αναμνήσεις για γεγονότα που το άτομο πιστεύει ότι έζησε,
ενώ στην πραγματικότητα δεν συνέβησαν ποτέ
ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΟΙ ΨΕΥΔΕΙΣ ΑΝΑΜΝΗΣΕΙΣ;
Οι ψευδείς αναμνήσεις είναι αναμνήσεις για γεγονότα που το άτομο πιστεύει ότι έζησε, ενώ στην πραγματικότητα δεν συνέβησαν ποτέ ή συνέβησαν με διαφορετικό τρόπο από αυτόν που θυμάται. Δεν πρόκειται για ψέμα ή συνειδητή παραποίηση, αλλά για αληθινή πεποίθηση του ανθρώπου ότι θυμάται κάτι πραγματικό.
Οι ψευδείς αναμνήσεις δημιουργούνται μέσα από διάφορους μηχανισμούς:
- Επιρροή από ερωτήσεις ή υποδείξεις: για παράδειγμα, όταν κάποιος μας ρωτάει επίμονα αν θυμόμαστε κάτι που δεν ζήσαμε, μπορεί να αρχίσουμε να πλάθουμε εικόνες που με τον καιρό γίνονται «αναμνήσεις».
- Σύγχυση με άλλα βιώματα: συχνά ανακατεύουμε κομμάτια από διαφορετικές εμπειρίες, ταινίες ή αφηγήσεις και τα θεωρούμε δικά μας.
- Επιδράσεις του χρόνου: όσο περνούν τα χρόνια, η μνήμη μας χάνει λεπτομέρειες και το κενό συμπληρώνεται με φαντασία.
- Συναισθηματική φόρτιση: όταν υπάρχει έντονο συναίσθημα (φόβος, χαρά, πόνος), ο εγκέφαλος μπορεί να αλλοιώσει ή να «ξαναγράψει» την ανάμνηση.
Οι ψευδείς αναμνήσεις έχουν μελετηθεί πολύ στην ψυχολογία, ειδικά σε περιπτώσεις μαρτυριών σε δικαστήρια, αλλά και σε θεραπευτικά περιβάλλοντα, όπου μερικές φορές άτομα «θυμούνται» τραύματα που στην πραγματικότητα δεν έγιναν ποτέ.
Σε μια αίρεση ο μηχανισμός των ψευδών αναμνήσεων μπορεί να γίνει ιδιαίτερα έντονος και να χρησιμοποιηθεί εσκεμμένα για να ελέγξει και να δεσμεύσει τα μέλη της. Οι ψευδείς αναμνήσεις δεν εμφανίζονται τυχαία, αλλά συνδέονται με την ατμόσφαιρα πίεσης, φόβου και καθοδηγούμενης φαντασίας που δημιουργεί η ομάδα. Συνήθως λειτουργεί ως εξής:
Όταν ένα άτομο μπαίνει σε μια αίρεση, εκτίθεται σε συνεχείς διηγήσεις, κηρύγματα και «μαρτυρίες» άλλων μελών. Η επανάληψη αυτών των αφηγήσεων μπορεί να κάνει τον νέο οπαδό να πιστέψει ότι έζησε και ο ίδιος παρόμοια περιστατικά. Για παράδειγμα, μπορεί να του λένε συνεχώς ότι «θυμήσου την ημέρα που σε θεράπευσε ο ηγέτης μας» ή «θυμήσου ότι σε προστάτευσε ο Θεός όταν ακολούθησες την ομάδα». Στην αρχή μπορεί να μην έχει καμία τέτοια ανάμνηση, αλλά με τον χρόνο αρχίζει να πλάθει στο μυαλό του εικόνες, οι οποίες παίρνουν τη θέση πραγματικών αναμνήσεων.
Η διαδικασία ενισχύεται από την έντονη συναισθηματική φόρτιση. Οι τελετές, τα τραγούδια, οι ομαδικές προσευχές και η ατμόσφαιρα υπνωτισμού δημιουργούν έναν ψυχολογικό χώρο όπου ο εγκέφαλος γίνεται πιο ευάλωτος σε υποβολές. Σε αυτό το πλαίσιο, ακόμη και ένα απλό όνειρο ή μια ασαφής εμπειρία μπορεί να «ξαναγραφτεί» ως θαύμα, θεϊκή παρέμβαση ή υπερφυσική εμπειρία.
