«Πνευματική φαρέτρα τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ»
ΒΙΟΣ ΚΑΙ ΠΟΛΙΤΕΙΑ ΤΟΥ ΕΝ ΑΓΙΟΙΣ ΠΑΤΡΟΣ ΗΜΩΝ ΓΕΝΝΑΔΙΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΥΠΟΛΕΩΣ ΤΟΥ ΣΧΟΛΑΡΙΟΥ, ΠΡΩΤΟΥ ΠΑΤΡΙΑΡΧΟΥ ΜΕΤΑ ΤΗΝ ΑΛΩΣΙΝ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΙΔΟΣ ΤΩΝ ΠΟΛΕΩΝ
Εὐλόγησον Πάτερ!
Ὁ μέγας οὖτος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας πρόμαχος καί ἀγωνιστής τῆς διαφυλάξεως τῶν δογμάτων τῆς ἀληθείας, πατρίδα μέν εἶχε τήν Βασιλίδα τῶν πόλεων, ὁ δέ πατήρ του ἦτο εἰς τήν καταγωγήν θεσσαλός καί εἶχε μετοικίσει εἰς τήν Κων/λιν. Συμφώνως πρός διαφόρους σαφεῖς ὑπολογισμούς ἐξαγομένους ἐκ τῶν συγγραμμάτων του καί ἐκ τῆς γεννήσεως ἄλλων ἐπιφανῶν προσώπων, ἐξάγεται τό συμπέρασμα ὅτι ἐγεννήθη περί τό 1400 ἀπό Χριστοῦ. Οἱ γονεῖς του ἦσαν εὐσεβεῖς καί ἠγάπων τόν Θεόν, διό καί ὁ παῖς Γεώργιος τότε, κατά κόσμον καλούμενος, ἀνεπτύχθη εἰς πνευματικόν περιβάλλον καί προήχθη ταχέως εἰς τάς ἐκκλησιαστικάς καί κοινωνικάς ἐνασχολήσεις.
Ἐκτός τῶν ἰδικῶν του φυσικῶν καί ἐπικτήτων προσόντων του, συνετέλεσεν ἐπί πλέον καί ἡ ὑψηλή κοινωνική θέσις τοῦ πατρός του, ὥστε ὁ εὐσεβής καί δραστήριος νέος νά δημιουργήση φιλίας καί γνωριμίας μέ ὑψηλά ἱστάμενα πρόσωπα τῆς αὐτοκρατορικῆς αὐλῆς καί δή μετά τῶν υἱῶν τοῦ αὐτοκράτορος Μανουήλ Παλαιολόγου. Ἀποδίδει ὁ ἴδιος ὁ Ἅγιος εἰς θείαν οἰκονομίαν τό γεγονός ὅτι ἐκ νεαρᾶς ἡλικίας δέν συνήντησε εἰς τήν ζωήν του δυσκολίας μέ συνέπεια ἡ εὐπραγία αὐτή καί ἡ εὔνοια τῶν πραγμάτων νά διεγείρουν τόν φθόνον καί τόν δόλον εἰς πρόσωπα τοῦ περιβάλλοντός του.
Ὁ ἴδιος εἰς τά Ἅπαντά του ἐπαινεῖ τήν ἀρετήν τῶν γονέων του ὡς ἑξῆς: "Ὁ πατήρ μου, γράφει, ἦτο ὁ θεοσεβέστερος ὅλων τῶν ἀνθρώπων, τούς ὁποίους ἐγνώρισα εἰς τήν ζωήν μου, ἡ δέ μήτηρ μου δέν διέφερεν εἰς τήν ἁγιότητα ἀπό τάς ἐξυμνουμένας ὑπό τῆς Ἐκκλησίας ἁγίας γυναῖκας".
Ἡ ἐποχή στήν ὁποίαν ζῆ καί καταρτίζεται ὁ νεαρός Γεώργιος εἶναι ἰδιαιτέρως δύσκολος καί προβληματική. Πανταχόθεν ἐφαίνοντο καθαρῶς τά συμπτώματα τῆς ὀντολογικῆς καί πνευματικῆς καταπτώσεως μιᾶς αὐτοκρατορίας, ἡ ὁποία ἐπί χίλια ἔτη ἐποδηγέτησε πολιτικῶς τήν ἀνθρωπότητα καί διέδωσε τό φῶς τῆς Ὀρθοδοξίας εἰς πολλούς λαούς καί χώρας.
Πολλοί ἐκ τῶν πλουσίων καί λογίων ἀντιλαμβανόμενοι τήν ὅσον οὕπω πτῶσιν τῆς αὐτοκρατορίας ἐκ τῶν θανασίμων πληγμάτων ὑπό ἐσωτερικῶν καί ἐξωτερικῶν ἐχθρῶν, ἐγκατέλειπον τήν γενέτειράν των μεταβαίνοντες εἰς τήν Δύσιν πρός ἐξασφάλισιν ἀνέτου καί ἀκινδύνου ἐγκαταβιώσεως.
Ὅλοι ἐγνώριζον, γράφει, ὅτι δέν ἐπρόκειτο νά ἀνθέξη ἐπί πολύ ἡ Πατρίς, διότι ἡ μέν δύναμις τῶν ἐχθρῶν ηὐξάνετο, ἡ δέ Πόλις εἶχεν ἀπογυμνωθῆ πάσης ἰσχύος καί τά πάντα ἐν αὐτῆ εἶχον φθάσει εἰς ἔσχατον γῆρας. Μόνον τό ἔτος τῆς μελλούσης πτώσεως δέν ἦτο εἰσέτι γνωστόν. Καυχᾶται διότι κατάγεται ἐκ τοιούτου ἐνδόξου ἑλληνικοῦ γένους καί στενοχωρεῖται διά τό κατάντημά του. Ἰδού τί γράφει: "Ἀλλ᾿ ἄγχομαι δεινῶς ἐπί τῶ τοῦ γένους ὀλέθρῳ· γένους ὅ ἐπί τῆς γῆς τό κάλλιστον ἦν, ἐν σοφίᾳ διαλάμπον, φρονήσει τεθηλός, εὐνομίαις ἀνθοῦν, καλοῖς πᾶσι κατάκομον. Τίς οὐχ ὁμολογεῖ βελτίστους Ἕλληνας ἀνθρώπων πάντων γενέσθαι; Τίς οὐ πειρᾶται πρός αὐτούς ἀναφέρειν ἕν τοῖς συνοῦσιν καλοῖς κἄν Ἰταλός κἄν βάρβαρος ἦ; ".
