Ότι ο Ιερεύς ανέκαθεν επεύχεται, ποιεί την Ανάγνωση των Ευχών προς Ανατολάς - Ευχές Γονυκλισίας Πεντηκοστής, Μεγάλου Αγιασμού, Θείας Λειτουργίας, Μνημοσύνου, κλπ.

Ὅτι ὁ Ἱερεύς ἀνέκαθεν ἐπεύχεται, ποιεῖ τήν Ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν πρός Ἀνατολάς - Εὐχές Γονυκλισίας Πεντηκοστῆς, Μεγάλου Ἁγιασμοῦ, Θείας Λειτουργίας, Μνημοσύνου, κλπ.

Παν. Δ. Παπαδημητρίου, αʹ ἔκδοσις, 24/6/2025

Ὀρθόδοξος Τύπος, 4/7/2025 – 11/7/2025, ἀρ. φύλλων 2549-2550.
Τίτλος δημοσίευσης Ὀ.Τ.: «Ὁ Ἱερεύς ἀνέκαθεν ἐποίει τήν Ἀνάγνωσιν τῶν Εὐχῶν πρός Ἀνατολάς».

«Πάντες μὲν ὁρῶμεν κατ’ ἀνατολὰς ἐπὶ τῶν προσευχῶν»,
Ἅγιος Μέγας Βασίλειος, [PG 32, 189C].

«Ἐπὶ τὰς δυσμὰς ἔστηκεν ὁ διάβολος, ὅπου ἡ ἀρχὴ τοῦ σκότους· ἀποτάσσεσθε αὐτῷ καὶ ἐμφυσήσατε· εἶτα στρέφεσθε ἐπὶ ἀνατολὰς καὶ συντάσσεσθε τῷ Χριστῷ», 
Εὐχολόγιον Barb. Gr. 336, 8^ου αἰ., φ. 130β.         

                                 

Ὡς πρός τὸν προσανατολισμὸ τοῦ «Οἴκου τῶν Προσευχῶν», ἤτοι τοῦ κτιρίου τῆς Ἐκκλησίας ἔχουμε: Στὶς Ἀποστολικὲς Διαταγὲς, στό κεφ. ΝΖʹ «Διατύπωσις Ἐκκλησίας καὶ κλήρου…», βλέπου­με: «ὁ οἶκος [ὁ Ναός] ἕστω ἐπιμήκης, κατ’ ἀνατολὰς τετραμμένος, ἐξ ἑκατέρων τῶν μερῶν τὰ παστοφόρια πρὸς ἀνατολήν, ὅς τις ἕοικε νηί».[1]

Ὡς πρὸς τὸν προσανατολισμὸ τῶν πάντων, Κληρικῶν τε καὶ τῶν Πιστῶν, στὴν Ἐκκλησία ἔχουμε τὶς ἑξῆς ἁγιοπατερικὲς κανονικές μαρτυρίες:

Ὁ Ἅγιος Ἰουστῖνος ὁ Φιλόσοφος (100–165 μ.Χ.) στὶς «Ἀποκρίσεις πρὸς τοὺς Ὀρθοδόξους περί τινων ἀναγκαίων ζητημάτων» λέει: «Ἐπειδὴ τῶν παρ' ἡμῖν τὰ τιμιώτερα εἰς τιμὴν τοῦ Θεοῦ ἀφορίζομεν, κατὰ δὲ τὴν τῶν ἀνθρώπων ὑπόληψιν τιμιωτέρα ἐστὶν ἡ ἀνατολὴ τῶν ἄλλων μερῶν τῆς κτίσεως, διὰ τοῦτο ἐν τῷ καιρῷ τῆς προσευχῆς [ἰδιαίτερα στὴν Θεία Λειτουρ­γία, καὶ στὶς Ἀκολουθίες] νεύομεν πρὸς ἀνατολὴν πάντες. Καθάπερ τῇ δεξιᾷ χειρὶ ἐν ὀνόματι Χριστοῦ κατασφραγίζομεν τοὺς τῆς σφραγῖδος ταύτης δεομένους, ἐπειδὴ τιμιωτέρα νενόμισται τῆς ἀριστερᾶς, καίτοι θέσει καὶ οὐ φύσει διαφέρουσα ταύτης ὑπάρχει, οὕτως καὶ ἡ ἀνατολή, ὡς τιμιώτερον μέρος τῆς κτίσεως, εἰς προσκύνησιν θεοῦ ἀφώρισται. Oὐκ ἐναντιοῦται δὲ τῇ προφητικῇ τε καὶ ἀποστολικῇ φωνῇ τὸ πρὸς τὴν ἀνατολὴν ποιεῖν ἡμᾶς τὰς εὐχάς. Ἐν παντὶ γὰρ τόπῳ ὑπάρχει ἡ ἀνατολὴ τοῖς εὐχομένοις· καὶ ἐπειδὴ ἐφ' ὃ μέρος τὴν ὁρατὴν αἴσθησιν κεκτήμεθα κατὰ τοῦτο τὸ μέρος προσκυνοῦμεν, ἀδύνατον δὲ ἐν τῷ καιρῷ τῆς προσευχῆς εἰς τὰ τέσσαρα μέρη τῆς κτίσεως ἀποβλέπειν, διὰ τοῦτο εἰς τὸ ἓν μέρος τῆς κτίσεως ἀφορῶντες ποιοῦμεν τὴν προ­σκύνησιν, οὐχ ὡς μόνον ἔργον τοῦ Θεοῦ οὐδ' ὡς εἰς κατοικητήριον τοῦ Θεοῦ τοῦτο ἀφωρισμένον, ἀλλ' εἰς τόπον προσκυνήσεως τῆς παρ' ἡμῶν προσαγομένης Θεῷ τεταγμένον. Τὸ δὲ ἔθος, παρ' ὧν εἴληφεν ἡ Ἐκκλησία τὸ εὔχεσθαι, παρὰ τούτων εἴληφε καὶ τὸ ποῦ εὔχεσθαι [κατ’ Ἀνατολάς], τοῦτο δὲ παρὰ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων».[2]

Δηλ. τό «ἔθος» πρὸς τὰ ποῦ νὰ εὐχόμαστε [κατ’ Ἀνατολάς], τὸ ἔλαβε ἡ Ἐκκλησία ἀπὸ αὐτοὺς ποὺ ἔλαβε καὶ τὸ «ἔθος» πῶς νὰ εὐχόμαστε [στὶς Ἀκολουθίες καὶ ἰδιαίτερα στὴν Θεία Λειτουργία], καὶ αὐτοὶ δὲν εἶναι ἄλλοι ἀπὸ τοὺς Ἁγίους Ἀποστόλους, οἱ ὁποῖοι φυσικὰ τὸ ἔλαβαν κατὰ φώτισιν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος.

Ὁ Ἅγιος Μέγας Βασίλειος (330–379 μ.Χ.) στὸν 91^ον (ϟαʹ) Ἱερὸν Κανόνα του, ὁ ὁποῖος ἔχει τὸ κύρος τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων ἀφοῦ οἱ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι (Δʹ, ΣΤʹ, Ζʹ) τὸν ἐπεκύρωσαν μὲ τὸν αʹ Κανόνα τῆς Δʹ, τὸν βʹ Κανόνα τῆς ΣΤʹ, καὶ τὸν αʹ Κανόνα τῆς Ζʹ, [3] (!) μᾶς εἶπε ξεκάθαρα ὅτι «πάντες μὲν ὁρῶμεν κατ’ ἀνατολὰς ἐπὶ τῶν προσευχῶν».[4] Ἐπὶ «τῶν προσευχῶν», σημαίνει κυρίως στὶς «Ἀκο­λουθίες καὶ τὰ Μυστήρια τῆς Ἐκκλησίας», καὶ φυσικὰ καὶ πρωτίστως στὴν Θεία Λειτουργία.[5] Μαρτυρεῖ ἐπίσης ὁ Μέγας Βασίλειος ὅτι αὐτὸ εἶναι Ἀποστολική Παράδοση: «Τῶν ἐν τῇ Ἐκκλησίᾳ πεφυλαγμένων δογμάτων καὶ κηρυγμάτων τὰ μὲν ἐκ τῆς ἐγγράφου διδασκαλίας ἔχομεν, τὰ δὲ ἐκ τῆς τῶν Ἀποστόλων παραδόσεως δια­δοθέντα ἡμῖν ἐν μυστηρίῳ παρεδεξά­μεθα· ἅπερ ἀμφότερα τὴν αὐτὴν ἰσχὺν ἔχει πρὸς τὴν εὐσέβειαν».[6]

Ὄχι μόνον αὐτό, ἀλλὰ ὁ Μέγας Βασίλειος λέει: «Εἰ γὰρ ἐπιχειρήσαιμεν τὰ ἄγραφα τῶν ἐθῶν ὡς μὴ μεγάλην ἔχοντα τὴν δύναμιν παραιτεῖσθαι, λάθοιμεν ἂν εἰς αὐτὰ τὰ καίρια ζημιοῦντες τὸ Εὐαγγέλιον»!⁶ Δηλ. λέει ὅτι ἂν ἐπιχειρή­σουμε νὰ πετάξουμε τὴν ἄγραφη Ἱερὰ Ἀποστολικὴ Παράδοση [σὰν τοὺς μοντερνιστές], σὰν νὰ μὴν ἔχει καμία σημασία, τότε θὰ σφάλλουμε σὲ αὐτὰ τὰ καίρια θέματα ζημιώνον­τας τὸ Εὐαγγέλιον [σὰν τοὺς Προτε­στάντες]! Λέει ποιὸς μᾶς δίδαξε ἐγγράφως:

Α. Νὰ κάνουμε τὸν τύπο τοῦ Σταυροῦ;

Β. Νὰ προσευχόμαστε στραμμένοι πρὸς τὴν Ἀνατολή; (πρωτίστως ἐννοεῖ στὴν Ἐκκλησία).

Γ. Τὴν Ἐπίκληση τῆς Ἁγίας Ἀναφορᾶς;

Δ. Τὴν εὐλογία τοῦ ὕδατος τοῦ Βαπτίσματος, καὶ τοῦ ἐλαίου τῆς Χρίσεως, καὶ τοῦ Βαπτιζομένου;

Ε. Νὰ κάνουμε τὴν Χρίσιν μὲ τὸ ἔλαιον;

ΣΤ. Νὰ βαπτίζουμε (βουτᾶμε πλήρως στὸ νερό) τρίς φορὲς τὸν ἄνθρωπο (3 καταδύσεις καὶ ἀναδύσεις);

Ζ. Νὰ ἀποτάσσουν τὸν Σατανᾶ καὶ τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ;

Η. Νὰ προσευχόμαστε ὄρθιοι τὴν Κυριακὴ στὴν Ἐκκλησία;[7]

(Καὶ τὸ μέγα Καταπέτασμα, ποὺ ἐξελίχθηκε στὸ σημερινὸ Εἰκονοστάσιον – Τέμπλον, καὶ αὐτὸ ἀπὸ τὴν Ἀποστολικὴ Παράδοση εἶναι).[8]

Ὅλα αὐτὰ λέει ἀπὸ τὴν ἀπόρρητη καὶ ἀδημοσίευτη διδασκαλία τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων ἔχουμε.[9]

 

Ὁ Ἅγιος Γερμανὸς Πατρ. Κων/πόλεως (640-740) λέει· «Τὸ κατὰ ἀνατολὰς εὔχεσθαι, παραδεδομένον ἐστίν, ὡς καὶ τὰ λοιπά, ἐκ τῶν ἁγίων Ἀποστόλων, καὶ ἔστιν οὕτως, διὰ τὸ τὸν νοητὸν Ἤλιον τῆς δικαιοσύνης Χριστὸν τὸν Θεὸν ἡμῶν ἐπὶ γῆς φανῆναι ἐν τοῖς μέρεσι τῆς ἀνατολῆς τοῦ αἰσθητοῦ ἡλίου, κατὰ τὸν προφήτην τὸν λέγοντα· Ἀνατολὴ ὄνομα αὐτῷ. [Ζαχ. ϛʹ 12] [...]», [PG 92, 392].