Σημαντικό ρόλο παίζει και η πίεση της ομάδας. Όταν όλα τα μέλη γύρω από τον οπαδό αφηγούνται «θαύματα» και έντονες πνευματικές εμπειρίες, εκείνος νιώθει αναγκασμένος να «θυμηθεί» και αυτός κάτι ανάλογο, ώστε να μην φανεί ότι υστερεί στην πίστη. Έτσι δημιουργούνται ψευδείς αναμνήσεις που ενισχύουν τη δέσμευση στο δόγμα και στον ηγέτη.
Τέλος, υπάρχει και η τεχνική της «αναδρομικής ανάμνησης», όπου με καθοδηγούμενες ερωτήσεις ή ακόμη και με πρακτικές που μοιάζουν με ύπνωση, ο ηγέτης οδηγεί τα μέλη να «θυμηθούν» γεγονότα του παρελθόντος που ποτέ δεν έγιναν. Έτσι δημιουργούνται ψεύτικες μνήμες για δαιμονικές επιθέσεις, θαύματα ή οράματα, που χρησιμοποιούνται για να πείσουν το άτομο ότι η ομάδα είναι το μόνο ασφαλές καταφύγιο.
Στους Μάρτυρες του Ιεχωβά είναι συνηθισμένο να διηγούνται συνεχώς ιστορίες για «θαύματα προστασίας» όταν κάποιος ακολούθησε την οργάνωση. Πολλοί πρώην οπαδοί έχουν πει ότι πίστευαν πως είχαν ζήσει τέτοιες εμπειρίες, αλλά αργότερα κατάλαβαν πως πρόκειται για γεγονότα που είτε δεν έγιναν είτε τα είχαν ακούσει τόσες φορές που τα ενσωμάτωσαν ως δικά τους.
Στην αίρεση των Πεντηκοστιανών και «Νεοχαρισματικών», μέλη αναφέρουν συχνά ότι «θυμούνται» τον εαυτό τους να θεραπεύεται από ανίατες ασθένειες ή να μιλά ξαφνικά γλώσσες που ποτέ δεν γνώριζαν. Σε πολλές περιπτώσεις οι μαρτυρίες αυτές γίνονται βεβαιότητα στο μυαλό του οπαδού επειδή η ομάδα τού το υπενθύμιζε ξανά και ξανά.
Στους Σαϊεντολόγους χρησιμοποιείται η λεγόμενη «αναδρομική θεραπεία» με ειδικές συνεδρίες (auditing). Εκεί τα μέλη καθοδηγούνται να «θυμηθούν» τραυματικά γεγονότα της παιδικής ηλικίας ή ακόμη και από υποτιθέμενες προηγούμενες ζωές. Οι αναμνήσεις αυτές στην πραγματικότητα δημιουργούνται από την πίεση και τις υποβολές του χειριστή.
Σε παραθρησκευτικές ομάδες της Νέας Εποχής υπάρχουν περιπτώσεις όπου άτομα πείστηκαν ότι είχαν απαχθεί από εξωγήινους ή ότι θυμήθηκαν «παρελθοντικές ζωές» μέσα από καθοδηγούμενες οραματικές εμπειρίες. Στην πραγματικότητα, οι εικόνες που είδαν δημιουργήθηκαν από την έντονη υποβολή και από την προσδοκία ότι πρέπει να ζήσουν κάτι μοναδικό.
Ακόμα και σε πιο ακραίες σέκτες, όπως η ομάδα του Τζιμ Τζόουνς (People’s Temple), πολλοί πρώην πιστοί περιγράφουν ότι νόμιζαν πως είχαν δει οράματα ή «θαύματα» του ηγέτη. Μετά την αποχώρησή τους συνειδητοποίησαν ότι οι εμπειρίες τους δεν ήταν αυθεντικές αναμνήσεις αλλά κατασκευές της κοινής πίεσης και της συνεχιζόμενης πλύσης εγκεφάλου.
Όλα τα παραπάνω έχουν και την επιστημονική τους εξήγηση.
Φανταστική Αναβίωση (Imagination Inflations) είναι η συνεχής φαντασίωση ενός γεγονότος (π.χ. «ότι θεραπεύτηκε κάποιος») μπορεί να το κάνει να φαντάζει πραγματικό.
Υποβλητικότητα & Εμφύτευση (Suggestibility & Implantation) είναι όταν με καθοδηγητικές ερωτήσεις ή αφηγήσεις, αμφισβητούμενες αναμνήσεις φυτεύονται στην ψυχή του ατόμου.