Κατά τούς τελευταίους χρόνους ἡ Βασιλεύουσα ἦτο πτωχή καί κατά τό πλεῖστον ἀκατοίκητος. Ἔζη διαρκῶς μέ τόν φόβον τῆς ἐξωτερικῆς ἀπειλῆς, γυμνή τῆς ἐξυμνουμένης ὑφ᾿ ὅλων ὑλικῆς καί πνευματικῆς περιουσίας. Τά ἐκπαιδευτήρια εἶχον τά περισσότερα κλείσει καί ἡ φιλοτιμία διά τήν μόρφωσιν ἦτο ἐσβεσμένη, διότι ἐντός τοῦ μετεώρου καί τῆς ἀβεβαίας αὐτῆς καταστάσεως, οἱ πάντες ἐφρόντιζον διά τήν ἐξασφάλισιν τοῦ ἐπιουσίου ἄρτου. Ὑπό τοιαύτας συνθῆκας ἐκπαιδεύσεως ἤρχισεν ὁ νέος σπουδαστής Γεώργιος τάς σπουδάς του.
Ἕνεκα ἐλλείψεως ἐπιφανῶν διδασκάλων καί ἡγετῶν, μετά τά στοιχειώδη μαθήματα, ἠσχολήθη κατ᾿ ἰδίαν μέ τήν μελέτην τῶν ἐπιστημῶν. Ἦτο δηλ. αὐτοδίδακτος κατά τό πλεῖστον καί εἰς τοῦτο τόν ἐβοήθησαν αἱ φυσικαί του καταβολαί. Ἀνεφωδιάσθη ἀνέτως μέ πλούσιο καί ποικίλο ἐπιστημονικόν ὑλικόν περισσότερον ἴσως ἀπό τό παρεχόμενον εἰς τάς διαφόρους μορφωτικάς σχολάς. Ἠσχολήθη μέ τήν ποίησιν καί τήν ρητορικήν. Ὕστερον καταληφθείς ὑπό τοῦ σφοδροῦ ἔρωτος τῆς φιλοσοφίας, ὑπεμνημάτισε ἔργα παλαιῶν κλασσικῶν φιλοσόφων καί συγγραφέων, ὡς τοῦ Ἀριστοτέλους καί ἄλλων. Μέ πολύν ζῆλον ἐπεδόθη εἰς τήν ἐκμάθησιν τῆς λατινικῆς γλώσσης, σκοπεύων οὕτω νά γνωρίσῃ ἐπακριβῶς τά αἴτια τοῦ χωρισμοῦ καί τῆς ἀποξενώσεως τῶν δύο Ἐκκλησιῶν. Παραλλήλως μετέφρασε ἐκ τῆς λατινικῆς εἰς τήν Ἑλληνικήν ὀγκώδη ἔργα τοῦ δυτικοῦ θεολόγου Θωμᾶ Ἀκινάτου καί ἄλλων συγγραφέων, τά ὁποῖα καί συνέκρινεν πρός τήν παράδοσιν τῶν Πατέρων τῆς Ἀνατολικῆς Ἐκκλησίας. Ἡ ἐκμάθησις τῆς λατινικῆς γλώσσης κατέστη βραδύτερον εἰς τούς σκληρούς περί τήν πίστιν θεολογικούς ἀγῶνας, ἀπαραίτητον ὄργανον συννενοήσεως καί ἐπιτυχοῦς ἀποκρούσεως τῶν παπικῶν καινοτομιῶν.
Νέος ἔτι ὤν συνεδέθη δι᾿ ἰσχυροῦ πνευματικοῦ δεσμοῦ μετά τοῦ ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ καί διά φιλικοῦ δεσμοῦ μετά τοῦ μητροπολίτου Νικαίας Βησσαρίωνος, συσπουδαστού του, ὁ ὁποῖος καί τόν ἐγκατέλειψεν, προσχωρήσας μετά τήν σύνοδον Φερράρας-Φλωρεντίας εἰς τούς Λατίνους.
Εἰς τόν θεολογικόν χῶρον κατέκτησαν τήν καρδίαν τοῦ νέου σπουδαστοῦ δύο μεγάλαι προσωπικότητες, ἡ τοῦ αὐτοκράτορος Μανουήλ Παλαιολόγου καί τοῦ μοναχοῦ Ἰωσήφ Βρυενίου. Ἀμφότεροι ἦσαν προσηλωμένοι εἰς τήν πατρώαν διδασκαλίαν καί εὐσέβειαν οὐδέποτε ὑποχωρήσαντες εἰς θέματα πίστεως. Ὁ Ἰωσήφ Βρυένιος ὑπῆρξε πνευματικός χειραγωγός τοῦ ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ καί οὗτος ἦτο πνευματικός διδάσκαλος καί πατήρ τοῦ ἁγίου Γενναδίου. Τῶν δύο τελευταίων ἦτο ἐπίσης διδάσκαλος καί ὁ Συληβρίας Ἰγνάτιος, ὁ ὁποῖος ἐπέδρασε πολύ εἰς τήν θεολογικήν συγκρότησιν τῶν μαθητῶν του βάσει τῆς ἐπισήμου θεολογικῆς γραμμῆς τοῦ αὐτοκράτορος Μανουήλ καί τῆς Ἐκκλησίας.
Ὑψίστης πνευματικῆς ἀκτινοβολίας προσωπικότης, κατάλληλος διά τήν ἀνάληψιν τῆς ἡγεσίας τῶν Ὀρθοδόξων κατά τῶν Παπικῶν καινοτομιῶν ὑπῆρξεν ὁ ἀνωτέρω μνημονευθείς μητροπολίτης Ἐφέσου ἅγιος Μᾶρκος ὁ Εὐγενικός παρά τούς πόδας τοῦ ὁποίου ἐμαθήτευσεν ὡς πνευματικός υἱός καί φίλος ὁ νεαρός τότε Γεώργιος Σχολάριος. Μεταξύ τῶν δύο τούτων ὑπῆρξεν ἀπόλυτος ψυχική ἐπικοινωνία. Ὁ πνευματικός πατήρ καί διδάσκαλος διέβλεπε τάς ἱκανότητας καί ἀρετάς τοῦ μαθητοῦ του καί ἐφρόντισε νά τόν προετοιμάση, ὥστε, ἐάν χρειασθῆ, νά τόν διαδεχθῆ εἰς τούς θεολογικούς ἀγῶνας κατά τάς κρισίμους ἐκείνας περιστάσεις.