Ὁ δέ Μέγας Θεολόγος, Δογματολόγος καὶ Ὁμολογητὴς τῆς Ἐκκλησίας Ὅσιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός (675-749 μ.Χ.), ξεκαθάρισε ἐπίσης, «προσκυνεῖν τὸν σταυρὸν καὶ κατ' ἀνατο­λὰς ἑστῶτας προσεύχεσθαι».[10] Ἀλλοῦ λέει: «Οὐχ ἁπλῶς, οὐδ’ ὡς ἔτυχε, κατὰ ἀνατολὰς προσκυνοῦμεν. [...]. Ἐπεὶ τοίνυν ὁ Θεὸς φῶς ἐστι νοητόν, καὶ ἥλιος δικαιοσύνης, καὶ Ἀνατολὴ ἐν ταῖς Γραφαῖς ὠνόμασται ὁ Χριστός, ἀναθετέον Αὐτῷ τὴν ἀνατολὴν εἰς προσκύνησιν. [...]».[11]

Ὁ Ἅγιος Συμεών ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (+1429) λέει στὴν τελετὴ τῆς Καθιερώ­σεως, κεφ. ζʹ: «Ἐλθὼν λοιπὸν ὁ ἀρχιερεὺς εἰς τὸν τάπητα καὶ κλίνων γόνυ καὶ τὸν τράχηλον κατ’ ἀνατολὰς στρέψας καὶ ἀφ’ οὗ κλίνουν ὅλοι ὁμοῦ καὶ ἐκφωνήσῃ ὁ διάκονος· Ἔτι καὶ ἔτι κλίναντες τὰ γόνατα, ὁ Ἀρχιερεὺς κλινόμενος ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ εὔχεται ἐν κατανύξει τὴν εὐχὴν λέγων Ὁ Θεὸς ὁ ἄναρχος καὶ ἀΐδιος. Τὴν ἰδίαν εὐχὴν λέγουσι καὶ οἱ ἄλλοι Ἀρχιερεῖς,[12] ἂν ἦναι καὶ ἄλλος καὶ παρακαλεῖ τὸν Θεόν, [...]».[13] Μυστικῶς λοιπὸν ὡς ἐξηγήσαμε στὴν ὑποσημείωση ἡ Εὐχὴ αὐτὴ ἀπὸ τὸν Ἀρχιερέα, καθὼς ὅπως διευκρινίζει ἄλλο χειρόγραφο Εὐχολόγιον, τό χφ. 959 τοῦ Σινᾶ τοῦ 11^ου αἰ.: «Ὁ δέ Πατριάρχης ἐν τε τῷ γονυκλιτεῖν, ἐν τε τῷ ἱστάναι αὐτόν καὶ γίνεσθαι τὴν τοῦ διακόνου Εὐχήν, ἐπεύχεται ταῦτα· Ὁ Θεὸς ὁ ἄναρχος καὶ ἀΐδιος, ...».[14]

Πολλάκις ὁ Ἅγιος Συμεὼν ἀναφέρει τὴν ἀνατολήν: «προσκυνήσῃ καὶ πρότερον τρὶς κατ’ ἀνατολὰς τὸν Θεὸν τὸν χορηγὸν τῶν φωτισμάτων», «καὶ προσκυνῶν [ὁ Ἐπίσκοπος] τρεῖς φορὰς κατ’ ἀνατολὰς τὸν ἐν Τριάδι Θεὸν ...», «ἀφ’ οὗ τὸν εὐλογήσῃ στρέφει [γυρίζει] ὁ Ἱερεὺς πρὸς Ἀνατολὰς καὶ λέγει τὴν τελειοτέραν Εὐχὴν ....», «Ἐκφωνεῖ ὅτι αὐτὸς εἶναι ὁ εὐλογῶν καὶ ἁγιάζων τὰ πάντα, ἔπειτα στρέφων πρὸς ἀνατολὰς δέεται [εὔχεται] νὰ καταξιω­θῶσι νὰ ὀνομάσωσιν ἀξίως καὶ ἀκατακρίτως Πατέρα τὸν ἐπουράνιον Θεόν», «ὁ Ἱερεὺς βλέπων κατ’ ἀνατολὰς ἐκφωνεῖ Εὐλογημένη ἡ δόξα Κυρίου...».[15]

Αὐτὰ λένε οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι, οἱ Ἅγιοι Πατέρες καὶ οἱ Δʹ, ΣΤʹ, Ζʹ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι (ποὺ ἐπικύρωσαν τὸν Ἱερὸ Κανόνα τοῦ Μ. Βασιλείου), δηλ. νὰ εὐχόμαστε πρὸς τὴν Ἀνατολή, καὶ αὐτὸ ἀκολουθοῦσαν καὶ ὀφείλουν νὰ ἀκολουθοῦν ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι Ἱερεῖς καὶ Ἐπίσκοποι, ἑπόμενοι τοῖς Ἁγίοις Πατράσι, ἀφήνοντας τοὺς μοντερνι­σμοὺς καὶ τὰ κελεύ­σματα τοῦ Οἰκουμενισμοῦ καὶ τῆς θυγατρός αὐτοῦ λατινογενοῦς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως.[16]

 

Αὐτὸ ἦταν καὶ εἶναι τὸ Ὀρθόδοξον Ἀποστολικὸν πατροπαράδοτον ἔθος στὴν Ἐκκλησία: «Τὸ δὲ ἔθος, παρ' ὧν εἴληφεν ἡ Ἐκκλησία τὸ εὔχεσθαι, παρὰ τούτων εἴληφε καὶ τὸ ποῦ εὔχεσθαι, τοῦτο δὲ παρὰ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων» εἶπε ὁ Ἅγ. Ἰουστῖνος τόν 2^ον αἰ. (ὑποσ. 2).

Οἱ Ἀποστολικὲς Διαταγὲς στὴν μαρτυρία περὶ τῆς Θείας Λειτουργίας, λένε: «Καὶ μετὰ τοῦτο συμφώνως ἅπαντες ἐξαναστάντες καὶ ἐπ’ ἀνατολὰς κατανοήσαντες, μετὰ τὴν τῶν κατηχουμένων καὶ τὴν τῶν μετανοούντων ἔξοδον, προσευξάσθωσαν τῷ Θεῷ, τῷ ἐπιβεβηκότι ἐπὶ τὸν οὐρανὸν τοῦ οὐρανοῦ, κατὰ ἀνατολάς, ...».[17]^{, [18]}

Τό ἀρχαιότερο σωζόμενο Εὐχολόγιον, Κωνσταντινουπολίτικο Ἐπισκοπικό Εὐχολόγιον, Barb. Gr. 336, τοῦ 8ου αἰ., λέει: «Ἐπὶ τὰς δυσμὰς ἔστηκεν ὁ διάβολος, ὅπου ἡ ἀρχὴ τοῦ σκότους· ἀποτάσσεσθε αὐτῷ καὶ ἐμφυσήσατε· εἶτα στρέφεσθε ἐπὶ ἀνατολὰς καὶ συντάσσεσθε τῷ Χριστῷ», φ. 130β.

Τὸ χειρόγραφον Εὐχολόγιον τοῦ 1153, τῆς Μονῆς τοῦ Σινᾶ χφ. 973, στὴν «Ἀκολουθία τῆς γονυκλισίας τῆς ἁγίας Πεντηκοστῆς» λέει: «Λέγει ὁ Ἱερεὺς ἀπὸ τοῦ Βήματος εἰς ἐπήκοον πάντων».[19]

Τὸ Μέγα Εὐχολόγιον τοῦ 1886 (Βενετία παρὰ Νικολάῳ Γλυκεῖ) τῇ Κυριακῇ τῆς Ἁγίας Πεντηκοστῆς ἑσπέρας λέει γιὰ τὶς Εὐχὲς τῆς Πεντηκοστῆς: «Καὶ ἡμῶν κλινόντων τὸ γόνυ ἐπὶ γῆς, καὶ ἀσκεπῶν ὄντων, ἀναγινώσκει ὁ Ἱερεὺς τὰς Εὐχὰς ἀπὸ τοῦ Βήματος μεγαλοφώνως εἰς ἐπήκοον πάντων», σ. 424.

Τὸ Μέγα Εὐχολόγιον τοῦ 1927 (Σαλιβέρου) τῇ Κυριακῇ τῆς Ἁγίας Πεντηκοστῆς ἑσπέρας λέει γιὰ τὶς Εὐχὲς τῆς Πεντηκοστῆς: «Καὶ ἡμῶν κλινόντων τὰ γόνατα ἐπὶ γῆς, καὶ ἀσκεπῶν ὄντων, ἀναγινώσκει ὁ Ἱερεὺς τὰς Εὐχὰς ἀπὸ τοῦ Βήματος μεγαλοφώνως, εἰς ἐπήκοον πάντων», σ. 282.

Καὶ στὴν καθ’ ἡμᾶς ἐποχή:

 

Τό Ἱερατικόν τοῦ 1951 τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τῆς Ἑλλάδος γράφει: «Ὁ Ἱερεὺς στραφεὶς πρὸς ἀνατολάς, ἐκφωνεῖ· Εὐχαριστήσωμεν τῷ Κυρίω. Ὁ βʹ χορός· Ἄξιον καὶ δίκαιον. Ὁ Ἱερεὺς ἐπεύχεται μυστικῶς. Ἄξιον καὶ δίκαιον Σὲ ὑμνεῖν ...», σ. 86.

Τό αὐτὸ Ἱερατικόν τοῦ 1951 ἐπίσης γράφει γιὰ τὶς Εὐχὲς τῆς Πεντηκοστῆς (Ἀκολουθία τῆς Γονυκλισίας, Ἑσπερινὸς Δευτέρας Ἁγίου Πνεύματος): «Καὶ ἡμῶν κλινόντων τὰ γόνατα ἐπὶ γῆς, καὶ ἀσκεπῶν ὄντων, ἀναγινώσκει ὁ Ἱερεὺς τὰς εὐχὰς ἀπὸ τοῦ Βήματος μεγαλοφώνως, εἰς ἐπήκοον[20] πάντων», σ. 216, σὲ πλήρη συμφωνία μὲ τὰ ἀρχαία Εὐχολόγια.

 

Ἀπὸ τοῦ Βήματος λένε, καὶ ἐννοοῦν φυσικά πρὸς Ἀνατολάς, τὸν μόνον ἁγιοπατερικῶς θεσπισμένο προσανατολισμό μας γιὰ προσευχή ἰδίως στὴν Ἐκκλησία, καὶ ἐπίσης δὲν λένε ἐκ τῶν Βημο­θύρων (ἢ ἐκ τῆς Ὡραίας Πύλης), οὔτε ἐκ τοῦ Ἄμβωνος. Καὶ πέραν πάσης ἀμφιβολίας καὶ τυχὸν ἀντιλογίας, ἐννοεῖ ὁ Ἱερεὺς γονατιστὸς ἔμπροσθεν τῆς Ἁγίας Τραπέζης βλέπων πρὸς Ἀνατολάς[21] (ὄχι ὄπισθεν ὅπου εὑρίσκεται ὁ μεγάλος Σταυρός τοῦ Χριστοῦ μας μὲ τὸν Χριστὸν Ἐσταυ­ρωμένον).[22] Βλ. Εἰκ.  2.