Σύγχυση Πηγής (Source Confusion) είναι όταν το μυαλό δεν ξεχωρίζει αν κάτι είναι βιωματικό, αφηγηματικό ή φανταστικό—ολότελα μπερδεύει τις πηγές.
Η συμβολή συναισθηματικής φόρτισης είναι όταν ισχυρές συναισθηματικές εμπειρίες (τελετές, ομαδική πίστη) κάνουν τον εγκέφαλο πιο ευάλωτο σε ψευδείς μνήμες. Πειραματικά δεδομένα έδειξαν ότι έως 50% των ατόμων σε πειράματα αναπτύσσουν ψευδείς αναμνήσεις μέσω φαντασίας ή υποβολής.
Αυτοί οι μηχανισμοί εξηγούν πώς σε περιβάλλον αίρεσης, οι επαναλαμβανόμενες ιδέες, τελετουργίες και η πίεση της ομάδας μπορούν να «σμιλέψουν» ψευδείς αναμνήσεις που γίνονται τόσο έντονες ώστε να θεωρούνται αυθεντικές.
Ο ΥΠΝΩΤΙΣΜΟΣ
Ο υπνωτισμός παίζει πολύ σημαντικό ρόλο στη διαδικασία δημιουργίας ψευδών αναμνήσεων, ειδικά σε περιβάλλοντα όπου υπάρχει έντονη υποβολή, όπως σε σέκτες ή σε «θεραπευτικές» ομάδες χωρίς επιστημονικό έλεγχο. Στην ουσία, ο υπνωτισμός μειώνει την κριτική ικανότητα του ατόμου και αυξάνει την υποβολή του σε οδηγίες ή ερωτήσεις που τίθενται από τον ηγέτη ή τον «θεραπευτή». Όταν κάποιος βρίσκεται σε κατάσταση ύπνωσης ή υπνωτιστικής χαλάρωσης, ο εγκέφαλος είναι πιο δεκτικός σε φανταστικές εικόνες και ιδέες, οι οποίες μπορεί να εγγραφούν ως «πραγματικές» αναμνήσεις. Αυτό συμβαίνει γιατί ο εγκέφαλος δυσκολεύεται να διακρίνει μεταξύ μιας εικόνας που δημιουργείται φαντασιακά και μιας εμπειρίας που όντως έζησε το άτομο.
Στις σέκτες, ο υπνωτισμός ή τεχνικές παρόμοιες με αυτόν μπορεί να εμφανιστούν ως καθοδηγούμενοι διαλογισμοί, «αναδρομές» σε παιδικές ή προηγούμενες ζωές, οραματισμοί ή τελετουργίες όπου μέσα σε αυτή την κατάσταση, οι υποβολές του ηγέτη έχουν μεγαλύτερη δύναμη και η εμπειρία του ατόμου «ανακαλείται» με τη μορφή ψευδών αναμνήσεων, που συχνά περιέχουν συναισθηματική φόρτιση. Έτσι, ο υπνωτισμός γίνεται εργαλείο χειραγώγησης επειδή όχι μόνο κάνει πιο εύκολη την εμφύτευση ψευδών αναμνήσεων, αλλά ενισχύει και την εξάρτηση από τον ηγέτη, γιατί το άτομο αρχίζει να πιστεύει ότι η ομάδα ή ο «θεραπευτής» είναι ο μόνος που μπορεί να «αποκαλύψει» την αλήθεια για τη ζωή του.
Ας δούμε ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για να γίνει πιο κατανοητό πώς μια σέκτα μπορεί να χρησιμοποιήσει τον υπνωτισμό για να δημιουργήσει ψευδείς αναμνήσεις.
Φανταστείτε μια παραθρησκευτική ομάδα που διοργανώνει «θεραπευτικά» σεμινάρια αυτογνωσίας. Οι συμμετέχοντες καλούνται να καθίσουν σε ένα σκοτεινό δωμάτιο, να κλείσουν τα μάτια και να ακολουθήσουν έναν ηγέτη που τους καθοδηγεί με ήρεμη, υποτακτική φωνή σε μια σειρά από οραματισμούς και διαλογιστικές ασκήσεις. Η διαδικασία έχει στοιχεία υπνωτισμού όπως ο ρυθμός της φωνής, οι επαναλαμβανόμενες οδηγίες και η απαλή μουσική δημιουργούν ένα είδος ψυχολογικής χαλάρωσης όπου η κριτική ικανότητα μειώνεται.
