παιδιών και των νέων έχουν διαγνώσιμη αγχώδη διαταραχή.
3. Πολλά παιδιά έχουν τα συμπτώματα αλλά δεν πληρούν τα διαγνωστικά κριτήρια.
4. 2 στους μαθητές της 5ης δημοτικού φοβούνται τον αποχωρισμό από τον γονέα τους.
5. 2 στα 5 παιδιά ηλικίας 6 έως 12 ετών έχουν τουλάχιστον επτά φόβους που
τα ενοχλούν.
6. Σχεδόν το ένα τρίτο των παιδιών ανησυχούν για την ικανότητά τους και χρειάζονται σοβαρή επιβεβαίωση.
7. 1 στους μαθητές της Ε΄ Δημοτικού έχει υψοφοβία, είναι ντροπαλός σε νέες καταστάσεις ή αγχώνεται για την δημόσια ομιλία και την κοινωνική αναγνώριση.
8. Τα κορίτσια έχουν περισσότερο άγχος από τα αγόρια - μερικές φορές λόγω κοινωνικών προσδοκιών.
9. Ευχάριστα νέα: οι περισσότερες από αυτές τις ανησυχίες και τα άγχη ξεπερνιούνται ή μειώνονται καθώς τα παιδιά ωριμάζουν και αναπτύσσονται. Το κλειδί είναι να γνωρίζουμε τι είναι «φυσιολογικό» για ένα παιδί σε μια δεδομένη ηλικία.
Οι ψυχολόγοι μας λέγουν ότι οι παρακάτω χαρακτήρες παιδιών είναι επιρρεπείς στο άγχος.
1. Τα ντροπαλά παιδιά. Αυτά είναι συνήθως ήσυχα και ήρεμα παιδιά. ʹΟταν είναι στο σχολείο φοβούνται να σηκώσουν το χέρι τους για να απαντήσουν στην ερώτηση του δασκάλου τους ή να σηκωθούν στον πίνακα ή να κάνουν ερωτήσεις στον δάσκαλο τους. Συνήθως είναι πολύ επιμελή στις σπουδές τους. Φοβούνται πολύ αν κάποιος υψώσει τη φωνή του και ανησυχούν μήπως δεν καταφέρουν κάτι. Επιλέγουν ένα άτομο για να είναι φίλοι και δεν τους αρέσει να είναι το κέντρο της προσοχής.
2. Εσωστρεφή. Τα παιδιά της κατηγορίας αυτής είναι συνήθως σκυθρωπά και αφιλόξενα. Δεν αντιδρούν σε τίποτα. Προσπαθούν να αποφεύγουν την επαφή με ενήλικες, αποφεύγουν τα θορυβώδη παιχνίδια, κάθονται μόνα τους και συμπεριφέρονται σαν να περιμένουν από όλους να κάνουν κάτι λάθος. Μπορεί να δυσκολεύονται με τη μάθηση λόγω έλλειψης ενδιαφέροντος και συμμετοχής στη διαδικασία.
3. Εξωστρεφή. Εδώ ανήκουν τα παιδιά που είναι πολύ δραστήρια και συναισθηματικά αλλά έχουν βαθιά κρυμμένους φόβους. Στην αρχή, προσπαθούν να τα πάνε καλά στο σχολείο, αλλά αν αποτύχουν, γίνονται ενοχλητικά. Μπορεί σκόπιμα να αυτοσαρκάζονται μπροστά στην τάξη. Αντιδρούν στην κριτική με σκόπιμη αδιαφορία ή αντίστροφα, με βίαια συναισθηματικά ξεσπάσματα, ουρλιαχτά ή κλάματα.
4. Νευρωτικά. Εδώ ανήκουν τα παιδιά που έχουν κάποιο σωματικό μειονέκτημα, όπως: διάφορα τικ, τραυλισμό, ενούρηση κ.λπ.