 

Παρόμοια ὅμως καὶ τὸ Τυπικὸν τοῦ Ἁγίου Σάββα[23] ἔχει τὶς Εὐχὲς τῆς Πεντηκοστῆς νὰ ἀναγινώσκονται μὲ τὸν Ἱερέα ἐντὸς τοῦ Βήματος καὶ ἐννοεῖται στραμμένον πρὸς ἀνατολάς γονατιστόν ἔμπροσθεν τῆς Ἁγίας Τραπέζης· «Καὶ πάντων κλινόντων τὸ γόνυ ὄντων ἀσκεπῶν ἐπεύχεται ὁ Ἱερεὺς τὴν Εὐχὴν ταύτην ἀπὸ τοῦ Βήματος μεγαλοφώνως Ἄχραντε, ἀμίαντε, ἄναρχε ...».[24]

 

Καὶ ὄχι μόνον οἱ Ἅγιοι Πατέρες μας, ἀλλὰ καὶ οἱ Δυτικοὶ ἀκόμη καὶ μετὰ τὸ Μέγα Σχῖσμα, (ἀρκετοὶ καὶ μετὰ τὴν Μεταρρύθμιση-Προτεσταντισμό)[25] λένε μὲ ἀναφορὲς στόν 6^ον αἰῶνα καὶ καθομολογοῦν τὴν πρὸς Ἀνατολὰς Προσευχὴ τoῦ λαοῦ, καὶ τὴν κατὰ Ἀνατολὰς ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν στὴν Ἐκκλησία, Guillaume Durand (1230-1296 μ.Χ.):[26]

 

“A Church should also be built as follows: that its head properly look towards the East,” [27] πρβλ. Ἀποστολικὲς Διαταγὲς ἀνωτέρω ὑποσ. 1.

 

“Now, although God is present everywhere, yet the priest, at the altar and during the divine services, must, according to the decree of Pope Vigilus (537-555 μ.Χ.), turn towards the East to pray”.[28] Δηλαδή στὴν Δύση, ἡ ἀρχαία ἀποστολικὴ παράδοση, ἡ κατ’ ἀνατολὰς προσευχὴ στὴν Ἐκκλησία ἐπικυρώθηκε καὶ μὲ Διάταγμα Πάπα ἤδη ἀπὸ τὰ μέσα τοῦ 6^ου αἰῶνος.

 

“We say them [οἱ Κληρικοί τίς Εὐχές] with face turned to the East”,[29] δηλ. «Οἱ Κληρικοὶ λέμε τὶς Εὐχὲς μὲ τὸ πρόσωπο στραμμένο κατ’ Ἀνατολάς».

 

Ἄρα, βλέπουμε ὅτι δὲν ὑπάρχει versus populum (πρὸς τὸν λαό, πρὸς τὴν δύση) ἀνά­γνωσις Εὐχῶν, οὔτε τέλεσις τῆς Λειτουργίας, οὔτε τῶν Μυστηρίων ἐν γένει καὶ τῶν Ἀκολουθιῶν πρὸς τὸν λαὸ στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία, ἀλλὰ οὔτε καὶ στοὺς παλαιότερους Παπικούς.[30] Αὐτὸ τὸ "ἔθιμο" ἦρθε ἀπὸ τὴν Ἑσπερία, ἀπὸ τὸν ἀρχιαιρε­σιάρχη Λούθηρο (1526 μ.Χ.), καὶ κατόπιν τὸ υἱοθέτησαν οἱ Παπικοί στὴν ἐκκοσμίκευσή τους, πολλοὶ ἐκ τῶν ὁποίων (ἀκόμη καὶ ὁ ἐκλιπὼν Πάπας Ῥώμης Βενέδικτος ὁ 16^ος)[31] ἀντιδροῦν σήμερα σὲ αὐτὸν τὸν νεωτερισμό![32]

Οἱ Παπικοὶ ἄνευ Χάριτος (ἀπὸ τὴν ὑπερηφάνειά τους) νὰ τοὺς συγκρατήσει στὴν κατρακύλα, μετὰ τὴν Σύνοδο τοῦ Τριδέντου (1545-1563) καὶ μετὰ τὴν Βʹ Βατικάνεια Σύνοδό τους (1962-1965), γκρεμίσανε τὰ Τέμπλα τους, ἀπογυμνώσανε τὶς Τράπεζές τους, ἔκαναν τὴν Λειτουργία τους Θέατρο λειτουργούντες πρὸς τὸν λαό (versus populum), καὶ ἔγιναν προτεσταντικώτεροι τῶν Προτεσταντῶν γιὰ νὰ φέρουν πάλι πίσω τοὺς Προτεστάντες, καὶ ἐν τέλει τί κατάφεραν; Νὰ προτεσταντίζουν.

 

Στὸ σήμερα τί γίνεται στὴν Ἐκκλησία μας;

 

Στὴν Ἐκκλησία μας δυστυχῶς, τὰ τελευταῖα 100+ χρόνια (καὶ περισσότερο στὰ πρόσφατα) φαίνεται νὰ ὑπάρχει μιὰ αὐξανόμενη τάση (ὑπόκωφη) ἀπὸ τὴν Λειτουργικὴ Ἀναγέννηση, ὥστε οἱ Ἱερεῖς νὰ ἀφήσουν τὴν ἁγιοπατερική μας Ἱερὰ Παράδοση, καὶ νὰ εὔχονται ὁλοένα καὶ περισσό­τερο (σὺν τῷ χρόνῳ) πρὸς τὴν δύση προσευχόμενοι ...πρὸς τὸν λαό.[33]^, [34] Βλ. καὶ τὸ ἄρθρο μας: Οἱ Λατινογενεῖς Νεωτερισμοί τοῦ Οἰκουμενισμοῦ καί τῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως στήν Θεία Λειτουργία καί Λατρεία.

 

Πῶς φθάσαμε ἕως ἐδῶ;

 

Ἂς ἐστιάσουμε στὶς Εὐχὲς τῆς Πεντηκοστῆς γιὰ συντομία.

 

Εἴδαμε προηγουμένως ὅτι τό 1951, τὸ Ἱερατικὸν τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας[35] ἀκολουθεῖ τὴν Ἱερὰ Ἀποστολικὴ Παράδοση γράφοντας: «Καὶ ἡμῶν κλινόντων τὰ γόνατα ἐπὶ γῆς, καὶ ἀσκεπῶν ὄντων, ἀναγινώσκει ὁ Ἱερεὺς τὰς εὐχὰς ἀπὸ τοῦ Βήματος μεγαλοφώνως, εἰς ἐπήκοον πάντων», σ. 216, σὲ πλήρη συμφωνία μὲ τὰ ἀρχαία Εὐχολόγια.

Τό 1962, τὸ Ἱερατικόν τῆς Ἀ.Δ. ὅμως ἄλλαξε «σειρά» (νεωτερίζον) καὶ ἄλλαξε τὴν τάξη στὶς Εὐχὲς τῆς Γονυκλισίας τῆς Πεντηκοστῆς λέγοντας: «Καὶ ἡμῶν κλινόντων τὰ γόνατα ἐπὶ γῆς, καὶ ἀσκεπῶν ὄντων, ὁ Ἱερεὺς ἀναγινώσκει ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν, τὰς Εὐχὰς μεγαλο­φώνως, εἰς ἐπήκοον πάντων» (!) σ. 279.

Δηλ. εἴχαμε τὸν ἑξῆς νεωτερισμὸ τό 1962, πρώτη φορὰ ἐπισήμως τολμηθὲντα στὴν διχιλιόχρονη Ἱερά μας Ἀποστολική Παράδοση τῆς κατ’ ἀνατολὰς προσευχῆς (!) :

 

 

«ἀπὸ τοῦ Βήματος»   →   «ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν».

 

 

Γιὰ τὰ ἐπόμενα χρόνια θὰ γίνουμε μάρτυρες μιᾶς διελκυστίνδας ὅπου τὸ Ἱερατικὸν τῆς Ἀποστο­λικῆς Διακονίας³⁵ πέρναγε ἀπὸ τὰ χέρια τῶν πιὸ παραδοσιακῶν στὰ χέρια τῶν μοντερ­νιστῶν[36] (λειτουρ­γικῶν ἀναγεννητῶν) καί τ’ ἀνάπαλιν. Οἱ μὲν πιὸ παραδοσιακοὶ εἴχαν: «ἀπὸ τοῦ Βήματος», οἱ δὲ μοντερνιστὲς εἶχαν: «ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν». Δηλ.

 

 

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 1951: «ἀπὸ τοῦ Βήματος», σ. 216.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 1962: «ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν», σ. 279.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 1968: «ἀπὸ τοῦ Βήματος», σ. 224.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 1971: «ἀπὸ τοῦ Βήματος», σ. 224.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 1977: «ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν», σ. 262.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 1981: «ἀπὸ τοῦ Βήματος», σ. 224.

 

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 1987: «ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν», σ. 262.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 1995: «ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν», σ. 262.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 2000: «ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν», σ. 262.

 

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 2004: «βλέπων πρὸς τὸν Λαόν, ἀναγινώσκει ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης», σ. 281.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 2007: «βλέπων πρὸς τὸν Λαόν, ...», σ. 281.

Ἱερατικόν Ἀ.Δ. ἐκδ. 2021: «βλέπων πρὸς τὸν Λαόν, ...», σ. 281.

 

 

Τό 1987 φαίνεται ἐκ τῶν πραγμάτων ὅτι ἡ πιὸ παραδοσιακὴ «μερίδα» στὴν Ἀποστολικὴ Διακονία (ἴσως καὶ στὴν Ἱερὰ Σύνοδο) εἴτε μειώθηκε δραστικά  εἴτε «παραγκωνίστηκε» νὰ μὴν ἔχει λόγο στὴν ἔκδοση τοῦ Ἱερατικοῦ, καὶ κατ’ ἐπέκταση καὶ τῶν ἄλλων μᾶλλον Λειτουργικῶν βιβλίων (Ἀρχιερα­τικοῦ, Μηναίων, Ἐγκολ­πίου, κτλ.). Πρέπει πάντως νὰ τονιστεῖ ὅτι ἡ «σειρά» τοῦ Ἱερατικοῦ Ἀ.Δ. (1962, 1977, 1987 - 2000), καίτοι νεωτερίζει, εἶναι «παραδοσια­κώτερη» τῆς νεωτέρας σειρᾶς.

 

Πέραν τοῦ Ἱερατικοῦ, ἔχουμε τὸν Ἰωάννην Φουντούλη,[37] ὁ ὁποῖος καὶ ἐδῶ φαίνεται ἦρθε εἰς ἀρωγὴν τῶν μοντερνιστῶν καὶ προσπαθοῦσε νὰ δικαιολογήσει τὰ ἀδικαιολόγητα, ξεχνῶντας νὰ ἀναφέρει τὶς ῥήσεις τῶν Ἁγίων Πατέρων, τὴν Ἀποστολική Ἱερά Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, τὸν Ἱερὸ Κανόνα τοῦ Μεγάλου Βασιλείου καὶ τῶν Οἰκουμενικῶν Συνόδων, καὶ προσθέτοντας «ἐπιστημο­νικὸ» μανδύα στὸν νεωτερισμό τῆς Λειτουργικῆς Ἀναγέννησης[38] διὰ «τῆς μεθόδου λήψεως τοῦ ζητουμένου». Ὅμως καὶ ἐδῶ ἀπέτυχε.

Συγκεκριμένα, ὁ Φουντούλης³⁵ ἀναφέρεται στὸ θέμα τοῦ προσανατολισμοῦ τῶν Εὐχῶν στὴν «Ἀπορία» #334: «Αἱ Εὐχαὶ τῆς Γονυκλισίας τῆς Πεντηκοστῆς πρέπει νὰ λέγωνται ἀπὸ τὸν ἱερέα μὲ τὸ πρόσωπον ἐστραμμένον πρὸς ἀνατολάς, πρὸς τὴν ἁγίαν δηλαδὴ τράπεζαν, ἢ πρὸς δυσμάς, δηλαδὴ πρὸς τὸν λαόν;»[39]

Ἀπαντάει ὁ ἴδιος (ἡ αʹ ἔκδοση τοῦ Γʹ τόμου ἔγινε τό 1982, ἀλλὰ ἐμεῖς μιλᾶμε γιὰ τὴν γʹ ἔκδοση τοῦ 2002 ποῦ ἔχουμε), καὶ σύμφωνα μὲ τὴν ἄπ-οψή του: «Οἱ εὐχὲς τῆς γονυκλισίας τῆς Πεντηκοστῆς λέγονται παντοῦ [1982;] ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη ἀπὸ τὸν Ἱερέα ἐστραμμένον πρὸς τὸν λαό»! Ἐνῶ παραδέχεται ὅτι ὅλη ἡ χειρόγραφη καὶ ἔντυπη παράδοση βροντοφωνάζει ὅτι λέγον­ται «ἀπὸ τοῦ Βήματος», δὲν στοιχίζεται μὲ τὴν ἁγιοπατερικὴ Παράδοση.³⁸ Ὑποβαθμίζει τὴν χειρόγραφη παράδοση ὡς «ἀσαφῆ», λέγοντας ὅτι ναὶ μὲν ἀφήνει τὴν ἐντύπωση ὅτι ὁ Ἱερεὺς εἶχε πρόσωπο πρὸς ἀνατολάς, ἀλλὰ ἀφοῦ τώρα [1982;] ὁ Ἱερέας τὶς λέει πρὸς τὴν δύση (ὁμόφωνος παράδοσις λέει, ἀλλὰ δὲν ἦταν ἔτσι, βλ. Ἱερατικόν Ἀ.Δ. 1981), αὐτὴ εἶναι ἡ ἐρμηνεία τῆς «ἀσάφειας» τοῦ «ἀπὸ τοῦ Βήματος»! Τό Ἱερατικόν τοῦ 1981 ὅμως ποὺ ἦταν τὸ ἐπίσημον Ἱερατικόν τῆς Ἐκκλησίας τό 1982, δὲν τὸ ἀνέφερε. Ἀπεφάνθη ἐκφέ­ροντας τὴν προσω­πική του ἄποψη.