Κατά τη διάρκεια της άσκησης, ο ηγέτης ζητά από τα μέλη να «θυμηθούν» στιγμές από το παρελθόν που μπορεί να εξηγούν τα προβλήματά τους. Μερικές φορές τους υποβάλλει συγκεκριμένες ιδέες, όπως «ίσως ένιωσες εγκατάλειψη από τους γονείς σου όταν ήσουν μικρός» ή «ίσως υπήρξε μια κατάσταση που σε πλήγωσε βαθιά χωρίς να το καταλάβεις». Μέσα στην υπνωτική κατάσταση, το μυαλό του ατόμου παράγει εικόνες και συναισθήματα που φαίνονται αληθινά. Όταν η άσκηση τελειώσει, το άτομο πιστεύει ότι όντως θυμήθηκε γεγονότα από το παρελθόν, αν και αυτά δεν συνέβησαν ποτέ. Έτσι δημιουργείται μια ψευδής ανάμνηση που συνδέεται με έντονα συναισθήματα, και, ενισχύεται η εξάρτηση από τον ηγέτη, καθώς τα μέλη θεωρούν ότι μόνο αυτός μπορεί να «ξεκλειδώσει» την αλήθεια για τη ζωή τους. Σταδιακά, τέτοιες ψευδείς αναμνήσεις χρησιμοποιούνται για να ενισχύσουν τη δέσμευση στην ομάδα, να δημιουργήσουν αίσθημα ενοχής ή υποχρέωσης και να ελέγχουν τη συμπεριφορά των μελών.
«Σύμβουλοι» & life coaches
Όταν μιλάμε για προπονητές αυτοβελτίωσης (life coaches) ή «συμβούλους» χωρίς επιστημονική κατάρτιση, εκεί υπάρχει σοβαρός κίνδυνος. Πολλοί τέτοιοι άνθρωποι χρησιμοποιούν τεχνικές υποβολής, υπνωτιστικές μεθόδους, καθοδηγούμενη φαντασία ή «αναδρομές» σε παιδικά ή και «προηγούμενα» βιώματα. Με αυτό τον τρόπο μπορούν να φυτέψουν ψευδείς μνήμες: π.χ. ότι κάποιος είχε τραύμα στην παιδική ηλικία που εξηγεί όλα του τα προβλήματα, ή ότι σε παρελθόντα ζωή ήταν πολεμιστής ή θύμα. Αυτές οι τεχνικές δένουν τον άνθρωπο ακόμη πιο πολύ με τον «μέντορα», γιατί του δημιουργούν την εντύπωση ότι εκείνος «ξεκλείδωσε» την αλήθεια του. Στις αιρέσεις, συχνά ο ηγέτης παίζει τον ρόλο ενός τέτοιου προπονητή αυτοβελτίωσης.
Υπάρχουν αρκετές γνωστές περιπτώσεις όπου life coaches, ψευδοθεραπευτές ή ακόμα και «εναλλακτικοί» ψυχολόγοι προκάλεσαν ψευδείς αναμνήσεις στους ανθρώπους που τους εμπιστεύτηκαν. Αυτό έχει μελετηθεί ιδιαίτερα στη Δύση, κυρίως τη δεκαετία του ’80 και του ’90, όταν έγινε γνωστή η λεγόμενη «κρίση των ανακτημένων αναμνήσεων» (Recovered Memory Crisis).
Στις Ηνωμένες Πολιτείες, πολλοί άνθρωποι που πήγαιναν σε αυτοαποκαλούμενους «θεραπευτές τραύματος» ή life coaches πείστηκαν ότι είχαν καταπιεσμένες αναμνήσεις σεξουαλικής κακοποίησης στην παιδική ηλικία. Μέσα από καθοδηγούμενες συνεδρίες φαντασίας, υπνωτισμού ή οραματισμού, οι «θεραπευτές» τους έπεισαν ότι θυμούνται περιστατικά που στην πραγματικότητα δεν είχαν συμβεί. Αυτό οδήγησε σε οικογενειακές διαλύσεις και σε πολύκροτες δίκες, ώσπου η επιστημονική κοινότητα (με επικεφαλής την Elizabeth Loftus) απέδειξε ότι αυτές οι «αναμνήσεις» είχαν φυτευτεί από τον θεραπευτή.