Ὁ εὐφυής σπουδαστής Γεώργιος ἔχων ζῆλον τῆς παιδείας ἀνεδείχθη σοφός διδάσκαλος τῆς κλονιζομένης πατρίδος του καί δέν ἔπαυσε ποτέ νά διδάσκῃ εἴτε εἰς τήν ἰδιωτικήν του σχολήν, εἴτε εἰς τό βῆμα τοῦ δικαστηρίου, εἴτε εἰς τήν αἴθουσα τῶν ἀνακτόρων, εἴτε εἰς τόν ἄμβωνα τῆς Ἐκκλησίας. Εἶχε τό χάρισμα ἐκ φύσεως τῆς διδασκαλίας, διό καί εἰς χειρογράφους κώδικας χαρακτηρίζεται ὡς σοφώτατος, λογιώτατος καί φιλοσοφώτατος διδάσκαλος. Εἰς τήν ἰδιωτικήν του σχολήν ἐδίδασκε Γραμματικήν, Ρητορικήν, Φιλοσοφίαν καί θεολογίαν. Ἀπέδιδε τά χαρίσματα καί τάς ἱκανότητάς του εἰς τήν ἐνίσχυσιν τῆς θείας Χάριτος καί σημεῖον τῆς ταπεινο-φροσύνης του ἦτο ὅτι, συνεβούλευε πολλάκις τούς προσερχομένους πρός αὐτόν διά μαθήτευσιν νά ἐμπιστευθοῦν τούς ἑαυτούς των εἰς ἄλλους διδασκάλους, ἄν καί ὑπερεῖχεν πολλῶν ἐξ αὐτῶν. Ὑπεχώρει δέ μόνον κατόπιν ἐπιμόνου στάσεώς των, ἔχων συνείδησιν ἔναντι κεκτημένου ἴσως ταλάντου διά τό ὁποῖο θά τοῦ ἐζήτει λόγον ὁ Θεός. Εἰς τόν Πνευματικόν του πατέρα καί διδάσκαλον ἅγιον Μᾶρκον τόν Εὐγενικόν ἔτρεφε ἀπροσμέτρητον σεβασμόν καί ἀφοσίωσιν καί ἐθεώρει ἑαυτόν ὡς ταπεινόν καί ἀνάξιον μαθητήν ἐκείνου ἄν καί ὑπῆρξεν ὁ ἴδιος διδάσκαλος μεγάλης ὁλκῆς.
Ὁ μέγας διδάσκαλος λοιπόν, Γεώργιος Σχολάριος, χωρίς νά ἐγκαταλείψη τήν ἰδιωτικήν του σχολήν, προσκαλεῖται εἰς τήν βασιλικήν αὐλήν καί καταλαμβάνει σπουδαίας διοικητικάς θέσεις. Γίνεται καθολικός σεκρετάριος (ἀρχιγραμματεύς, πρωτοσύμβουλος) τοῦ βασιλέως καί καθολικός Κριτής τῶν Ρωμαίων (πρόεδρος ἀνωτάτου δικαστηρίου), τάς ὁποίας θέσεις διατηρεῖ ἐπί πολλά ἔτη μέχρι τῆς εἰς μοναχόν κουρᾶς του, ἡ ὁποία ἐγένετο κατά τό ἔτος 1450. Ἀπό τῆς ἡλικίας τῶν 30 ἐτῶν εἶχεν ἀποφασίσει νά γίνη μοναχός. Ἠναγκάσθη ὅμως νά ἀναβάλη τήν πραγματποίησιν τῆς ὑποσχέσεώς του, διότι ἐπίστευε ὅτι ἡ διατήρησις τῶν θέσεών του θά ἦτο πρός ὄφελος τῆς Πόλεως καί τοῦ Γένους. Τήν θέσιν τοῦ ἐπισήμου διδασκάλου τῆς θεολογίας καί τοῦ Εὐαγγελίου τήν κατεῖχε μέχρι τότε ὁ μοναχός Ἰωσήφ Βρυένιος, τήν ὁποίαν ὕστερον ἀνέλαβεν ὁ διδάσκαλος Σχολάριος ἐκφωνῶν σπουδαίους θεολογικούς λόγους ἐπί δογματικῶν καί ἠθικῶν ζητημάτων. Ἐπίσης ἐκήρυττε ὡς λαϊκός ἱεροκῆρυξ ἐπ᾿ ἄμβωνος εἰς τάς Ἐκκλησίας τῆς Πόλεως καί τῶν περιχώρων χειραγωγῶν ὑπο βαθυτάτου αἰσθήματος εὐθύνης τόν λαόν εἰς τά θεολογικά καί ἠθικά ζητήματα.
Λόγῳ τῆς ἐξασθενούσης καί ὁλονέν καταρρεούσης αὐτοκρατορίας ὑπό τῆς τουρκικῆς λαίλαπος, ἐδημιουργήθη εἰς ὡρισμένους πολιτικούς καί θρησκευτικούς κύκλους ἡ σκέψις ὅτι μόνον ἡ Δύσις δύναται νά βοηθήση διά τήν ἄμυναν καί διάσωσιν τῆς Χώρας. Πρός τούτοις ἀνεκινήθη τό ζήτημα τῆς ἑνώσεως τῶν διῃρημένων Ἐκκλησιῶν. Ἐντός τῆς Πόλεως δέν ὑπῆρξαν ἐσχηματισμέναι ὁμάδες ἑνωτικῶν καί ἀνθενωτικῶν. Ἅπαντες οἱ Ὀρθόδοξοι ἦσαν φιλενωτικοί ὑπέρ μιᾶς δικαίας δηλαδή καί ἀληθοῦς ἑνώσεως, χωρίς νά εἶναι λατινόφρονες.
Ὁ Γεώργιος Σχολάριος εἶχεν ὁρισθῆ ὑπό τοῦ αὐτοκράτορος ὡς μέλος τῆς ἀντιπροσωπείας διά τήν ἕνωσιν τῶν Ἐκκλησιῶν, ἀλλά δέν συνεταξίδευσε μετ᾿ αὐτῆς τόν Νοέμβριο τοῦ 1437, ἀλλ᾿ ἔφθασε εἰς τήν Φερράραν τό θέρος τοῦ 1438. Τοῦτο συνέβη ἕνεκα τῶν ὑψηλῶν λειτουργημάτων, τά ὁποῖα ἐπετέλει, ὑποθέσεις τῶν ὁποίων ὤφειλε νά διεκπεραιώση καί νά ἐνημερώση τόν ἀντικαταστάτην τοῦ βασιλέως, ἀδελφόν του Κωνσταντῖνον, ἡγεμόνα τῆς Πελοποννήσου ἐπί διοικητικῶν ὑποθέσεων καί προβλημάτων.