Είναι λογικό ότι ορισμένα από τα παραπάνω μπορούν να παρατηρηθούν και σε παιδιά που δεν είναι επιρρεπή στο άγχος. Για παράδειγμα, ένα παιδί μπορεί να είναι ήσυχο και αποσυρμένο επειδή τσακώθηκε με έναν φίλο ή υπερβολικά ενεργό και θορυβώδες επειδή πήγε για ύπνο αργά το
προηγούμενο βράδυ.
Μόλις οι γονείς ή οι εκπαιδευτικοί καταλάβουν ότι κάποιο παιδί βασανίζεται από το άγχος θα πρέπει να αλληλοενημερωθούν και από κοινού να εργαστούν για τη θεραπεία του.
Τα βασικά θεραπευτικά μέσα για την καταπολέμηση του παιδικού άγχους είναι:
1. Επικοινωνήστε με το παιδί. Ενθαρρύνετε το παιδί να σας ανοίξει την καρδιά του και να σας μιλήσει για τα συναισθήματα και τις ανησυχίες του. Ακούστε το προσεκτικά και επικυρώστε τα συναισθήματά του, δείχνοντας κατανόηση και ενσυναίσθηση. Βοηθήστε το να βελτιώσει την αυτοεκτίμησή του.
2. Καθιερώστε μια ρουτίνα. Δημιουργήστε μια συνεπή ρουτίνα για το παιδί σας, συμπεριλαμβανομένων τακτικών ωρών γευμάτων, ωρών ύπνου και δραστηριοτήτων. Αυτό μπορεί να του προσφέρει ένα αίσθημα ασφάλειας.
3. Διδάξτε στο παιδί σας τεχνικές χαλάρωσης. Διδάξτε στο παιδί σας απλές τεχνικές χαλάρωσης, όπως βαθιά αναπνοή, μέτρημα μέχρι το 10 ή ασκήσεις μυϊκής χαλάρωσης. Η εξάσκηση αυτών των τεχνικών ως οικογένεια είναι ένας εξαιρετικός τρόπος για να μοιραστείτε στιγμές.
4. Ενθαρρύνετε τη σωματική δραστηριότητα. Ενθαρρύνετε τη σωματική δραστηριότητα, η οποία μπορεί να βοηθήσει στην απελευθέρωση της έντασης και στη μείωση του άγχους. Τα αθλήματα και το παιχνίδι σε εξωτερικούς χώρους είναι καλές επιλογές.
5. Διδάξτε στο παιδί σας δεξιότητες αντιμετώπισης. Βοηθήστε το να αναπτύξει στρατηγικές αντιμετώπισης, όπως η επίλυση προβλημάτων και η μετατόπιση των αρνητικών σκέψεων σε θετικές.
6. Αποφύγετε την υπερπροστασία. Ενώ είναι σημαντικό να προσφέρετε υποστήριξη, αποφύγετε την υπερπροστασία του παιδιού σας. Αυτό μπορεί να αυξήσει το άγχος. Ενθαρρύνετέ το να αντιμετωπίζει τις προκλήσεις σταδιακά.
7. Περιορίστε την έκθεσή του σε παράγοντες που πυροδοτούν το άγχος. Εάν είναι δυνατόν, περιορίστε την έκθεση του παιδιού σας σε καταστάσεις ή ερεθίσματα που προκαλούν άγχος. Η αντιμετώπιση καταστάσεων που προκύπτουν σε συγκεκριμένες χρονικές στιγμές μπορεί να είναι ωφέλιμη, αλλά η σκόπιμη έκθεση του παιδιού σας σε άβολες καταστάσεις μπορεί να επιδεινώσει το άγχος και τον φόβο.
8. Ζητήστε επαγγελματική βοήθεια. Εάν το άγχος του παιδιού σας
επιμένει ή επηρεάζει σημαντικά την καθημερινότητά του, πρέπει να ζητήσετε βοήθεια από παιδοψυχολόγο.