Ένα τρανταχτό παράδειγμα είναι το βιβλίο «Michelle Remembers» (1980), που έγραψε ένας ψυχίατρος μαζί με την ασθενή του. Η Μισέλ, μέσα από καθοδηγούμενες συνεδρίες, «θυμήθηκε» ότι στην παιδική ηλικία της συμμετείχε σε σατανιστικές τελετές. Το βιβλίο έγινε διάσημο και τροφοδότησε το κίνημα περί «σατανιστικού πανικού» (Satanic Panic). Αργότερα αποδείχτηκε ότι οι μνήμες ήταν ψευδείς και ότι είχαν δημιουργηθεί από την υποβολή του ίδιου του ψυχιάτρου.
Άλλη κατηγορία προέρχεται από το χώρο των σεμιναρίων αυτοβελτίωσης. Υπάρχουν καταγεγραμμένες περιπτώσεις όπου life coaches έκαναν συμμετέχοντες να πιστέψουν ότι είχαν τραύματα που εξηγούν τα προβλήματά τους: «θυμήσου ότι οι γονείς σου σε παραμέλησαν», «θυμήσου ότι σε κακοποίησαν» ή ακόμη «θυμήσου ποιος ήσουν σε προηγούμενη ζωή». Άτομα χωρίς κανένα τέτοιο βίωμα άρχισαν να είναι πεπεισμένα ότι είχαν όντως τέτοιες εμπειρίες, με αποτέλεσμα να απομακρυνθούν από οικογένεια και φίλους, θεωρώντας τους υπεύθυνους για τα υποτιθέμενα τραύματα.
Όλα αυτά δείχνουν ότι η ψυχολογική καθοδήγηση χωρίς επιστημονικό έλεγχο μπορεί να οδηγήσει σε πολύ επικίνδυνα αποτελέσματα.
Elizabeth F. Loftus
Το άρθρο της Elizabeth F. Loftus ασχολείται με το φαινόμενο της παραμόρφωσης της μνήμης και της δημιουργίας ψευδών αναμνήσεων, ιδιαίτερα στο πλαίσιο της ψυχοθεραπείας στη δεκαετία του 1990. Η συγγραφέας εστιάζει στις περιπτώσεις των «καταπιεσμένων αναμνήσεων» σεξουαλικής κακοποίησης στην παιδική ηλικία που αναδύθηκαν κατά τη διάρκεια της θεραπείας, οδηγώντας σε αγωγές και βίαιη διάλυση οικογενειών.
Το κείμενο παρουσιάζει επιστημονικά στοιχεία από ψυχολογικές μελέτες που υποστηρίζουν ότι οι αναμνήσεις δεν είναι πάντα αξιόπιστες και μπορούν εύκολα να επηρεαστούν. Αναφέρονται συγκεκριμένα τα εξής:
- Μελέτες Παραπληροφόρησης: Έρευνες που δείχνουν ότι νέες, παραπλανητικές πληροφορίες μπορούν να αλλοιώσουν την ανάκληση ενός παρελθόντος γεγονότος.
- Ψευδείς Παιδικές Αναμνήσεις: Πειράματα στα οποία οι ερευνητές «εμφύτευσαν» με επιτυχία ψευδείς αναμνήσεις παιδικών γεγονότων (π.χ., το να χαθείς σε ένα εμπορικό κέντρο ή μια ψεύτικη νοσηλεία) σε ενήλικες.
- Διόγκωση της Φαντασίας: Το εύρημα ότι απλώς η φαντασία ενός γεγονότος μπορεί να αυξήσει την πεποίθηση ενός ατόμου ότι του συνέβη πραγματικά.
- Όνειρα και Ψευδείς Αναμνήσεις: Ο κίνδυνος οι θεραπευτές να ερμηνεύουν λανθασμένα τα όνειρα ως απόδειξη παρελθόντος τραύματος, κάτι που μπορεί να οδηγήσει τους ασθενείς στη δημιουργία ψευδών πεποιθήσεων και αναμνήσεων.
- Ψευδής Ανατροφοδότηση: Μια διαδικασία κατά την οποία δίνεται στους ανθρώπους μια αξιόπιστη ψεύτικη εξήγηση για μια μνήμη, η οποία τους οδηγεί στην κατασκευή εντελώς ψευδών αναμνήσεων.