Ὁ μητροπολίτης Ἐφέσου καί ὁ μαθητής του Σχολάριος ἐκυριάρχουν θεολογικῶς εἰς τάς πρώτας ἐπισήμους συνελεύσεις. Εἰς ἀμφοτέρους εἶχεν ἀνατεθῆ πρό τῆς ἀναχωρήσεως, ἡ συγκέντρωσις καί μελέτη τοῦ θεολογικοῦ ὑλικοῦ ἐκ τοῦ ὁποίου οἱ Ὀρθόδοξοι ἤντλουν τά ἐπιχειρήματα διά νά ἀντιμετωπίσουν τάς λατινικάς θέσεις. Ἐκφωνηθείς λόγος ὑπό τοῦ Βησσαρίωνος, μητροπολιτου Νικαίας, ὅστις ἀπεστόμωσε τούς Δυτικούς, καί ἐσταθεροποίησε τούς Ὀρθοδόξους, ἦτο ἔργον τοῦ θεολόγου Γεωργίου Σχολαρίου, ὁ ὁποῖος ὡς λαϊκός τότε, δέν ἐπετρέπετο ἐπισήμως νά γνωμοδοτήση. Τοῦτο ἐγένετο μέ πρότασιν τοῦ αὐτοκράτορος, ὁ ὁποῖος ἀπηγόρευσε τήν γνωμοδότησιν ὑπο λαϊκῶν προσώπων καί οὕτω πολλά μέλη τοῦ λοιποῦ ἐσιώπησαν. Δέν ἐσιώπησεν ὅμως καί ὁ μέγας διδάσκαλος Σχολάριος, ὁ ὁποῖος ἄν καί ἦτο βασιλικός ἀξιωματοῦχος, οὐδόλως ἐβοήθησεν εἰς τά σχέδια τοῦ αὐτοκράτορος καί τῶν λατινιζόντων. Μάλιστα ἤλεγξε σφοδρῶς τόν Βησσαρίωνα καί τήν ὁμάδα του, καθότι ἐγένοντο αἴτιοι κακῆς τροπῆς τῶν πραγμάτων καί ἀντορθοδόξου ἑνώσεως.
Ἐν ἀρχῆ τῆς συνόδου ὁ Ἐπίσκοπος Μᾶρκος Εὐγενικός καί ὁ Γεώργιος Σχολάριος, οἱ ὑπέρμαχοι οὗτοι τῶν ὀρθοδόξων δογμάτων, ἐτήρησαν μετριοπαθῆ καί ἐλαστικήν στάσιν, μή ἀποκλείοντες τό ἐνδεχόμενον μιᾶς μέσης λύσεως, πρᾶγμα τό ὁποῖον προεκάλεσε τήν διορθωτικήν ἐπέμβασιν τοῦ αὐστηροῦ τότε καί ἀκάμπτου Βησσαρίωνος. Οἱ δύο οὗτοι μεγάλοι θεολόγοι συνεμορφοῦντο εἰς τάς ὑποδείξεις τοῦ βασιλέως, ἐρωτῶντες ἑκάστοτε αὐτόν πῶς νά διάγωσι τόν ἀγῶνα "ἀγωνιστικώτερον καί ἐνστατικῶς ἤ οἰκονομικῶς".
Ἡ ἐκσπάσασα μεταξύ τῶν Ὀρθοδόξων διχόνοια δέν ὠφείλετο εἰς λατινιζούσας θέσεις τοῦ Βησσαρίωνος, κατά τόν ἱστορικόν Συρόπουλον, ἀλλ᾿ εἰς τήν ματαιοδοξίαν του. Ἐθίγη ὁ Βησσαρίων, διότι διεπίστωσεν ὅτι, ὅλοι σχεδόν οἱ Ἀνατολικοί ἐθεώρουν τόν Ἐπίσκοπον Ἐφέσου ὡς ἐκφραστήν τῆς θεολογίας των καί αὐτόν πάντοτε ἐπήνουν καί προέβαλλον. Εἰς τόν χῶρον τῆς θεολογίας καί τῶν δογμάτων δέν ἠμπορεῖ κανείς νά ἀνιχνεύση τάσεις τοῦ Βησσαρίωνος πρός λατινοφροσύνην, καθ᾿ ὅσον μάλιστα καί αὐτός ὁ τά μέγιστα ἐκτιμώμενος καί ἀγαπώμενος ὑπ᾿ αὐτοῦ Γεώργιος Γεμιστός ἀντέκειτο σφοδρῶς εἰς τάς λατινιζούσας καινοτομίας.
Λίαν ἐνωρίς ἐπίσης ἐδιαφοροποίησαν τήν στάσιν των καί οἱ μητροπολῖται Ρωσίας, Μυτιλήνης καί ὁ πρωτοσύγκελλος Γρηγόριος ἀκολουθοῦντες τόν Βησσαρίωνα ἐπί κεφαλῆς τοῦ ὁποίου ἐσχηματίσθη ὁ σκληρός πυρήν τῆς ὁμάδος τῶν λατινιζόντων.
Εἰς ἀποσταλέν τελεσιγραφικῶς κείμενον ἐκθέσεως τῶν Λατίνων διά τοῦ ὁποίου ἀπήτουν, ὅπως βάσει αὐτοῦ γίνη ἡ ἕνωσις, οἱ Ὀρθόδοξοι ἀπέστειλαν ἕτερον κείμενον εἰς ἀπάντησιν τῆς ἰδικῆς των ἐκθέσεως, τό ὁποῖον ἐγράφη ὑπό τοῦ σοφοῦ Σχολαρίου. Δι᾿ αὐτοῦ διεκνύεται τό μετριοπαθές τῆς διατυπώσεως, ἡ στερρότης τοῦ συγγραφέως καί τῶν λοιπῶν ἐγκωμιαστῶν τῆς πίστεως εἰς τάς ὀρθοδόξους ἀπόψεις ἕνεκα τῶν ὁποίων ἀπερρίφθη διαρρήδην ὑπό τῶ Λατίνων.
Τό ζητούμενον δέν ἦτο ἡ καθ᾿ οἱονδήποτε τρόπον ἕνωσις, ἀλλ᾿ ἡ ὀρθή καί εὐπρεπής ἕνωσις. Ὁ Βησσαρίων ὅμως συνετέλεσεν μέ ἀπαραδέκτους μεθόδους καί μηχανεύματα νά ὑπογραφῆ ἀτελής καί βεβιασμένη ἕνωσις συμμαχήσας κατά τόν Σχολάριον, μέ "ἀνδράρια τετυφωμένα, ἄμοιρα παντελῶς παιδείας, τά ὁποῖα ἀνέμενον ἐκ τῆς ἑνώσεως τιμάς καί χρήματα". "Οἱ ἐφιέμενοι τοῦ λατινισμοῦ", πρωτοστατοῦντος τοῦ Βησσαρίωνος Νικαίας καί τῶν σύν αὐτῶ, συνήρχοντο εἰς τόν οἶκον τοῦ βασιλέως συσκεπτόμενοι τρόπους "τοῦ συσκευάζειν τήν ἕνωσιν", κατά τόν Συρόπουλον, δι᾿ἐξουδενώσεως τῶν ἀδυνάτου χαρακτῆρος ἐπισκόπων ἤ καταπιέσεως αὐτῶν.
Ἐνώπιον τῆς διαμορφωθείσης αὐτῆς καταστάσεως ὁ ἀδελφός τοῦ αὐτοκράτορος, δεσπότης τῆς Πελοποννήσου, Δημήτριος καί οἱ διδάσκαλοι Γεώργιος Σχολάριος καί Γεώργιος Γεμιστός, παρά τάς ἀντιδράσεις τῶν ἄλλων, ἀνεχώρησαν διαμαρτυρόμενοι διά τόν τρόπον διεξαγωγῆς τῆς συνόδου καί ἀρνούμενοι νά ὑπογράψωσιν τοιοῦτον ἑνωτικόν ὅρον.