Ἐδὼ ἔχουμε τὰ ἐπίσημα Ἱερατικὰ τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας τοῦ 1951, 1968, 1971, 1981 ποῦ λένε «ἀπὸ τοῦ Βήματος», πῶς λοιπὸν παντοῦ λέγονταν ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη;

Ἀλλὰ καὶ ὅλοι οἱ Κληρικοὶ νὰ δυτικίζανε (οἱ περισσότεροι ἐν ἀγνοίᾳ παρασυρθέντες) ποὺ σίγουρα δὲν ἦταν ἔτσι, ὑπερισχύ­ουν πάντα οἱ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι καὶ οἱ Ἅγιοι Πατέρες, ἡ διχιλιόχρονη Ἱερὰ Παράδοσις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας.

Ὁ Φουντούλης ἐπίσης δὲν ἔδωσε οὔτε μιὰ ἀναφορὰ ποῦ νὰ λέει ὅτι λέγονταν ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη ἢ τὰ Βημόθυρα καὶ πρὸς τὴν δύση. Καὶ ἐπίσης καὶ μόνο ποῦ ὑπῆρχε ἡ διελκυστίνδα παλαιὰ μεταξὺ τῶν πιὸ παραδοσι­ακῶν καὶ τῶν μοντερ­νιστῶν στὰ Ἱερατικὰ τῆς Ἀ.Δ.³⁵ ὅπως εἴδαμε, «ἀπὸ τοῦ Βήματος» → «ἀπὸ τῆς Ὡραίας Πύλης, βλέπων πρὸς τὸν Λαόν» καὶ τ’ ἀνάπαλιν, καὶ αὐτὸ ἀποδεικνύει ὅτι τὸ «ἀπὸ τοῦ Βήματος» εἶναι σαφέστατα καὶ ἄνευ οἰασδήποτε ἀντιλογίας κατ’ ἀνατολάς,²¹ ἀλλιῶς δὲν θὰ χρειαζόταν νὰ τὸ ἀλλάζουν.

Ἀκόμη ὅμως καὶ οἱ Λατίνοι, ὅπως εἴδαμε,²⁹ πρὸς ἐντροπὴν τῶν μεταλει­τουργικῶν μοντερ­νιστῶν, εἶχαν καθιε­ρωμένη τὴν πρὸς Ἀνατολὰς προσευχήν μέχρι τὸν Προτε­σταντισμό καὶ τὴν Βʹ Βατικάνεια Σύνοδο (ποὺ ἔχει ὑποστηρικτὲς ὡς μὴ ὤφειλε στὴν καθ’ ἡμᾶς Ἐκκλησία).

 

Δυστυχῶς ὅμως ὁ Φουντούλης, δὲν ἔμεινε μόνον ἐκεῖ, ἀλλὰ στὴν ἴδια ἀπορία #334 συνέχι­σε μὲ τὴν πλάνη ὅτι τάχα «στὴν ἀρχαία ἐποχὴ καὶ οἱ Εὐχὲς τῆς Θείας Λειτουργίας ἐλέγοντο ἀπὸ τὸν Ἱερέα βλέποντα πρὸς δυσμάς, πρὸς τὸν λαό, ἀπὸ τὸ πίσω μέρος τῆς ἁγίας τραπέζης», χωρὶς νὰ προσκομίσει ἔστω μία ἁγιοπατε­ρικὴ ἀναφορά!

Τὸν Ἅγιο Ἰουστῖνο τὸν Φιλόσοφο, τὸν Μ. Βασίλειο, τὶς Ἀποστολικὲς Διαταγές, τὶς Οἰκουμενικὲς Συνόδους, καὶ τὶς τόσες ἀναφορές, φαίνεται δὲν τὰ ἔλαβε ὑπ’ ὅψιν!

Αὐτὸ τὸ σφάλμα τοῦ Φουντούλη καταρρίφθηκε νωρίτερα. Ποτὲ δὲν ἦταν αὐτὴ ἡ Παράδοσις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ὅπως λέει ὁ Φουντούλης, οὔτε ἀκόμη στοὺς Παπικούς, βλ. ὑποσ. 31, 32!

Καὶ στὴν λεγομένη Λειτουργία τοῦ Ἰακώβου, ποῦ εἶναι μᾶλλον τοῦ τέλους τοῦ 4ου μὲ ἀρχὲς τοῦ 5ου αἰ. μ.Χ. (ποῦ τὴν εἶχε ὁλοκληρωτικῶς καταργήσει ἡ Ἐκκλησία μας ἀπὸ τὰ ἀρχαία χρόνια, καὶ ἡ ὁποία εἶναι ἀπαράδοτη Λειτουργία, εἶναι Ἀντικουαριανισμός[40]), καὶ οἱ ἀπαράδοτες Λειτουργίες Ἰακώ­βου ποῦ τελοῦνται, ἐδὼ καὶ ἕναν αἰῶνα+, εἶναι «Λειτουργικοὶ αὐτοσχε­διασμοί»,[41] καὶ ἐκεῖ κανο­νικὰ ὁ ἱερεὺς πρὸς Ἀνατολὰς πρέπει νὰ ἐπεύχεται.

 

 

Εἰκ.  1. Ὁ Χριστὸς ὡς Μέγας Ἀρχιερεύς, εἶναι στραμμένος πρὸς Ἀνατολάς μέσα ἀπὸ τὸ Τέμπλο στὸ Ἱερὸ Βῆμα, σὲ Δισκάριον (6^ος αἰ.) μὲ τὴν ἀπεικόνιση τῆς Κοινωνίας τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων (Dumbarton Oaks).[42] Στὸ βάθος ἀπεικονίζεται τὸ ὑψηλὸ φράγμα τοῦ Ναοῦ μὲ τοξωτὸ ἐπιστύλιο στὸ μέσον. Χρονολογεῖται μεταξύ 565-578.

 

Εἰκ.  2. Σέρβικη Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία στὴν Ἀμερική. Οἱ Εὐχὲς τῆς Γονυκλισίας ἁγιοπατερικῶς παραδοσιακῶς «ἀπὸ τοῦ Βήματος» μπροστά στήν Ἁγία Τράπεζα, φυσικὰ πρὸς ἀνατολάς (8/6/2025).

 

Καὶ πάλι ἀπὸ τὴν ἴδια συλλογικὴ ἐπιστημονικὴ συνεργασία ἐκδόσεως τῆς Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου (ὑποσ. 41) ἔχουμε τὶς ἑξῆς ἐρωτο-ἀπαντήσεις:

 

«Ἔχουμε ἀποδείξεις ὅτι πράγματι τελεῖται [ἡ Λειτουργία τοῦ Ἰακώβου] στὴν ἁγία Τράπεζα στὸ ἱερὸ Βῆμα;

[Ἀπάντησις:] Δὲν χρειάζονται ἀποδείξεις. Ἡ σύγχρονη πράξη καὶ ὅλη ἡ ἱστορία τῆς Ἐκκλη­σίας μας αὐτὸ ἀποδεικνύουν. Μᾶλλον ὅσοι θέτουν τράπεζες στὴν μέση τοῦ ναοῦ, παρούσης τῆς ἁγίας Τραπέζης, ἐκεῖνοι πρέπει νὰ ἀποδείξουν ποῦ στηρίζουν τὴν πρακτική τους».[43] Πρβλ. ὑποσ. 16, 8.

 

«Οἱ ἱερεῖς καὶ οἱ διάκονοι δὲν πρέπει νὰ βλέπουν πρὸς τὸν λαό;

[Ἀπάντησις:] Ὄχι. Τὸ κατὰ ἀνατολὰς τετράφθαι κατὰ τὴν προσευχὴν εἶναι παράδοση ἀποστολική».[44] Πρβλ. ὑποσ. 16.

 

Ἡ ἐν λόγῳ ἐργασία τῆς Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου εἶναι συλλογικὴ μεταξὺ τῶν Τμημάτων Θεολογίας τῶν Πανεπιστημίων ΑΠΘ καί ΕΚΠΑ, μὲ προλεγόμενα ἀπὸ τοὺς λειτουργιολόγους Καθηγητὲς Παναγιώτη Ἰ. Σκαλτσῆ, καὶ Γεώργιο Ν. Φίλια.

 

Ἔτσι λοιπόν, ὁ μοντερνισμὸς νὰ λέγονται οἱ Εὐχὲς τῆς Γονυκλισίας, καὶ ἄλλες, πρὸς τὴν δύση ὅπως συμβαίνει τὰ τελευταία χρόνια στὴν Ἑλλάδα,[45] εἶναι ἐκκοσμίκευση, εἶναι ἐκ λατινογε­νοῦς ἔθους,[46] συνεπικου­ρούμενον ἀπὸ τὰ ἐπίσημα Ἱερατικὰ τοῦ 1962, 1977, 1987, ... .

 

 

Εἶναι τεράστιο θέμα καὶ

ἔχει σημασία μεγάλη τὸ ποῦ εἶναι στραμμένος ὁ Ἱερεύς
ὅταν ἐπεύχεται τὶς Εὐχές,

καὶ κατὰ τὴν ἀρχαιοτάτη Ἀποστολική καὶ Ἱεροκανονικὴ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας εἶναι πάντοτε στραμμένος πρός τήν Ἀνα­τολή, ὅπως καὶ ὁ προσευχόμενος Λαός.

Αὐτὴν τὴν Παράδοση πρέπει νὰ τηρεῖ ὁλόκληρος ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία.

 

Εἶναι τεράστιο θέμα ἐπίσης, πέραν τῆς Ἱεροκανονικῆς καὶ Ἀποστολικῆς Παραδόσεως τῆς Ἐκκλησίας μας, ἐπειδή ἂν προσευχηθεῖ ὁ Ἱερεὺς πρὸς τὸν Λαὸ μὲ πρόσωπο δηλ. πρὸς τὸν Λαό, ἀλλοιώνεται 180 μοίρες (ἀντιστρέφεται δηλαδή) ὁλόκληρος ὁ χαρακτῆρας τῆς Θείας Λατρείας καὶ τῆς Θείας Λειτουργίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας,[47] ἀπὸ Προσευ­χητικὸς[48] καὶ Δοξολογικός, σὲ θεατρικόν, «κατὰ τὰ θέατρα ποῦ ἔστησαν ἐμπρὸς εἰς τὰ ἀλτάρια οἱ φραγκο-παπᾶδες τῆς Δύσεως» (βλ. ὑποσ. 33, 34).

Οὔτε ὁ Ἱερεὺς πραγματικὰ προσεύχε­ται, ἀλλὰ οὔτε καὶ τὸν Λαὸ ἀφήνει νὰ προσευχηθεῖ ὅταν στρέφεται πρὸς τὸν Λαό.³³ Τί, στόν Ἱερέα θὰ προσευχηθεῖ ὁ Λαός; Ἢ στὸν Λαὸ θὰ προσευχηθεῖ ὁ Ἱερεύς; Αὐτὰ εἶναι ἁπλὰ πράγματα.