Το άρθρο καταλήγει με τη συζήτηση των συνεπειών για τη θεραπεία, τονίζοντας την ανάγκη οι θεραπευτές να αναγνωρίσουν τον κίνδυνο δημιουργίας ψευδών αναμνήσεων. Αναφέρει διάφορους επαγγελματικούς οργανισμούς (Βρετανική Ψυχολογική Εταιρεία, Αυστραλιανή Ψυχολογική Εταιρεία, Αμερικανική Ψυχολογική Ένωση, Αμερικανική Ιατρική Ένωση, Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση) που έχουν αναγνωρίσει το πρόβλημα των «ψευδο-αναμνήσεων». Η συγγραφέας υπογραμμίζει τη σημασία του σκεπτικισμού και των ηθικών πρακτικών στη θεραπεία για την προστασία τόσο των γνήσιων θυμάτων κακοποίησης όσο και εκείνων που μπορεί να κατηγορηθούν ψευδώς, προκειμένου να αποτραπούν περαιτέρω ανθρώπινες τραγωδίες.
Ακολουθεί ένα απόσπασμα από το άρθρο:
Elizabeth F. Loftus, PhD
Παραμόρφωση της Μνήμης και Δημιουργία Ψευδών Αναμνήσεων
Διόγκωση της Φαντασίας (Imagination Inflation)
Μία διαδικασία που μπορεί να παίξει ρόλο στη δημιουργία ψευδών παιδικών αναμνήσεων περιλαμβάνει τη φαντασία. Αυτές οι πειραματικές μέθοδοι μπορεί να ωθούν τους συμμετέχοντες να φανταστούν γεγονότα που δεν θυμούνται ότι συνέβησαν. Για να εξερευνήσουμε τον αντίκτυπο της σκόπιμης πρόκλησης στους συμμετέχοντες να φανταστούν ένα αντι-γεγονός παρελθόν, εγώ και οι συνεργάτες μου έχουμε δείξει ότι μια απλή πράξη φαντασίας ενός παιδικού γεγονότος αυξάνει την υποκειμενική πεποίθηση ενός ατόμου ότι το γεγονός του συνέβη στο παρελθόν—ένα φαινόμενο που ονομάζεται «διόγκωση της φαντασίας».
Σε αυτή τη μελέτη, οι συμμετέχοντες ρωτήθηκαν για μια μεγάλη λίστα πιθανών παιδικών γεγονότων (π.χ., έσπασες ένα παράθυρο με το χέρι σου), και μας είπαν την πιθανότητα να τους είχαν συμβεί αυτά τα γεγονότα ως παιδιά. Δύο εβδομάδες αργότερα, οι συμμετέχοντες καθοδηγήθηκαν να φανταστούν ότι κάποια από αυτά τα γεγονότα είχαν πραγματικά συμβεί σε αυτούς. Και τέλος, απάντησαν για δεύτερη φορά σχετικά με την πιθανότητα αυτής της μεγάλης λίστας πιθανών παιδικών γεγονότων.
Εξετάστε ένα από τα κρίσιμα στοιχεία. «Φανταστείτε ότι είναι μετά το σχολείο και παίζετε μέσα στο σπίτι. Ακούτε έναν παράξενο θόρυβο έξω, οπότε τρέχετε στο παράθυρο για να δείτε τι έκανε τον θόρυβο. Καθώς τρέχετε, τα πόδια σας σκοντάφτουν σε κάτι και πέφτετε». Ενώ φαντάζονται τον εαυτό τους σε αυτή τη θέση, οι συμμετέχοντες απαντούν σε ορισμένες ερωτήσεις όπως, «Σε τι σκόνταψες;» Φαντάζονται περαιτέρω: «Καθώς πέφτεις, τεντώνεις το χέρι σου για να κρατηθείς και το χέρι σου περνά μέσα από το παράθυρο. Καθώς σπάει το παράθυρο, κόβεσαι και υπάρχει λίγο αίμα». Ενώ φαντάζονται τον εαυτό τους σε αυτή τη δυσάρεστη κατάσταση, απαντούν σε περαιτέρω ερωτήσεις όπως, «Τι είναι πιθανό να κάνεις στη συνέχεια; Πώς ένιωσες;»
Περιορίσαμε την ανάλυσή μας σε στοιχεία που οι συμμετέχοντες είχαν δηλώσει ρητά ότι ήταν απίθανο να τους είχαν συμβεί αρχικά. Μια πράξη αντι-γεγονικής φαντασίας διάρκειας ενός λεπτού οδήγησε σε θετικές αλλαγές σε μια σημαντική μειοψηφία των συμμετεχόντων. Αφού συμμετείχαν σε αυτή την πράξη φαντασίας, το 24% των συμμετεχόντων αύξησε την υποκειμενική τους πεποίθηση ότι κάτι παρόμοιο τους είχε όντως συμβεί. Για εκείνους που δεν είχαν φανταστεί το γεγονός, μόνο το 12% έδειξε μια αντίστοιχη αύξηση. Τα άλλα επτά κρίσιμα στοιχεία που χρησιμοποιήθηκαν σε αυτή τη μελέτη έδειξαν παρόμοια αυξημένη υποκειμενική πεποίθηση μετά τη φαντασία.