Οὕτως εἰς τά πρόσωπα τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ, ὅστις παραμείνας μέχρι τέλους, ἠρνήθη νά ὑπογράψη τόν ἑνωτικόν ὅρον καί τῶν τριῶν ἀποχωρησάντων, ἡ Ἐκκλησία καί ἡ θεολογία εὗρον τούς πλέον ἐκλεκτούς ἐκπροσώπους, οἱ ὁποῖοι δέν ἐδέχθησαν τόν συμβιβασμόν καί τήν ἐξουδένωσιν.
Ἐπιστρέφοντες εἰς τά ἴδια τόσον ὁ αὐτοκράτωρ ὅσον καί οἱ λοιποί ὑπογράψαντες τόν ὅρον Ἐπίσκοποι, ἀπεκήρυξαν τάς ὑπογραφάς των διατεινόμενοι, ὅτι ὑπεκλάπησαν οὐσιαστικῶς ὑπό συνθῆκας ἀνελευθερίας καί διαρκῶν πιέσεων. Τήν πρᾶξιν των αὐτήν ἐπαινεῖ ὁ Γεώργιος Σχολάριος, παρατηρῶν ὅτι εἶναι προτιμώτερον νά ἀναγνωρίζη κανείς τό λάθος καί νά μεταμελῆται παρά νά ἐμμένη εἰς αὐτό.
Ὁ διδάσκαλος Σχολάριος ἐπιστρέφων ἐπανῆλθε εἰς τά δύο ὑψηλά κρατικά λειτουργήματά του διά νά ἐπηρεάζη ἐκ τοῦ σύνεγγυς τάς ἀποφάσεις τοῦ βασιλέως καίτοι θεολογικῶς ἦτο ἀντίθετος τῆς γραμμῆς αὐτοῦ, ὅστις καί δέν τόν ἐξεδίωξεν ἐκ τῶν θέσεών του.
Τό 1445 ἐγένετο νέα ἀπόπειρα ἀνανεώσεως τοῦ ὅρου. Ἀποθανόντος τότε τοῦ Μάρκου Εὐγενικοῦ, ὁ αὐτοκράτωρ ἀνέθεσε τήν διεξαγωγήν τῆς θεολογικῆς συζητήσεως εἰς τόν ἐπάξιον διάδοχον ἐκείνου ἐπί τῆς ὁμολογίας τῶν ὀρθοδόξων διγμάτων, τόν σοφόν διδάσκαλον Σχολάριον, τοῦ ὁποίου ἡ ἐπιχειρηματολογία ὑπῆρξε συντριπτική καί ὁ ἐπίσημος ἀπεσταλμένος τοῦ πάπα ὑπέστη δεινήν ἧτταν.
Τό 1450 εἰς ἡλικίαν 50 ἐτῶν ὁ μέγας διδάσκαλος τῆς Ἐκκλησίας καί ἀνώτατος ἀξιωματοῦχος τῆς Πολιτείας ἐγκαταλείπει τά ἐγκόσμια καί ἀποσύρεται εἰς τό μοναστήριον τοῦ Παντοκράτορος πλησίον τῆς Πόλεως, ὅπου καί ἐκάρη μοναχός, λαβών τό ὄνομα Γεννάδιος, ἐκπληρῶν οὕτω σφοδράν παλαιάν του ἐπιθυμίαν.
Μολονότι ἀνεχώρησεν ἐκ τῶν κρατικῶν ἀξιωμάτων διά τῶν ὁποίων βαθέως ἐπηρέαζε τόν βασιλέα καί ἐβοήθει ἀποτελεσματικῶς τήν ἀλήθεα καί τήν Πατρίδα, ἐθεωρεῖτο πάλιν ὡς ὁ πλέον ἐπικίνδυνος ἀντίπαλος τῶν Λατίνων, ἄν καί εἶχε περιωρισμένας τώρα δυνατότητας νά ἐπηρεάζη τάς ἀποφάσεις τῆς αὐλῆς ἐπί τῶν ἐκκλησιαστικῶν κυρίως ζητημάτων.
Διό ἄνευ τῆς δυναμικῆς του ἐπιρροῆς τώρα ὁ νέος αὐτοκράτωρ Κωνσταντῖνος Παλαιολόγος, ἀνανέωσε τόν ὅρον τῆς συνόδου Φλωρεντίας καί ἐγένετο συλλείτουργον Ὀρθοδόξων καί Λατίνων τόν Δεκέμβριον τοῦ 1452 εἰς τήν Ἁγίαν Σοφίαν Κωνσταντινουπόλεως προεξάρχοντος τοῦ ἀποστατήσαντος μητροπολίτου πρώην Ρωσίας καί νῦν καρδιναλίου Ἰσιδώρου. Ἐνῶ ἡ ἀναμενομένη ἐκ τῆς Δύσεως βοήθεια παρέμενε σκιά καί ὄνειρο.
Κατά τό διάστημα αὐτό μέχρι τῆς ἁλώσεως τῆς Πόλεως ὁ σοφός μοναχός Γεννάδιος τόσον ὡς λαϊκός, ὅσον τώρα καί ὡς μοναχός, εἶχε θέσει εἰς ἐφαρμογήν νά ἐπιτευχθοῦν δύο σκοποί: Ἀφ᾿ ἑνός νά ἀποτραπῆ ἡ ἐφαρμογή τοῦ ταπεινωτικοῦ ὅρου τῆς Φλωρεντίας καί ἀφ᾿ ἑτέρου νά πεισθοῦν οἱ πάντες ὅτι ἡ σωτηρία τῆς Πόλεως δέν θά ἐξασφαλισθῆ διά τῆς ἀμφιβόλου βοηθείας τοῦ πάπα μέ τό ἀντάλλαγμα τῆς προδοσίας τῆς πίστεως, ἀλλά, ἐάν στηριχθοῦν εἰς τήν ἀλήθειαν τῆς πίστεως καί τήν ὀχύρωσιν τῆς Πόλεως δι᾿ἰδίων οἰκονομικῶν μέσων καί δυνάμεων.
Ὑπό τῶν ἐνδημούντων ἐν τῆ Πόλει ἐπισκόπων ἀνετέθη εἰς τόν μοναχόν Γεννάδιον ἡ κατήχησις τοῦ ἄγγλου ἱερέως Κων/νου Πλάτρη, ὅστις προσελθών εἰς τήν Ὀρθοδοξίαν, ἔγραψε περί τοῦ σοφοῦ Γενναδίου εἰς τόν ἀναγνωσθέντα ὑπ᾿ αὐτοῦ Λίβελλον Πίστεως ὅτι τόν ἐθεώρει "μέγιστον διδάσκαλον, στέφανον τῆς Ὀρθοδόξου τῶν Χριστιανῶν Ἐκκλησίας, τῶν πολλῶν ἐπαρχιῶν θάμβος". Ἐνῶ διά τόν πάπαν καί τό πραχθέν ἐν Φλωρεντίᾳ ἔργον του, ἔγραψε ὅτι ἦτο ἕνας νέος Ἰούδας, ἕνας Σαούλ, ἕνας λύκος μέ ἀχόρταστο ρύγχος....".