9. Δημιουργήστε ένα υποστηρικτικό περιβάλλον. Βεβαιωθείτε ότι το παιδί σας αισθάνεται αγάπη και υποστήριξη. Ενημερώστε το ότι μπορεί να βασίζεται και να καταφεύγει σε σας και στους δασκάλους του για αντιμετωπίζει τα προβλήματα και τις αιτίες που το προκαλούν άγχος.
10. Ιερές αποδημίες. Δεν είναι το τελευταίο που πρέπει να κάνουν οι γονείς του αγχωμένου παιδιού αλλά το πρώτο από τα πρώτα που προαναφέραμε. Το αγχωμένο παιδί έχει μεγάλη ανάγκη από ηρεμία και συναναστοφή με ήρεμους ανθρώπους. Πού όμως θα συναντήσουμε ήρεμους συνανθρώπους, σε μια εποχή που κυριαρχεί η βιασύνη το άγχος και που συνεχώς ακούς να σου λένε «πνίγομαι»; Δεν χωρά αμφιβολία ότι οι ήρεμοι άνθρωποι βρίσκονται, συνήθως, μακριά από τις πολύβουες πόλεις μας, θα τους συναντήσεις εκεί που το περιβάλλον είναι ήρεμο, ήσυχο και κατανυκτικό, δηλαδή σ̉ ένα ξωκκλήσι ή σ̉ ένα μοναστήρι. Οι χώροι αυτοί, χωρίς να το καταλάβουμε, επιδρούν θετικά στον κουρασμένο και αγχωμένο άνθρωπο, όλων των ηλικιών. Εκεί το αγχωμένο παιδί, όταν το πάμε, θα ηρεμήσει και θα βρει τον εαυτό του. Δεν είναι μόνον το φυσικό περιβάλλον που θα επιδράσει ή ο καλός λόγος που θα ακούσει από τους πατέρες ή τις μοναχές του μοναστηριού, αλλά κυρίως, τα λόγια προσευχής που θα ψελλίσουν οι οικείοι του.
Στο χώρο αυτό το παιδί μας θα βρει, συνήθως τις Κυριακές το πρωί ή το απόγευμα, συνομηλίκους του και θα έχει την ευκαιρία να γνωρίσει κι άλλα παιδιά, τα οποία ίσως να αντιμετωπίζουν το ίδιο πρόβλημα, και να παίξει μαζί τους.
ʹΟλα τα παραπάνω θα έχουν μεγάλη επιτυχία, αν και στο σπίτι κυριαρχεί η ειρήνη και η γαλήνη.
ʹΟσοι γονείς τα εφάρμοσαν αυτά, πολύ γρήγορα διαπίστωσαν διαφορά στην ψυχολογία του παιδιού τους.
Η αντιμετώπιση του άγχους στα παιδιά μπορεί να είναι δύσκολη, αλλά με υπομονή, κατανόηση και κατάλληλη υποστήριξη, είναι δυνατό να τα βοηθήσετε να αναπτύξουν δεξιότητες για να διαχειρίζονται τα συναισθήματα και τις ανησυχίες τους με έναν υγιή τρόπο.
Δεν πρέπει ποτέ να μας διαφεύγει, γονείς και εκπαιδευτικούς, ότι κάθε παιδί είναι μοναδικό και ανεπανάληπτο, επομένως είναι σημαντικό να προσαρμόζουμε αυτές τις στρατηγικές στις ατομικές ανάγκες κάθε παιδιού.
Ενδεικτικές πηγές και βοηθήματα
1. https://www.nhs.uk, Anxiety in children, 2023
2. Cleveland Clinic, https://my.clevelandclinic.org, Anxiety in Children: Causes, Symptoms & Treatment, 2023
3. HSE.ie, https://www2.hse.ie, Anxiety disorders in children, 2023
4. Unicef, https://www.unicef.org, Qu'est-ce que l'anxiété.
5. Unimed Londrina, https://www.unimedlondrina.com.br, Ansiedade: como isso pode afetar a vida da criança e do ...
6. Евгения Мшецян, Детская тревожность: почему возникает и что с этим делать, https://bemeta.co, 2024