Αὐτὸ εἶναι Κληρικαλισμὸς ὅμοιος πρὸς τὸν ὁποῖον οὐδέποτε φαίνεται νὰ ὑπῆρξεν στὸ παρελθὸν τῆς Ἐκκλησίας μας.[49]

Δὲν εἶναι αὐτὸ ἁπλῶς θέμα τυπικῆς διατάξεως. Εἶναι σοβαρὸ θέμα αὐτοῦ τοῦ ἴδιου τοῦ χαρακτῆρος τῆς Θείας Λατρείας καὶ τῆς Θείας Λειτουργίας, γιὰ αὐτὸ δώσανε τόση μεγάλη σημασία οἱ Ἅγιοι Ἀπόστολοι καὶ ὅλοι οἱ Ἅγιοι Πατέρες καὶ ἡ Ἱερὰ Παράδοσις τῆς Ἐκκλησίας μας στὴν κατ’ ἀνατολὰς προσευχή. Ἄρα,

 

ἔχει σημασία μεγάλη τὸ ποῦ εἶναι στραμμένος ὁ Ἱερεύς
ὅταν ἐπεύχεται τὶς Εὐχές!

 

Ὁ ποιήσας (γράψας) τὰς Εὐχὰς τῆς Γονυκλισίας Μέγας Βασίλειος (καὶ οἱ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι τὸ κατοχύρωσαν) εἶπε: «Πάντες μὲν ὁρῶμεν κατ’ ἀνατολὰς ἐπὶ τῶν προσευχῶν». Τί περισσότερο ἀπὸ αὐτὸ χρειάζεται ἕνας Ὀρθόδοξος Κληρικός γιὰ νὰ πεισθεῖ νὰ κάνει ὑπακοή στὴν Ἁγιοπατερικὴ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας;

 

 

Εἰκ.  3. Δυτικό σκῖτσο (μακάρι ἕνας Ὀρθόδοξος ἁγιογράφος νὰ τὸ ἔκανε ὀρθόδοξο καὶ μὲ τέμπλο κτλ.) ποὺ δείχνει τὴν διαφορά νὰ ἐπεύχεται ὁ Ἱερεὺς τὶς Εὐχὲς στὸν Θεό (ad orientem), καὶ στὴν δύση στὸν Λαό (versus populum – προτεσταντική αἵρεση τοῦ Λουθήρου, 1526). Καὶ ἀναρρωτιῶνται οἱ ἴδιοι οἱ Δυτικοὶ ποὺ ἔχουν ὑποστεῖ μαρτυρικά τόσα χρόνια τοὺς μοντερνισμοὺς τῆς Λειτουργικῆς τάχα ἀναγέννησης: Ποιό ἀπὸ τὰ δύο βγάζει νόημα; Νὰ γιατί, πέραν τῆς ματαιοδοξίας τοῦ μοντερνιστικοῦ Συνθρόνου, εἶναι ἐνοχλητικός καὶ ὁ Ἐσταυρωμένος καὶ τὸ Τέμπλο!

 

 

Ἔτσι εἴδαμε ὅτι ὁ Ὀρθόδοξος Ἱερεύς ἀνέκαθεν, κατὰ τὸ Ἀποστολικὸ ἔθος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἐπεύχεται, ποιεῖ τήν Ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν, πρὸς Ἀνατολάς· Εὐχές Γονυκλι­σίας Πεντηκοστῆς, Μεγάλου Ἁγιασμοῦ, Θείας Λειτουρ­γίας, Μνημοσύνου, Ἀρτοκλασίας, κλπ..

 

Σημειωθήτω ὅμως ὅτι πολλοὶ Ἱεράρχες καὶ Κληρικοί, ἔχουν (εἶχαν) παρασυρθεῖ ἀπὸ τοὺς Λειτουργικούς τάχα Ἀναγεννητές, στὰ παραπάνω θέματα, ἐδῶ καί δεκαετίες, εἴτε ἐν τῷ πρωΐμῳ ἐνθουσιασμῷ τους, εἴτε μεθοδικά, εἴτε ἐν ἀγνοίᾳ τους καλῇ τῇ πίστει.

 

Ὄχι μόνον Κληρικοὶ Ἐνοριῶν, ἀλλὰ ἀκόμη καὶ μεγάλα Μοναστήρια, Γέρον­τες ἔχουν μπερδευτεῖ (χρόνια τώρα) ἀπὸ τὶς ἁγιοπατερικῶς ἀστή­ρικτες καὶ προσωπικὲς θέσεις τοῦ Φουν­τούλη στό #334, καὶ τὰ «ἔθη» τῆς Λειτουργικῆς ἀναγέν­νησης, καὶ βλέπει κανεὶς στὸ διαδίκτυο σεβάσμιο Ἁγιορείτη γέροντα, παλαιότερα νὰ ἐπεύχεται τὶς Εὐχὲς πρὸς τὴν δύση, τὸν Λαό (τοὺς Μονα­χούς), καὶ πρόσφατα κατ’ ἀνατολάς.

 

Δυστυχῶς γιὰ τὴν ζῶσα (Λειτουργική) Ἱερά Παράδοσιν τῆς Ἐκκλησίας,

 

ἕνας νεωτερισμός μεταδίδεται ἀστραπιαῖα μὲ τὸ μάτι ἢ μὲ τὸ αὐτί, χωρὶς κἂν ἐρώτησιν ἢ ἀνάγκην ἀποδεί­ξεως, καὶ κατόπιν γίνεται πράξις.[50]

Ἡ ζῶσα καὶ παραδοθεῖσα ὅμως Ἱερά Παράδοσις ἀπὸ τὴν ἄλλη μεριά, χρειάζεται χρόνια πολλὰ[51] καὶ πολλές ἀποδείξεις καὶ κόπους γιὰ νὰ ὑπο­στηριχθεῖ, καὶ ἀδιάκριτον ὑπακοή γιὰ νὰ τηρηθεῖ!

 

Λέει ὁ Ἅγιος Συμεών ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης (+1429) ὅτι εἶναι κακὸ νὰ καταντήσει ἔθος ἡ ἀταξία: «εἰς νομὴν ἦλθε πονηροτάτην, ὡς καὶ εἰς ἔθος τὴν ἀταξίαν προβῆ­ναι».[52] Καὶ συνεχίζει παραινῶντας τοὺς Ἱερεῖς: «Ὑπερμάχει οὖν τῶν ἱερῶν τάξεων, ἵνα μισθοὺς πολλα­πλοῦς κομίσῃ παρὰ Θεοῦ, ὡς ἀγαπῶν εὐπρέπειαν οἴκου Κυρίου, καὶ τὴν ἱερὰν τηρῶν τάξιν».

Αὐτὸ ἔγινε καὶ ἐδῶ. Ἡ στρατηγικὴ (σκόπιμη) ἀταξία τοῦ Ἱερατικοῦ τοῦ 1962, καὶ τοῦ 1987 κατήντησε ἔθος. Ὅπως ὅμως ἦρθε ἔτσι καὶ νὰ φύγει τὸ λατινογενὲς ἔθος εἰς χαρὰν τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας!

Εἰς μίαν Ἁγίαν Καθολικὴν καὶ Ἀποστολικὴν Ἐκκλησίαν, λέγομεν εἰς τὸ Πιστεύω. Καὶ μερικοὶ λένε: Ἅγιοι Ἀπόστολοι, καὶ Ἅγιοι Πατέρες, καθῆστε στὴν ἄκρη ἐσεῖς, ἐμεῖς οἱ Μοντερνι­στές κανονίζουμε πλέον, καὶ ἐκμηδενίζουμε κατὰ τὸ δοκοῦν τὴν ἄγραφη Ἱερὰ Ἀποστολικὴ Παράδοσή σας (καίτοι μᾶς προει­δοποίησε ὁ Μέγας Βασίλειος), καὶ τὴν κατ’ ἀνατολὰς ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν καὶ προσευχὴ στὴν Ἐκκλησία, καὶ τὸ ὀρθίως προσεύχεσθαι τὶς Κυριακές, ἀλλὰ καὶ τὸν Σταυρὸν δὲν θέλουμε νὰ τὸν βλέπουμε μπροστὰ στὴν Ἁγία Τράπεζα ἐπειδὴ ἐξαιτίας του δὲν μᾶς βλέπει ὁ κόσμος στὸ μοντέρνο λατινογενὲς Σύνθρο­νον.²²

Γιὰ τὸ τέλος τοῦ ἄρθρου κρατήσαμε τὸν μακαριστὸ γέροντα Δοσίθεο τῆς Ἱ.Μ. Παναγίας Τατάρνης ποῦ ὑπομνηματίζων τό «ὁ Ἱερεὺς τὴν Εὐχὴν ταύτην ἀπὸ τοῦ Βήματος»[53] λέγει τό 2010 (πρβλ. ἐρμηνεία Φουντούλη #334³⁹):

 

«[Ὁ Ἱερεὺς λέγει τὰς Εὐχὰς] Ὁρῶν κατ’ ἀνατολὰς καὶ οὐχὶ ἔξω τοῦ Βήματος καὶ ὁρῶν πρὸς δυσμὰς ὡς κακῶς ποιοῦσιν Ἱερεῖς πολλοὶ (δὲν εἶπε ὅλοι!) ἐν τοῖς καθ’ ἡμᾶς χρόνοις. Αἱ Εὐχαὶ ἀπευθύνονται πρὸς τὸν ἐπουράνιον Πατέρα καὶ προσευχόμενοι στρεφόμεθα κατ’ ἀνατολάς. Τὸ γὰρ κατ’ ἀνατολὰς τετράφθαι κατὰ τὴν προσευχὴν ἐξ ἀποστολικῆς ἔχομεν παραδόσεως (ὅρα Μ. Βασιλείου, Περὶ τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, Κεφ. κζʹ)».

 

Εἶναι ἀπορίας ἄξιον πῶς γιὰ τοὺς μοντερνιστὲς εἶναι πιὸ εὔκολο νὰ ἐφευρίσκουν θεωρίες λατινογενῶν θεωριῶν καὶ νὰ λένε λόγια... λόγια... (μαζὶ μὲ ταμπέλες, ἀπειλές, ἐκφοβισμούς σὲ πιστοὺς ἀκόμη καὶ γιὰ ἐπιστη­μονικὰ τεκμηριωμένα ἄρθρα), γιὰ νὰ ὑποστηρίξουν τοὺς καθ’ ὅλα ἀστήρικτους στὴν Ἱερὰ Παράδοση λατινογενεῖς μοντερνι­σμούς τους (στοὺς ὁποίους ἀκόμη ὑπάρχουν καὶ Δυτικοί ποὺ ἀντιστέκον­ται), παρὰ νὰ κάνουν ὑπακοὴ στοὺς Ἁγίους Πατέρες καὶ νὰ ἐγκολπωθοῦν καὶ νὰ ἀγαπήσουν τὴν ἁγιοπα­τερικὴ καὶ Ἀποστο­λικὴ Ἱερὰ Παρά­δοση τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας.

Ὁ Φουντούλης πρὸς τιμήν του, τό 2002, λέει γιὰ τὴν γονυκλισία τὴν Κυριακή, τὸ ὁποῖον φυσικὰ γενικεύεται καὶ στὸ θέμα μας, ἄσχετα ἐὰν δὲν τὸ τηροῦσε πάντοτε μᾶλλον λόγῳ προκατα­λήψεων ἀπὸ τὶς σπουδές του, κτλ.:

 

«δὲν μπο­ροῦμε ὅμως νὰ διδάσκουμε ὅ,τι δὲν εἶναι σύμφωνο πρὸς τὴν ὀρθόδοξή μας παράδοση, τὴν πατερικὴ διδασκαλία καὶ τὴν ἀπ’ αἰώνων τάξη τῆς Ἐκκλησίας»![54]

 

Μήπως στέλ­νοντας τὰ παιδιά μας νὰ σπουδάσουν ...«θεολογία», καί ...«λειτουργική» στὰ Ποντιφικι­κὰ Ἰνστιτοῦτα στὴν Ῥώμη μὲ «δωρε­ὰν» ὑποτρο­φίες, μετὰ τὶς πληρώνουμε μὲ τόκο στὴν Ἱερὰ Πα­ράδο­ση (καὶ στὴν Λειτουργική καὶ Τυπική τάξιν) τῆς Ἐκκλησίας μας;

 

Ἐπὶ τῆς Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου καὶ Βασιλείου τοῦ Μεγάλου καθέδρας
ἐκάθισαν οἱ (μετα-) λειτουργικοὶ τάχα ἀναγεννητές ...