Ὁ διδάσκαλος μοναχός Γεννάδιος, ἐνῶ εἶχε πρόθεσιν νά ἡσυχάση, ὡς λέγει εἰς τόν ἀποχαιρετιστήριον ἐκ τῶν ἀξιωμάτων λόγον του "ἀρκεῖ μοι μᾶζα καί ὕδωρ καί σκέπη βραχεῖα καί μελέτη θανάτου καί τό προσέχειν Θεῶ...", ὅμως δέν ἠθέλησεν ν᾿ ἀφήση τόν λαόν ἀκαθοδήγητον καί τούς ἄρχοντας παραπαίοντας εἰς θεολογικάς ἐκτροπάς, μετά μάλιστα τήν ἐκ νέου ἐμπλοκήν τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ ζητήματος.
Ὡς κοσμικός ἀρχικῶς ἠδύνατο νά περιέρχεται ἐλευθέρως τήν Πόλιν καί νά ἐπισκέπτεται τούς πολίτας, τώρα ὅμως ὑπό τό μοναχικόν ἔνδυμα καί τάς ἀπαιτήσεις τοῦ Σχήματος δέν ἠμπορεῖ νά κινῆται ἐλευθέρως. Ἐξουδετερώθη ὅμως καί αὐτό τό ἐμπόδιο, διότι ἀντί νά μεταβαίνη ὁ ἴδιος εἰς τήν Πόλιν, μετέβαινεν ὅλη ἡ Πόλις εἰς τήν Μονήν καί τό κελλίον του.
Οὕτω λοιπόν, ἐνίσχυε τόν λαόν καί ἀνεπτέρωνε τό ἠθικόν του φρόνημα ὅτι ἡ Πόλις θά διασωθῆ χάριν τῆς εὐσεβείας της καί ὅτι ὀφείλουν νά θυσιάσουν καί τήν ζωήν των ἀκόμη προκειμένου νά διαφυλαχθοῦν τά πάτρια. Μέ ἔμφασιν τονίζει ὅτι προδότης δέν εἶναι ἐκεῖνος, ὅστις ἀποκρούει τήν ἀμφίβολον καί μέ ἀνταλλάγματα βοήθειαν τῶν ξένων, ἀλλ᾿ αὐτός ὅστις δέν πράττει, ὅ,τι ἠμπορεῖ διά νά σωθῆ ἡ Πατρίς. Οὐδέν ἔθνος ἠθέλησέ ποτε νά προδώση τήν θρησκείαν του, μόνον καί μόνον διά νά εὐημερῆ. Αἱ προτροπαί τοῦ ὁσίου μοναχοῦ Γενναδίου καί αἱ προτεινόμεναι λύσεις εὗρον μεγάλην ἀπήχησιν εἰς τόν λαόν, τήν ἐκκλησιαστικήν καί μερικῶς τήν πολιτικήν ἡγεσίαν.
Μετά τήν ἐφαρμογήν τοῦ ἑνωτικοῦ ὅρου ἐν τῆ πράξει διά τῆς μυστηριακῆς κοινωνίας Ὀρθοδόξων καί Παπικῶν ἐν τῶ ναῶ τῆς Ἁγίας Σοφίας, ὁ ὅσιος Γεννάδιος μετά πολλῆς θλίψεως ἐνεκλείσθη εἰς τόν κελλίον του εἰς ἑτέραν μονήν τοῦ Χαρσιανείτου, ἔνθα ἐγκατεστάθη ἐκ τῆς τοῦ Παντοκράτορος.
Κατά τήν περίοδον τῆς ἁλώσεως τῆς Βασιλίδος τῶν πόλεων εὑρισκόμενος εἰς οἰκίσκον τινα, ἐδέχθη ἐν ἀγνοίᾳ του τραυματισμένον τόν ἀνεψιόν του, Θεόδωρον Σοφιανόν μετά τοῦ ὁποίου τήν ἑπομένην συνελήφθησαν αἰχμάλωτοι καί ὡδηγήθησαν εἰς τήν Ἀνδριανούπολιν διά νά ὑπηρετήσουν κάποιον ἀξιωματικόν.
Ὁ πορθητής τῆς Πόλεως Μωάμεθ ἀντελήφθη ἐνωρίς ὅτι ἡ σπουδαιότης μιᾶς πόλεως δέν ἔγκειται εἰς τήν ὀχύρωσίν της καί τά μνημεῖα της, ἀλλά εἰς τό ἀνθρώπινον ὑλικόν, ἄνευ τοῦ ὁποίου ὅλα θά ἦσαν νεκρά. Ὅθεν ἐπέτρεψε τήν ἐπιστροφήν τῶν κατατρεγμένων ὑποδούλων Ἑλλήνων εἰς τάς οἰκίας των καί ἐζήτησεν ἀπό κοινοῦ νά τοῦ ὑποδείξουν πρόσωπον κατάλληλον διά τόν πατριαρχικόν θρόνον, κενόν ἤδη ἀπό τό ἔτος 1450. Οἱ πλησιόχωροι ἀρχιερεῖς διά συνόδου ἐξέλεξαν, κατά τόν Νικόλαον Μαλαξόν, "τόν σοφώτατον κύριον Γεώργιον Σχολάριον, ἄνδρα ἁγιώτατον καί εὐλαβέστατον". Οὗτος, παρά τάς ἀντιδράσεις του ἐχειροτονήθη πατριάρχης λαβών κατά σειράν ὅλους τούς βαθμούς τῆς ἱερωσύνης, κατά τήν εἰθισμένην τάξιν ὑπό τοῦ μητροπολίτου Ἡρακλείας εἰς τόν ναόν τῶν ἁγίων Ἀποστόλων. Ἰδού τί εἶπεν ὁ σουλτᾶνος Μωάμεθ, ὅταν παρέδιδε εἰς αὐτόν τήν ποιμαντορικήν ράβδον: "Πατριάρχευε ἐπ᾿ εὐτυχίᾳ καί ἔχε τήν φιλίαν ἡμῶν ἐν οἷς θέλεις, ἔχων πάντα τά σά προνόμια, ὡς καί οἱ πρό σοῦ πατριάρχαι εἶχον". Παρεχώρησε δέ καί τόν ναόν τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων διά νά ἐγκατασταθῆ ἐκεῖ τό Πατριαρχεῖον.
Ἅμα τῆ ἀναλήψει τῆς πατριαρχείας ὡργάνωσε ὡς ἡγούμενος τήν μονήν Χαρσιανείτου, ἔρημον οὖσαν καί καταπεπατημένην, ἐπί τῶ σκοπῶ τῆς προσελκύσεως μοναχῶν. Ἐφρόντισε διά τήν ἀνοικοδόμησιν καί ἐπισκευήν τῶν κατεστραμμένων ναῶν. Ἐβοήθησε πολλαπλῶς τούς ἐν τῆ Πόλει Χριστιανούς καί ἠγωνίσθη παντοιοτρόπως διά τήν συγκρότησιν τοῦ διαλελυμένου καί καταπτοημένου Ἔθνους τῶν Ρωμαίων.