Αυτά τα ευρήματα δείχνουν ότι ακόμη και μια απλή πράξη φαντασίας ενός γνωστού αντι-γεγονικού συμβάντος μπορεί να αυξήσει την υποκειμενική πιθανότητα ότι το γεγονός συνέβη στο παρελθόν. Εμείς και άλλοι έχουμε εκφράσει ανησυχίες ότι οι φαντασίες μπορεί να είναι ένα από τα βήματα στον «βασιλικό δρόμο» για τη δημιουργία ψευδών αναμνήσεων. Αυτά τα ευρήματα υποδεικνύουν ότι ίσως απαιτείται προσοχή πριν οι θεραπευτές χρησιμοποιήσουν ή συστήσουν στρατηγικές φαντασίας με τον ρητό σκοπό της ανάσυρσης υποτιθέμενων θαμμένων αναμνήσεων κακοποίησης.
Όνειρα και Ψευδείς Αναμνήσεις
Ορισμένοι ψυχοθεραπευτές πιστεύουν ότι τα όνειρα δίνουν πληροφορίες για ένα μη ανακληθέν τραυματικό παρελθόν, ή ότι το υλικό των ονείρων αντανακλά την εμφάνιση αναμνήσεων παιδικού τραύματος που σπάνε ασυνείδητα εμπόδια, ή ότι τα όνειρα πρέπει να χρησιμοποιούνται ως πόρος για την ανακατασκευή της πρώιμης σεξουαλικής κακοποίησης. Στην πραγματικότητα, μια ανασκόπηση των επιστημονικών αποδείξεων σχετικά με το αν τα όνειρα αναπαράγουν τραυματική εμπειρία κατέληξε στο συμπέρασμα ότι δεν υπάρχει καμία ισχυρή υποστήριξη για αυτή την άποψη. Παρά την έλλειψη αποδείξεων, ορισμένοι θεραπευτές αντιμετωπίζουν τα όνειρα των ασθενών τους σαν να ήταν έτσι, ερμηνεύοντας τις ονειρικές εικόνες ως μια αξιόπιστη αναπαραγωγή παρελθόντος τραύματος. Τέτοιες δραστηριότητες θα μπορούσαν να δημιουργήσουν ένα πρόβλημα για τους ασθενείς τους με τον ακόλουθο τρόπο. Εάν οι θεραπευτές συζητούν ένα θέμα κατά τη διάρκεια μιας συνεδρίας σε κατάσταση εγρήγορσης, υλικό σχετικά με αυτό το θέμα μπορεί, ως συνέπεια, να εισέλθει στα όνειρα του ασθενούς τη νύχτα. Όταν τα όνειρα συζητούνται στην επόμενη συνεδρία σε κατάσταση εγρήγορσης, και (λανθασμένα) ερμηνεύονται σαν να είναι αποδείξεις ενός τραυματικού παρελθόντος, ο ασθενής μπορεί να φτάσει να πιστέψει ψευδώς και να ανακαλέσει λανθασμένα ένα παρελθόν που δεν συνέβη ποτέ παρά μόνο στο όνειρο του ασθενούς.