 

... στοὺς ὁποίους εὔχομαι νὰ ἀγαπήσουν σὺν Θεῷ τὴν ἀποστολική, ἁγιοπατερικὴ καὶ ἱεροκανονικὴ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, καὶ νὰ μείνουν μακρυὰ ἀπὸ ἀντικουαριανισμούς καὶ νεωτερισμούς.

 

Τὸ δὲ ἔθος, παρ' ὧν εἴληφεν ἡ Ἐκκλησία τὸ εὔχεσθαι,
παρὰ τούτων εἴληφε καὶ τὸ ποῦ εὔχεσθαι [=κατ’ Ἀνατολάς],
τοῦτο δὲ παρὰ τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων»,
Ἅγιος Ἰουστῖνος ὁ Φιλόσοφος (100–165 μ.Χ.)²

 

 

Σχετικά μας ἄρθρα

(διαθέσιμα εἰς τό Ἀναλόγιον[55], καὶ εἰς τό Academia[56]):

[ΠΠ1]              Πῶς ἐτέλεσε ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τὴν «θείαν Εὐχαριστίαν» εἰς τὸν Μυστικὸν Δείπνον, μυστικῶς ἢ εἰς ἐπήκοον;, [PDF], [PDF], 2/12/2020.

[ΠΠ2]              Τὰ τρία Ἀμήν (Ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν) εἰς τὴν μυστικὴν στιγμὴν τῆς εὐλογήσεως τοῦ Ἁγίου Ἄρτου καὶ τοῦ Ἁγίου Ποτηρίου, [PDF], [PDF], 8/11/2020 (27/10/20).

[ΠΠ3]              Διάταξις τῆς Θείας Λειτουργίας 1334, Ἁγίου Φιλοθέου, V.480 [ΔΘΛ], [PDF], [PDF], πρόχειρον, 23/11/2020.

[ΠΠ4]              Διάταξις τῆς Πατριαρχικῆς Λειτουργίας 1386 (Ἁγία Σοφία), παρὰ τοῦ πρωτονοταρίου τῆς Ἁγίας Σοφίας, διακ. Δημητρίου Γεμιστοῦ, V.135 [ΔΘΛ], [PDF],  [PDF], πρόχειρον, 22/11/2020.

[ΠΠ5]              Σύγχρονοι (Ἅγιοι) Γέροντες καὶ οἱ Μυστικὲς Εὐχές, [PDF], [PDF], 8/2/2022. Δημοσιεύτηκε ἐπίσης στόν Ὀρθόδοξο Τύπο, 13/1/2023-27/1/2023, ἀρ. φύλλων 2431-2433.

[ΠΠ6]              Ὁ ΙΘʹ Κανὼν τῆς Συνόδου τῆς Λαοδικείας (364), καὶ ἡ ἀνάγνωσις τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν, [PDF], [PDF], 3/4/2022.

[ΠΠ7]              Ποιοῦντος τοῦ Διακόνου τὴν Εὐχήν, ὁ Ἱερεὺς ἐπεύχεται τὴν Εὐχήν, [PDF], [PDF], 30/10/2022.

[ΠΠ8]              Εὐχή διά Προσφωνήσεως (Διακονικά), [PDF], [PDF], 5/12/ 2022.

[ΠΠ9]              Ἱερατικόν Συλλείτουργον - σύγκρισις διατάξεων, Ἱερατικῶν, καὶ σχόλια, [PDF], [PDF], 21/12/2022.

[ΠΠ10]          Τὸ ἀθέατον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, στὴν Κωνσταντινούπολη, στὴν Ἑλλάδα, καὶ ἀπό Ἀνατολή σὲ Δύση, τὴν ὥρα τῆς Ἀναφορᾶς — Τὰς θύρας, τάς θύρας· Ποιὲς θύρες; Τό Ἱερόν Κιβώριον, τά Καταπετάσματα-Παραπετάσματα-Βῆλα, τὸ Φράγμα τοῦ Ἱεροῦ Βήματος, τὸ Φράγμα τοῦ Πρεσβυτερίου (Σολέα), τὸ Σύνθρονον, [PDF], β' ἔκδ. 23/4/2024 (α' ἔκδ. 5/2/2024). Στὴν ἐργασία αὐτὴ ἀναλύουμε ἐκτενῶς καὶ πολλὰ ἐπιμέρους σχετικά θέματα, π.χ.:

                                 i.            Κεφ. 5^ον, Ὁ διαχωρισμὸς τῶν Φύλων στὸν Ναόν.

                               ii.            Κεφ. 18^ον, Τὸ κλείσιμο τῆς Ὡραίας Πύλης τοῦ Ἱεροῦ (τὰ Βημόθυρα καὶ τὸ Καταπέτασμα) στὴν Θεία Λειτουργία στὴν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος.

                             iii.            Κεφ. 19^ον, Τό κλείσιμο τῆς Ὡραίας Πύλης τοῦ Ἱεροῦ (τά Βημόθυρα καί τό Καταπέτασμα) στά Ἱερατικά τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας — Σύγκριση, σχόλια.

                             iv.            Κεφ. 77^ον, 95^ον, Τὸ Καταπέτασμα στὸν Ἅγιο Συμεὼν Ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης (+1429).

                               v.            κλπ.

[ΠΠ11]          Ἡ ἐξέλιξη τοῦ Καταπετάσματος (Τέμπλου, Εἰκονοστασίου, Φράγματος τοῦ Βήματος) [Βίντεο], 30/4/2024.

[ΠΠ12]          Ὅτι τό χαμηλό Τέμπλο κυρίως, καὶ ἡ ἀνοιχτή Ὡραία Πύλη, ἐμποδίζουν τόν πιστόν Λαόν νὰ προσευχηθεῖ, καὶ πόσο κακὸ κάνει στοὺς Ἱερεῖς, [PDF], αʹ ἔκδοσις (v.1.1), 31-30/5/2024.

[ΠΠ13]          Εὐχές τῶν Κατηχουμένων (Εὐχή διά Προσφωνήσεως, Συναπτή)· Πόσοι προσεύχονται παράλληλα καί ταυτόχρονα; Ἀναφορές Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, καί περί Προσευχῆς στήν Λειτουργία, [PDF], αʹ ἔκδοσις, 22/7/2024.

[ΠΠ14]          Ὁ Διάκονος τό «Δεηθῶμεν» τό λέει πρῶτα γιά τόν Ἱερέα, καί φυσικά γιά τόν Λαόν — «Τό γάρ, ∆εηθῶμεν, οὐ τοῖς Ἱερεῦσι λέγεται μόνον, ἀλλά καί τοῖς εἰς τόν Λαόν συντελοῦσιν», Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, [PDF], αʹ ἔκδοσις, 22/7/2024.

[ΠΠ15]          Ὁ Ζωοποιός Σταυρός τοῦ Χριστοῦ ἀνέκαθεν δέσποζε στό Ἱερόν Βῆμα, στήν Ἁγία Τράπεζα, καί διέλαμπε ὅταν ἦταν ἀνοιχτὴ ἡ Ὡραία Πύλη, τό Καταπέτασμα – Καί περί τοῦ Συνθρόνου, καί περί τῆς Ἐγκυκλίου γιά τόν Σταυρό καί τήν θέση τοῦ Ἐσταυρωμένου Χριστοῦ στήν Ἐκκλησία τοῦ Μητροπολίτου Περιστερίου Γρηγορίου Παπαθωμᾶ, [PDF] αʹ ἔκδοσις, 4/11/2024.

[ΠΠ16]           Ἡ Θεολογία τοῦ Σταυροῦ μέ τόν Ἐσταυρωμένο στήν Ἁγία Τράπεζα, [PDF], αʹ ἔκδοσις, 6/12/2024.

[ΠΠ17]          Ἡ Προτεσταντική «θεολογία» καί ἡ «θεολογία» τοῦ Μητρ. Περιστερίου Γρηγορίου γιά τόν Ἐσταυρωμένο, [PDF], δημοσιεύτηκε στόν Ὀρθόδοξο Τύπο, 20/12/2024, ἀρ. φύλλου 2523, σσ. 1, 5, μέ τίτλο: “Προτεσταντικὴ ἡ «θεολογία» τοῦ Μητρ. Περιστερίου”.

[ΠΠ18]          Ἐπόμενοι τῶν Αἱρετικῶν, οἱ ἀφαιροῦντες τόν Ἐσταυρωμένον, [PDF], Ὀρθόδοξος Τύπος, 10/1/2025, ἀρ. φύλλου 2525, σσ. 1, 4. Ἀναλυτικός τίτλος ἄρθρου: «Ἐπόμενοι τῶν Λατίνων καί Προτεσταντῶν, οἱ ἀφαιροῦντες τόν Σταυρό καί τόν Ἐσταυρωμένο ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα».

[ΠΠ19]          Οἱ διάφοροι νεωτερισμοί στήν ἀνάγνωση τοῦ Εὐαγγελίου Οὔσης ὀψίας, τῇ Κυριακῇ τοῦ Πάσχα ἑσπέρας (Ἀγάπη), [PDF], αʹ ἔκδοσις, 22/4/2025.

[ΠΠ20]          Οἱ Λατινογενεῖς Νεωτερισμοί τοῦ Οἰκουμενισμοῦ καί τῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως στήν Θεία Λειτουργία καί Λατρεία, [PDF], 31/3/2025. Δημοσιεύτηκε στὸν Ὀρθόδοξο Τύπο μὲ τίτλο: «Οἱ λατινογενεῖς νεωτερισμοί εἰς τήν Θείαν Λειτουργίαν καί Λατρείαν», ἀρ. φύλλων 2537 - 2541, 4/4/2025 - 9/5/2025.

[ΠΠ21]           Αὐθεντική Λειτουργική Παράδοση (Ἀσματικό Τυπικό, Ἀρχέγονες Διατάξεις) ἢ Ἀντικουαριανισμός (Antiquarianism); [PDF], 19/5/2025. Δημοσιεύτηκε στὸν Ὀρθόδοξο Τύπο μὲ τίτλο: «Αὐθεντική Λειτουργική Παράδοση ἢ Ἀντικουαριανισμός (Antiquarianism);», ἀρ. φύλλων 2544 - 2545, 30/5/2025 - 6/6/2025.

 

Σχετικά Περιληπτικά μας ἄρθρα

(διαθέσιμα εἰς τό Ἀναλόγιον⁵⁵):

1.       Σταματεῖστε τούς Πειραματισμούς στήν Θεία Λατρεία, στήν Θεία Λειτουργία, στό Τυπικόν, αʹ ἔκδοσις, 29/5/2024.

2.       Ἀπάντησις στὸν π. Δανιήλ Γ. Αεράκη, γιὰ τὸ «Οὔτε μυστικά, οὔτε ψιθυριστά, οὔτε... ἀνύπαρκτα», αʹ ἔκδοσις, 11/6/2024.

 

Ότι ο Ιερεύς ανέκαθεν επεύχεται, ποιεί την Ανάγνωση των Ευχών προς Ανατολάς - Ευχές Γονυκλισίας Πεντηκοστής, Μεγάλου Αγιασμού, Θείας Λειτουργίας, Μνημοσύνου, κλπ.

 

Τέλος, καὶ τῶ Θεῷ, δόξα πάντων ἕνεκεν

---

 

Ὑποσημειώσεις

[1] Τὸ ἀθέατον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, ..., β' ἔκδ., 23/4/2024, κεφ. 4. Ἐπίσης, [PG 1, 724].

[2] [PG 6, 1368].