Κατ᾿ αὐτήν τήν περίοδον ἡ Ὀρθοδοξία διέτρεξε μέγαν κίνδυνον ἐκ τῶν ἑκουσίων κυρίως ὁμαδικῶν ἐξισλαμισμῶν λόγῳ πενίας καί κακοπαθείας τῶν κατοίκων τῆς Πόλεως. Συγχρόνως πρό καί μετά τήν ἅλωσιν πολλοί, κυρίως διαννοούμενοι, ἐγκατέλειψαν τάς ἑστίας των καταφεύγοντες εἰς τήν Δύσιν πρός ἀνετώτερον βίον καί ἀπαλλαγήν τῶν δεινῶν. Πολλοί ἐξ αὐτῶν ἐξελατινίσθηκαν. Εἰς τήν κρίσμον αὐτήν καμπήν τῆς ἱστορίας ἀνέλαβε νά ἀναζωογονήση τήν ψυχήν ἑνός χιλιετοῦς καί πλέον ἑλληνορθοδόξου πολιτισμοῦ ὁ ἅγιος πατριάρχης Γεννάδιος, ἄνευ τοῦ ὁποίου δέν γνωρίζομεν ποία θά ἦτο ὁ μοῖρα τοῦ Ἔθνους διά τάς ἑπομένας γενεάς. Ἀνεδείχθη ὄντως μέγας θρησκευτικός καί πολιτικός ἡγέτης, προφητική φυσιογνωμία, ἡ ὁποία κατά θείαν Πρόνοιαν, ἀνέλαβε νά ὁδηγήση τό Γένος ὡς ἄλλος Μωϋσῆς πρός τήν ἔξοδον ἐκ τῆς πικρᾶς δουλείας. Μέ προφητικήν ἐνόρασιν διεῖδεν ὅτι τό βάρος τῆς συντηρήσεως καί ἀναζωογοννήσεως τῆς Ἐκκλησίας θά ἔπρεπε νά τό ἐπωμισθοῦν οἱ Κληρικοί καί οἱ Μοναχοί. Διά τοῦτο διωργάνωσε διοικητικῶς ταύτην, ἡ ὁποία καί ἐγένετο ἡ προστάτις τῶν θλιβομένων Χριστιανῶν. Ἐπίσης σπουδαίως ἐβοήθησεν εἰς τήν ἀνύψωσιν τοῦ πνευματικοῦ φρονήματος κλήρου καί λαοῦ. Τό κῦρος καί ἡ μόρφωσίς του συνετέλεσαν νά ἐκτιμηθῆ καί προσωπικῶς ὑπό τοῦ κατακτητοῦ μέ εὐνοϊκόν διά τό σύνολον τῶν Ὀρθοδόξων Χριστιανῶν ἀντίκτυπον. Μεγάλως ἐφρόντισε διά τήν διοργάνωσιν τῆς παιδείας, ἐπανιδρύων τήν πατριαρχικήν σχολήν καί θέτων οὕτω τά θεμέλια τῆς πνευματικῆς ζωῆς τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ.
Εἰς γενομένην ἐπίσκεψιν τοῦ Σουλτάνου εἰς τό πατριαρχεῖον ἑδρεῦον τότε εἰς τήν πρώην γυναικείαν μονήν τῆς Παμμακαρίστου, ὁ πατριάρχης τόν ἐδέχθη μετά τῆς προσηκούσης τιμῆς. Εἰς ἐρωτήσεις τοῦ κατακτητοῦ περί θρησκευτικῶν ζητημάτων ὁ σοφός ἅγιος Γεννάδιος ἀνέπτυξε τήν ὑπεροχήν τοῦ Χριστιανισμοῦ ἔναντι πάσης ἄλλης θρησκείας, ἐντυπωσιάσας ὑπερμέτρως τόν σουλτᾶνον. Ἦτο τόσον συγκλονιστική ἡ ἐπιχειρηματολογία τοῦ Πατριάρχου, ὥστε ἐλέγετο περί τοῦ σουλτάνου ὅτι "ἐνωτισθείς καί πληροφορηθείς τά περί τῆς ἀληθοῦς πίστεως τῶν Χριστιανῶν ἐν ἀμφοβολίᾳ ἦν περί τῆς ἑαυτοῦ". Ἡ συζήτησις αὕτη ἐγράφη ὑπό τοῦ Πατριάρχου καί μετεφράσθη ὕστερον εἰς τήν τουρκοαραβικήν γλῶσσαν. Ὁ τίτλος τῆς ἐργασίας ταύτης εἶναι: "Περί τῆς μόνης ὁδοῦ περί τῆς σωτηρίας τῶν ἀνθρώπων".
Ἕνεκα γήρατος καί ἐνδομύχου ἐκ τῆς νεότητός του ἐπιθυμίας, ὅπως ἀκολουθήση τόν μονήρη βίον καί ἐν ἡσυχίᾳ τελειώση τήν παροῦσαν βιοτήν, ὁ μέγας πατριάρχης καί πρόμαχος τῆς Ὀρθοδοξίας Γεννάδιος παρῃτήθη ἐνωρίς ἐκ τοῦ πατριαρχικοῦ θρόνου καί μετέβη ἐπί τι διάστημα ἐν τῆ Ἱερᾶ Μονῆ Βατοπαιδίου Ἁγίου Ὄρους. Ἐκεῖ ἐνταφιάσας τόν ἀποθανόντα ἐξ ἀνιάτου ἀσθενείας προσφιλῆ ἀνεψιόν του καί μαθητήν του Θεόδωρον Σοφιανόν καί ἐντεῦθεν ἀναχωρήσας ἐγκατεστάθη ὁριστικῶς ἐν τῆ Ἱερᾶ Μονῆ τοῦ Τιμίου Προδρόμου Σερρῶν εὑρισκομένην εἰς τό ὄρος τοῦ Μενοικέως. Ἐξ αὐτῆς μετέβη δύο φοράς εἰς τήν Πόλιν διά νά προσφέρη τάς χρησίμους ὑπηρεσίας του εἰς τό χειμαζόμενον Γένος καί νά διορθώση σφάλματα τῶν διαδόχων του. Ἐν τῆ Μονῆ ἐπεδόθη εἰς τάς πνευματικάς ἀναβάσεις καί εἰς τήν συγγραφήν θεολογικῶν συγγραμμάτων, ὑπογράφων χαρακτηριστικῶς εἰς τό τέλος αὐτῶν: "Γεννάδιος πατριάρχης τῶν τοῦ Χριστοῦ πενήτων" ἤ ἀλλαχοῦ: "ὁ ταπεινός μοναχός Γεννάδιος ἐλέῳ Θεοῦ πατριάρχης ἐν Κων/λει τῶν ἁπάντων τοῦ Χριστοῦ πενήτων".