Πολλοί σχολιαστές έχουν ανησυχήσει για την πιθανή βλάβη που μπορεί να προκύψει ως αποτέλεσμα της σεξουαλικοποιημένης ερμηνείας των ονείρων. Μπορεί το υλικό των ονείρων να εκληφθεί ως πραγματικότητα; Η Giuliana Mazzoni και εγώ αναφέραμε πρόσφατα τρία πειράματα που δείχνουν ότι μετά από μια λεπτή υπόδειξη, οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν ψευδώς στοιχεία από τα όνειρά τους και νόμισαν ότι αυτά τα στοιχεία είχαν παρουσιαστεί κατά την κατάσταση εγρήγορσης. Η διαδικασία που χρησιμοποιήθηκε σε αυτές τις μελέτες περιλάμβανε τρεις φάσεις. Οι συμμετέχοντες μελέτησαν μια λίστα στοιχείων την ημέρα 1. Την ημέρα 2, έλαβαν μια ψευδή υπόδειξη ότι κάποια στοιχεία από τα προηγουμένως αναφερόμενα όνειρά τους είχαν παρουσιαστεί στη λίστα. Την ημέρα 3, προσπάθησαν να ανακαλέσουν μόνο ό,τι είχε συμβεί στην αρχική λίστα. Οι συμμετέχοντες αναγνώρισαν ψευδώς τα στοιχεία των ονείρων τους με πολύ υψηλό ρυθμό—μερικές φορές τόσο συχνά όσο αναγνώριζαν με ακρίβεια αληθινά στοιχεία. Ανέφεραν ότι πραγματικά «θυμόνταν» τα στοιχεία των ονείρων, σε αντίθεση με το να «γνωρίζουν» απλώς ότι είχαν παρουσιαστεί προηγουμένως. Αυτά τα ευρήματα υποδηλώνουν ότι τα όνειρα μπορούν μερικές φορές να εκληφθούν ως πραγματικότητα. Το υλικό των ονείρων μπορεί να είναι ιδιαίτερα προβληματικό στα χέρια ενός θεραπευτή που συζητά τη σεξουαλική κακοποίηση κατά τη διάρκεια της ημέρας (προκαλώντας σεξουαλικό υλικό να εμφανιστεί στα όνειρα του ασθενούς τη νύχτα) και στη συνέχεια χρησιμοποιεί το υλικό των ονείρων ως «πόρο» για να ανακατασκευάσει υποτιθέμενη παιδική σεξουαλική κακοποίηση στο παρελθόν. Ο κίνδυνος ότι αυτές οι αμφισβητήσιμες δραστηριότητες μπορεί να οδηγήσουν έναν ασθενή σε μια ψευδή πεποίθηση και/ή μνήμη ότι πράγματι συνέβη σεξουαλική κακοποίηση είναι κάτι παραπάνω από ένα πρόσκαιρο ρίσκο.
Συμπεράσματα
Σε πολλές υποθέσεις καταπιεσμένης μνήμης, οι υποβλητικές δυνάμεις λειτουργούν σαφώς και μπορεί να είναι υπεύθυνες για τη δημιουργία ψευδών αναμνήσεων. Μία από τις πιο θεμελιώδεις αντιφάσεις μεταξύ των θεραπευτών που εμπλέκονται σε αυτές τις αμφισβητήσιμες πρακτικές είναι ότι κηρύττουν την ενδυνάμωση των ασθενών, ενώ ταυτόχρονα αφαιρούν τη δύναμη από τους ίδιους τους ασθενείς στους οποίους κηρύττουν.
Είναι βαθιά ατυχές ότι ο πόλεμος για τις καταπιεσμένες αναμνήσεις έχει γίνει τόσο οξύς. Θα έπρεπε να είμαστε σε θέση να παραδεχτούμε ότι είναι δυνατόν οι άνθρωποι να ξεχάσουν τραυματικές εμπειρίες και αργότερα να τις θυμηθούν, χωρίς να χρειάζεται να συμφωνήσουμε ότι κάθε μνήμη που ανακτάται με αυτόν τον τρόπο είναι ακριβής. Θα έπρεπε να μπορούμε να στηρίζουμε την αναζήτηση των γνήσιων δραστών παιδικής κακοποίησης, ενώ ταυτόχρονα να έχουμε έναν υγιή σκεπτικισμό για τις υποτιθέμενες «απο-καταπιεσμένες» αναμνήσεις που αναδύονται μόνο μετά από υποβλητικές δραστηριότητες. Ο σκεπτικισμός είναι σημαντικός, όπως παρατήρησε εύστοχα ένας γιατρός, λόγω της εγγενούς αναξιοπιστίας των καταπιεσμένων αναμνήσεων και των τραγικών συνεπειών όταν αυτές είναι ψευδείς.
Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
ΠΗΓΕΣ & ΥΛΙΚΟ ΓΙΑ ΕΡΕΥΝΑ:
- Elizabeth F. Loftus – “Memory Distortion and False Memory Creation”
- “What science tells us about false and repressed memories”
- Systematic review – “Induction of false beliefs and false memories in laboratory studies”
- “Imagination inflation”
- “Cults, Conspiracies, and Fantasies of Knowledge”