[3] Πηδάλιον 1886, Αἱ Κανονικαὶ Ἐπιστολαὶ, ἤτοι ϟβʹ. Κανόνες τοῦ ἐν Ἁγίοις Πατρὸς ἡμῶν Βασιλείου τοῦ μεγάλου ἑρμηνευόμενοι, σ. 474.

[4] [PG 32, 189C]. Τοῦ αὐτοῦ· «τὸ πρὸς ἀνατολὰς τετράφθαι κατὰ τὴν προσευχήν», [PG 32, 188B].

[5] Ἐκεῖ ποὺ λέει γιὰ τὰ ἐπιτίμια στοὺς πορνεύοντας: «Χρὴ τῷ πρώτῳ ἐκβάλλεσθαι τῶν προσευχῶν καὶ προσκλαίειν αὐτοὺς τῇ θύρᾳ τῆς ἐκκλησίας», [PG 199, 22].

[6] [PG 32, 188A].

[7] [PG 32, 192A-C].

[8] Τὸ ἀθέατον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, ..., β' ἔκδ., 23/4/2024. Βλ. youtube.com/watch?v=S2YdJFBxo8g

[9] [PG 32, 188-189].

[10] [PG 94, 1301].

[11] Περὶ τοῦ προσκυνεῖν πρὸς ἀνατολάς, [PG 94, 1133].

[12] Ὄχι ἕνας εἰς ἐπήκοον τῶν λοιπῶν ὅπως λέει ὁ μοντερνισμὸς τῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως, ἀλλὰ ὅλοι προσ-Εὔχονται, καὶ ἀφοῦ ὅλοι προσεύχονται, φυσικά προσεύχονται μυστικῶς, ὅπως ὅταν ὅλοι οἱ παρευρισκόμενοι στὴν Βιβλιοθήκη Φοιτητὲς (ἀκόμη καὶ γιὰ τὴν ἴδια ἄσκηση) διαβάζουν μυστικῶς γιὰ νὰ μὴν ἀποσπᾶ ὁ ἕνας τὸν ἄλλον. Βλ. Ἱερατικόν Συλλείτουργον - σύγκρισις διατάξεων, Ἱερατικῶν, καὶ σχόλια, 21/12/2022.

[13] Συμεών Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Τὰ Ἄπαντα, Ἐν Ἀθήναις 1882. Τελετὴ τῆς Καθιερώ­σεως, κεφ. ζʹ, σ. 133.

[14] Δηλ. ἐνῶ ὁ Διάκονος λέει ἐκφώνως τὴν Εὐχὴ διὰ τῆς Προσφωνήσεως ταυτόχρονα ὁ Πατριάρχης λέγει τὴν Εὐχήν του μυστικῶς. Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej, 1895- 1917. Τόμος 2^ος, σ. 60.

[15] Συμεών Ἀρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, Τὰ Ἄπαντα, ὅ.π., σσ. 159, 174, 217, 225, 293.

[16] Οἱ Λατινογενεῖς Νεωτερισμοί τοῦ Οἰκουμενισμοῦ καί τῆς Λειτουργικῆς Ἀναγεννήσεως στήν Θεία Λειτουργία καί Λατρεία, Ὀρθόδοξος Τύπος, ἀρ. φύλλων 2537 - 2541, 4/4/2025 - 9/5/2025.

[17] [PG 1, 735-736].

[18] Γεώργιος Ν. Φίλιας, Λειτουργική «Ἡ Θεία Εὐχαριστία (μέχρι τόν 15ο αἰ.)», τ. Βʹ, ἐκδ. Γρηγόρη, 2016, σ. 228: «Προσευχὴ τῶν πιστῶν «κατ’ ἀνατολάς»».

[19] Aleksej Dmitrievskij, Opisanie liturgitseskich rukopisej, 1895- 1917. Τόμος 2^ος, σ. 101.

[20] Γιατὶ διευκρινίζει εἰς ἐπήκοον; Ἐπειδὴ οἱ Ἱερατικὲς Εὐχὲς ἐν γένει εἶναι, ὡς Προσευχή, μυστικές. Ὅπως καὶ τοῦ Λαοῦ οἱ Εὐχές στὴν Ἐκκλησία εἶναι μυστικές (δὲν ἀκούει ὁ πιστὸς τὶς Εὐχὲς τοῦ διπλανοῦ του πιστοῦ). Λίγες Ἱερατικὲς Εὐχὲς ἐξαιρετέως ἔχουν θεσπισθεῖ ἐκφώνως στὴν Ἱερὰ Παράδοσή μας, ἴσως λόγῳ κατηχητικοῦ χαρακτῆρος. Στὴν Θεία Λειτουργία ἡ μόνη ἔκφωνη Εὐχή εἶναι ἡ Ὀπισθάμβωνος ποὺ προστέθηκε ἀπὸ τοὺς Ἁγίους Πατέρες γιὰ τοὺς περίεργους ποὺ ἤθελαν νὰ μάθουν τί λένε μυστικῶς οἱ Κληρικοὶ στὸ Ἱερό. Οἱ διὰ Προσφωνήσεως Εὐχὲς βέβαια τοῦ Διακόνου αὐτὲς εἶναι ἐκφώνως, διότι ὁ Διάκονος μὲ τὶς Εὐχὲς αὐτὲς δίνει τὸ πρόσταγμα καὶ στὸν Ἱερέα (πρωτίστως) καὶ στὸν Λαὸ νὰ προσευχηθοῦν: «Ἐν εἰρήνη τοῦ Κυρίου δεηθῶμεν». Καὶ ὁ Ἱερεὺς ἀρχίζει νὰ προσεύχεται (ἐπεύχεται) μὲ τὴν Ἱερατική του Εὐχή, καὶ ὁ Λαὸς μὲ τὴν δική του καὶ μὲ τὸ μυστικὸ Κύριε ἐλέησον (ὁ Ψάλτης ἐκφώνως Κύριε ἐλέησον). Τὰ ἀναλύουμε αὐτὰ στὰ ἄρθρα μας.

[21] Σύμφωνα μὲ τὸν Ἱερὸ Κανόνα τοῦ Μ. Βασιλείου, καὶ τὶς Δʹ, ΣΤʹ, Ζʹ Οἰκουμενικὲς Σύνοδοι (ποὺ τὸν ἐπικύρωσαν): «πρὸς ἀνατολὰς τετράφθαι κατὰ τὴν προσευχήν», « πάντες μὲν ὁρῶμεν κατ᾽ ἀνατολὰς ἐπὶ τῶν προσευχῶν».

[22] Ἡ Θεολογία τοῦ Σταυροῦ μέ τόν Ἐσταυρωμένο στήν Ἁγία Τράπεζα, αʹ ἔκδοσις, 6/12/2024.

[23] Τό κυριώτερο Τυπικόν συνόλου τῆς Ὀρθοδόξου Παραδόσεώς μας ἰδιαίτερα μετὰ τὴν νίκη τῆς Ὀρθοδοξίας ἐπὶ τοῦ προτεσταντισμοῦ τῆς Εἰκονομαχίας, καὶ μέχρι τὶς ἡμέρες μας, εἶναι τό Τυπικὸν τῆς ἐν Ἱεροσολύμοις Λαύρας τοῦ Ὁσίου Σάββα (Τυπικόν τοῦ Ἁγίου Σάββα, ΤΑΣ),  τὸ ὁποῖον ὅπως εἶπε ὁ Ἅγιος Συμεών Ἀρχιεπίσκο­πος Θεσσαλονίκης (+1429): «Ἐν ταύταις δὲ ταῖς ἱεραῖς μοναῖς καὶ σχεδὸν πάσαις ταῖς ἐκκλησίαις, ἡ τοῦ ἀπὸ τῶν Ἱεροσολύμων Τυπικοῦ τῆς μονῆς τοῦ Ἁγίου Σάββα τελεῖται τάξις».

[24] Τυπικόν τοῦ Ὁσίου καί Θεοφόρου Πατρός ἡμῶν Σάββα τοῦ Ἡγιασμένου, ἔκδοσις Ἱ. Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Παναγίας Τατάρνης, 2010, κεφ. ΝΕʹ (Πεντηκοστάριον), σ. 460.

[25] Ἡ Μεταρρύθμιση, ὁ Προτεσταντισμός, ξεκίνησε μὲ τὸν Λούθηρο τό 1517. Ἡ Μεταρρύθμιση στὴν Ἀγγλία, ὁ Ἀγγλικανισμός, ξεκίνησε τό 1534 ὅταν ἀποσχίσθηκαν ἀπὸ τὸν Πάπα Ῥώμης. Καὶ ἡ ἀντι-Μεταρρύ­θμιση τῶν Καθολικῶν, οὐσιαστικὰ ἡ Σύνοδος τοῦ Τρέντο - Τριδέντου (Trent, Concilium Tridentinum), ἔγινε μεταξὺ 1545-1563 (κράτησε 18 ὁλόκληρα χρόνια, καὶ περάσανε 3 Πάπες).

[26] Τό Rationale Divinorum Officiorum (~1286) [loc.gov/item/47043536/] εἶναι γιὰ τοὺς Δυτικούς, ἡ πιὸ σημαντικὴ μεσαιω­νικὴ λειτουργική [λειτουργιολογική] πραγματεία, σχετικὰ μὲ τὴν ἐκκλησια­στικὴ λατρεία καὶ ἀρχι­τεκτονική, καὶ ἦταν στὴν Δύση, μαζὶ μὲ τὴν Βίβλο, ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ συχνὰ ἀντιγραφόμενα καὶ διαδιδόμενα κείμενα. Γράφτηκε ἀπὸ τὸν Guillaume Durand (Gulielmo Durando, Guillaume Durandus, William Durand) κανονολόγο, λειτουργιολόγο, καὶ ἐπίσκοπο τοῦ Mende (Γαλλία, Montpellier).

[27] T. M. Thibodeau, The Rationale divinorum officiorum of William Durand of Mende, A new translation of the prologue and book one, Columbia University Press, 2010: Βιβλίον 1^ον, Κεφ. 1^ον, «On the Church Building and its parts», §8, σ. 14.

[28] Guillaume Durandus, Rationale Divinorum Officiorum, A modern translation of Book V, Translated by Janet Gentles, Paschal Light, 2019: Βιβλίον 5^ον, Κεφ. 2^ον, §57, σ. 38.

[29] Guillaume Durandus, Rationale Divinorum Officiorum, ὅ.π., Βιβλίον 5^ον, Κεφ. 5^ον, §17, σ. 105.

[30] Μία ἐξαίρεση ἐπιβεβαιοῦσα τὸν κανόνα, εἶναι μερικοὶ ἀρχαιότατοι Ναοὶ στὴν Ῥώμη ποὺ ἦσαν προσανατολι­σμένοι πρὸς τὴν Δύση, εἴτε προτοῦ καθιερωθεῖ στὴν Δύση ἡ κατ’ ἀνατολὰς προσευχή, εἴτε διότι ἦσαν κτίσματα ἤδη στραμμένα πρὸς τὴν Δύση ποὺ ἄλλαξαν μετὰ χρήση σὲ Ἐκκλησίες. Μετὰ ὅμως καὶ ἐκεῖ στὴν Ῥώμη οἱ Ναοὶ χτίζονταν προσανατολισμένοι πρὸς τὴν Ἀνατολή.

[31] Joseph Cardinal Ratzinger, The Spirit of the Liturgy, Ignatius Press 2020 (2000): «Στὴν ἀρχαία Ἐκκλησία, ἡ Προσευχὴ πρὸς τὴν Ἀνατολὴ θεωροῦνταν Ἀποστολικὴ Παράδοση», «Γιὰ αὐτὸ ὅπου δυνατὸν πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ ἐπιστρέψουμε στὴν Ἀποστολικὴ Παράδοση νὰ στρεφόμαστε πρὸς τὴν Ἀνατολή, καὶ στὰ κτίρια τῶν Ἐκκλησιῶν καὶ στὴν Θεία Λειτουργία», «Ἕνα ἔχει παραμείνει ξεκάθαρο σὲ ὅλη τὴν Χριστιανωσύνη: ἡ κατ’ ἀνατολὰς προσευχὴ εἶναι μία Παράδοση ποὺ πηγαίνει στὴν Ἀρχή [τῆς Ἐκκλησίας]», σσ. 82, 84, 89.