Τό ἔτος τῆς κοιμήσεώς του εἶναι κατά τούς ἐρευνητάς θεολόγους προβληματικόν.. Ἐπικρατεστέρα εἶναι ἡ γνώμη ὅτι ἐκοιμήθη τό 1472 καί ἐτάφη εἰς τήν Μονήν τοῦ Τιμίου Προδρόμου Σερρῶν. Εἰς τό Ἑορτολόγιον τοῦ ἀρχιμ. π. Χρυσοστόμου Πλατανίτου ἀναφέρεται ἡ 25ῃ Αὐγούστου ὡς ἡμέρα τῆς μνήμης του, τήν ὁποίαν καί ἡμεῖς ἀσπαζόμεθα, ἄνευ περαιτέρω εἰδικῆς ἐρεύνης, λόγῳ ἐλλείψεως χρόνου. Ἄλλωστε ὁ ἐπακριβής καθορισμός ἡμερομηνίας ἑορτασμοῦ ἑνός Ἁγίου δέν εἶναι ἀπό ὀρθοδόξου πλευρᾶς τό ἅπαν, δεδομένου ὅτι πολλῶν Ἁγίων τάς μνήμας ἡ Ἐκκλησία μετέφερε εἰς ἄλλην ἡμερομηνίαν διά λόγους τούς ὁποίους Ἐκείνη γνωρίζει
Τό 1854 κατ᾿ ἐντολήν τοῦ πατριάρχου Ἀνθίμου τοῦ ΣΤ΄ ἐγένετο ἡ ἀνακομιδή τῶν Ἁγίων Λειψάνων του εἰς ἑτοιμασθέντα νέον τάφον ἐπί τῆς δεξιᾶς πλευρᾶς τοῦ νάρθηκος τοῦ Καθολικοῦ τῆς Μονῆς. Αὕτη ἡ ἀνακομιδή ἐγένετο τήν 7ην Μαΐου, ἡμέρα, κατά τήν ὁποίαν θά ἑορτάζεται πανηγυρικῶς διά δευτέραν φοράν ἡ μνήμη του ὡς ἁγίου.
Τό συγγραφικόν ἔργον τοῦ ἁγίου πατριάρχου Γενναδίου εἶναι τεράστιον καί πολυσχιδές ἐξ ἐπόψεως τῶν κλάδων μέ τούς ὁποίους ἠσχολήθη. Εἰς ὀκτώ τόμους, ἕκαστος ἐκ 500 σελίδων, συμποσοῦνται τά μέχρι τοῦδε γνωστά ἔργα του. Ἠσχολήθη μέ ὅλα τά εἴδη τοῦ λόγου. Ἔγραψε ἐκτενεῖς θεολογικάς πραγματείας, ἐξεφώνησε πέντε ἐπιταφίους λόγους, συνέθεσε διαλόγους κατά μίμησιν τῶν πλατωνικῶν, συνέταξε εὐχάς διά λειτουργικήν χρῆσιν καί ἀπέστειλεν ἐπιστολάς, ἀληθινά ἀριστουργήματα τοῦ λόγου, πρός διάφορα ἐκκλησιαστικά καί πολιτικά πρόσωπα. Σώζονται ἐπίσης ὑμνογραφικά ἔργα του, Παρακλητικοί Κανόνες εἰς Ἁγίους καί δή εἰς τόν Ἅγιον Γρηγόριον τόν Παλαμᾶν. Ἐξεφώνησε πανηγυρικούς λόγους καί ὁμιλίας εἰς τούς ἄμβωνας τῶν Ἐκκλησιῶν ἐκ τῆς νεανικῆς του ἀκόμη ἡλικίας ἐκ τῶν ὁποίων διεσώθησαν συνολικῶς δέκα πέντε (15). Ὑπάρχουν καί πολλά ἄλλα ἔργα του τά ὁποῖα ἀπωλέσθησαν καί μόνον περιστασιακῶς ἀναφέρονται ὑπ᾿ ἄλλων ἰδικῶν του συγγραμμάτων. Ἐπίσης ὑπάρχουν καί ἀμφιβαλλόμενα καί νόθα εἰς τά ὁποῖα ἀνέγραψαν ὡς συγγραφέα τόν ἅγιο Γεννάδιο οἱ ἐκδόται τῶν Ἁπάντων του προκειμένου νά σπιλώσουν τήν προσωπικότητά του καί τήν προσφοράν του εἰς τήν Ἐκκλησίαν καί τό Γένος. Τοῦτο εἶχεν ὡς ἀποτέλεσμα νά ἀμαυρωθῆ καί λησμονηθῆ μία τοιαύτη φωτεινή προσωπικότης καί ἡ ὀρθόδοξος ἀντίληψις νά εἶναι ἐσφαλμένη περί τούτου.
Ἐσχάτως ὁ καθηγητής τῆς θεολογικῆς σχολῆς Θεσαλονίκης πρωτο-πρεσβύτερος π. Θεόδωρος Ζήσης εἰς ἐκτενεστάτην θεολογικήν πραγματείαν του, ἐμπεριστατωμέην διά σοφῶν ἀποδείξεων καί βασανισμοῦ τῶν πηγῶν ἔδωκε εἰς τόν ὀρθόδοξον λαόν μας τήν ἀληθῆ εἰκόνα τῆς προσωπικότητος τοῦ μεγάλου προμάχου τῆς Ὀρθοδοξίας, τοῦ ἁγίου πατριάρχου Γενναδίου καί οὕτως ἀπεκατεστάθη εἰς τήν θέσιν, ἡ ὁποία ἀνέκαθεν τοῦ ἀνῆκε.
Συγκρίνων κανείς αὐτόν πρός τάς μεγάλας μορφάς τῶν οἰκουμενικῶν διδασκάλων τόν εὑρίσκει ἰσοστάσιον καί ἰσότιμον. Ἔκλειεν ἐντός του ὅλο τό μεγαλεῖον, τήν ἀξιοπρέπειαν καί τήν σοφίαν τοῦ ἐνδόξου Γένους τῶν Ὀρθοδόξων Ρωμιῶν.
Τό σκήνωμά του τώρα εἶναι καιρός νά ἀπολαύση τῆς πρεπούσης τιμῆς, ἵνα ἐκπληρωθῆ παλαιόν χρέος τῆς Ἐκκλησίας μας πρός τόν μεγάλον διδάσκαλον, παιδαγωγόν καί Ἐθνάρχην τοῦ νεωτέρου Ἑλληνισμοῦ, τόν ἅγιον πατριάρχην Γεννάδιον.
Δαμασκηνός μοναχός Γρηγοριάτης
1983
Μέ τήν εὐλογία τοῦ πατρός Δαμασκηνοῦ Γρηγοριάτου