[32] Uwe Michael Lang, Turning towards the Lord – Orientation in Liturgical Prayer, Ignatius Press, San Francisco, 2009, σ. 100.

[33] Ἀρχιμ. Νικοδήμου Μπαρούση, Ὁ Προσανατολισμός ἐν τῇ Λατρείᾳ, Ὀρθόδοξος Τύπος, τ. 1829, 1830, 30/4/2010, 7/5/2010.

[34] Ἀρχιμ. Νικοδήμου Μπαρούση, Λατινογενής ἡ Λειτουργική Μεταρρύθμισις, Ὀρθόδοξος Τύπος, 25/1/ 2002, τ. 1443, σ. 4.

[35] Ἡ ἀναφορά μας στοὺς ἀνθρώπους καὶ στὶς ὀργανώσεις γίνεται γιὰ τὴν καταγραφὴ τῶν ἱστορικῶν στοιχείων ποὺ ἀφοροῦν τὸ παρὸν ἄρθρο, καὶ δὲν γίνεται γιὰ νὰ κριθεῖ ἢ μηδενιστεῖ ἐν γένει τὸ ἔργο τους.

[36] Προφανῶς θιασωτῶν τῆς Βʹ Βατικάνειας Συνόδου (1962-1965), καὶ τῶν μακροχρόνιων προεορτίων αὐτῆς.

[37] «Μὲ τὸ ἴδιο ὄραμα, αὐτὸ δηλαδὴ τῆς Λειτουργικῆς Ἀναγέννησης, ἄρχισε τὴν ἐπιστημονική του διαδρομὴ καὶ ὁ Φουντούλης, ἀκολουθῶντας ἀπὸ τό 1956 μὲ τὴν προτροπὴ τοῦ Τρεμπέλα μεταπτυχιακὲς σπουδὲς στὰ μεγάλα κέντρα τῆς περίφημης «Λειτουργικῆς Κίνησης», ποὺ προώθησαν τὴν «Λειτουρ­γικὴ Ἀναγέννηση» σ’ ὁλόκληρο τὸν χριστιανικὸ κόσμο, μὲ κύριο σταθμὸ βέβαια τὴν Βʹ Βατικανὴ Σύνοδο τῆς Ῥωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλη­σίας», ὁμιλία καθ. Πέτρου Βασιλειάδη στὸ διεθνές συνέδριο πρὸς τιμὴν τοῦ καθ. Ἰωἀννου Φουντούλη. Σελίδα «Θεολογικά Δρώμενα», 21/2/2014. (πρόσβαση 1/12/2023).

[38] Εἴδαμε παρόμοια καί στό θέμα τοῦ κλεισίματος τῆς Ὠραίας Πύλης (Βημοθύρων+Καταπετάσματος) στὴν Ἁγία Ἀναφορά, βλ. Τὸ ἀθέατον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, ..., β' ἔκδ., 23/4/2024, κεφ. 19.6, καί τό· Αὐθεντική Λειτουργική Παράδοση (Ἀσματικό Τυπικό, Ἀρχέγονες Διατάξεις) ἢ Ἀντικουαριανισμός (Antiquarianism); βλ. Ὀρθόδοξος Τύπος, ἀρ. φύλλων 2544 - 2545, 30/5/2025 - 6/6/2025.

[39] Ἰωάννου Μ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικὰς ἀπορίας, γʹ τόμος, ἔκδ. γʹ, Ἀποστολικὴ Διακονία 2002 (1982), σσ. 80-81.

[40] Αὐθεντική Λειτουργική Παράδοση ἢ Ἀντικουαριανισμός (Antiquarianism);, ὅ.π..

[41] Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Ἰακώβου,..., τ. Ἐρμηνευτικόν, 2023, σ. 45.

[42] Dumbarton Oaks Collection, BZ.1924.5.

[43] Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Ἰακώβου,..., τ. Ἐρμηνευτικόν, σ. 36.

[44] Ἱ.Μ.Μ. Βατοπαιδίου, Ἡ Θεία Λειτουργία τοῦ Ἁγίου Ἀποστόλου Ἰακώβου,..., τ. Ἐρμηνευτικόν, σ. 36.

[45] Στὴν Ῥωσσία ἐπίσης διαβάζονται ἀπὸ τὴν Ὡραία Πύλη πρός τήν δύση, ἀλλὰ δυστυχῶς καὶ αὐτοὶ ἐπηρρεα­στήκανε (νωρίτερα ἀπὸ ἐμᾶς) ἀπὸ τὶς φωνὲς τῆς Δύσεως. Βλ. Μητρ. Ναυπάκτου καὶ Ἁγίου Βλασίου Ἱεροθέου, Πατερική καὶ Σχολαστική Θεολογία καί τό περιβάλλον τους – μέ βάση τίς προφορικές παραδόσεις τοῦ π. Ἰωάννου Ρωμανίδη, Ἱ.Μ. Γενεθλίου τῆς Θεοτόκου (Πελαγίας), βʹ ἔκδ. 2024 (αʹ 2021), σσ. 401-456. — Βλέπε ἐπίσης Ἰω. Φουντούλη: «Κατὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ Μεγάλου Πέτρου, χάρη στὶς προσπάθειες τοῦ πολυπράγμονος αὐτοῦ ἡγεμόνος νὰ ἐξευρωπαΐσει τὴ ρωσικὴ παράδοση, εἰσχώρησαν στὴ ρωσικὴ ὀρθόδοξη λατρεία περιφερειακά ρωμαιοκαθολικὰ στοιχεῖα», Ἰωάννου Μ. Φουντούλη, Ἀπαντήσεις εἰς Λειτουργικὰς ἀπορίας, εʹ τόμος, ἔκδ. αʹ, Ἀποστολικὴ Διακονία 2003, σ. 172.

[46] Ἀπὸ τὰ ἀπόνερα τῆς Βʹ Βατικάνειας Συνόδου τῶν Λατίνων (1962-1965), ποὺ ἀκόμα δὲν λένε νὰ κωπάσουν!

[47] Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηνῶν Ἱερώνυμος Βʹ, «Ἡ Λατρεία τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἀποτελεῖ τὸ κέντρο ζωῆς τῶν πιστῶν. Τὸ ἦθος καὶ ὁ χαρακτήρας της πηγάζουν ἀπὸ τὴν δογματικὴ διδασκαλία τῆς Ἐκκλησίας μας», μήνυμα στὸ Συνέδριο «Τὸ ἦθος καὶ ὁ χαρακτήρας τῆς λατρείας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας», 6/6/2023.

[48] «Γέγραπται, ὁ οἶκός μου οἶκος προσευχῆς κληθήσεται» (Ματθ. καʹ 13).

[49]  Δι’ αὐτῆς τῆς μοντερνιστικῆς λατινογενοῦς στάσεως τοῦ ἱερέως, «ὁ λαὸς εἶναι ὑποχρεωμένος νὰ βλέπῃ, νὰ παρακολουθῇ ὅλες τὶς κινήσεις, τὶς ἐκφράσεις, τὶς ἀντιδράσεις, τὶς προσωπικὲς αὐτόματες ἐκδηλώσεις τοῦ Ἱερέως, ὁ ὁποῖος ἵσταται πλέον ἐνώπιον ὅλων διὰ τοῦ προσωπικοῦ αὐτοῦ ὕφους, τῆς ἀτομικῆς του ἱκανότητος, τῆς προσωπικῆς του «γοητείας» καὶ τῶν ἐν γένει ἰδιαιτέρων αὐτοῦ προσόντων. Καλεῖται λοιπὸν νὰ ἀναπτύξῃ τὴν δημαγωγικήν του ἱκανότητα καὶ ὄχι τὸ χριστοκεντρικὸν ἦθος του, νὰ εἶναι εὐπαρουσίαστος, ἄψογος εἰς τὶς κινήσεις του καί πρωτίστως νὰ γνωρίζῃ τὶς ἀπαιτήσεις τῶν καλῶν τρόπων συμπεριφορᾶς, διότι πλέον τά βλέμματα ὅλων εἶναι ἐστραμμένα πρὸς αὐτόν. Ὁ Χριστός, ὀλίγον κατ’ ὀλίγον, καθίσταται ἀπὼν ἐκ τῆς σκηνῆς». Βλ. ὑποσ. 33.

[50] Γιὰ παράδειγμα τὰ 3 Ἀμήν (Ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν) τῆς Ἀναφορᾶς, ποὺ τὰ Ἱερατικὰ λένε ὅτι εἶναι τοῦ Διακόνου (ποὺ ἔχει Ἱερωσύνη, τόν αʹ βαθμό). Παλαιότερα ἦσαν μόνον τοῦ Ἱερέως. Καὶ πιὸ παλαιὰ δὲν ὑπῆρχαν ἐκεῖ Ἀμήν. Ἀφοῦ τὰ Ἱερατικὰ γράφουν ὅτι εἶναι τοῦ Διακόνου, πῶς λοιπὸν Κληρικοὶ στὶς ἡμέρες μας κάνουν τὰ ἀντίθετα, καὶ δασκα­λεύουν τοὺς Ψάλτες νὰ ἀλλάξουν τὴν Παράδοσιν καὶ νὰ σωπαίνουν, γιὰ νὰ λέει ὀ Ψάλτης ἢ ὁ Λαὸς (σὰν νὰ εἶναι Προτεστάντες) τὰ Ἀμήν τοῦ Διακόνου, καὶ ἐξαπλώνεται ταχύτατα αὐτὸς ὁ νεωτερισμός; Φεῦ, πόσο εὔκολα μεταδίδεται καὶ ἐγκολπώ­νεται ὁ νεωτερισμός, καὶ πόσο δύσκολη εἶναι ἡ διατήρησις τῆς Παραδόσεως! Βλ. Οἱ Λατινογενεῖς Νεωτερισμοί..., ὅ.π. σ. 11, ὑποσ. 57.

[51] Βλ. τὴν Εἰκονομαχία, πόσα χρόνια (100+) πῆρε γιὰ νὰ στηριχθεῖ καὶ νὰ ἐπανέλθει ἡ Ἱερὰ Παράδοσις τῶν Εἰκόνων, καὶ ὄχι μόνο τῶν Εἰκόνων, ἀφοῦ ἦταν παναίρεσις, «Προτεσταντισμὸς» πρὸ τοῦ Προτεσταντισμοῦ. Καὶ ὁ Προτεσταντισμὸς ποὺ ξεκίνησε ἀπὸ τὸν Λούθηρο, εἶναι κατεγνωσμένη αἵρεσις ἤδη ἀπὸ τὴν Ζʹ Οἰκου­μενικὴν Σύνοδον!

[52] [PG 155, 680].

[53] Τυπικόν τοῦ Ὁσίου καί Θεοφόρου Πατρός ἡμῶν Σάββα τοῦ Ἡγιασμένου, ἔκδοσις Ἱ. Σταυροπηγιακῆς Μονῆς Παναγίας Τατάρνης, 2010, κεφ. ΝΕʹ (Πεντηκοστάριον), σσ. 460, 462.

[54] Ἰωάννου Μ. Φουντούλη, Τελετουργικά Θέματα, Ἀποστ. Διακονία, 2002, σ. 293.

[55] analogion.gr/typikon/liturgy-articles.

[56] independent.academia.edu/ΠΔΠ/Liturgical.

• [PDF, Academia] Ότι ο Ιερεύς ανέκαθεν επεύχεται, ποιεί την Ανάγνωση των Ευχών προς Ανατολάς - Ευχές Γονυκλισίας Πεντηκοστής, Μεγάλου Αγιασμού, Θείας Λειτουργίας, Μνημοσύνου, κλπ.
• [PDF, Ἀναλόγιον] Ὅτι ὁ Ἱερεύς ἀνέκαθεν ἐπεύχεται, ποιεῖ τήν Ἀνάγνωση τῶν Εὐχῶν πρός Ἀνατολάς - Εὐχές Γονυκλισίας Πεντηκοστῆς, Μεγάλου Ἁγιασμοῦ, Θείας Λειτουργίας, Μνημοσύνου, κλπ.

 https://analogion.gr/priest-east