Παν. Δ. Παπαδημητρίου, αʹ ἔκδοσις, 6/12/2024
(γιά καλύτερη ἀνάγνωση, γιά τίς παραπομπές, τίς εἰκόνες, τίς ἀναφορές, κτλ., δεῖτε στὸ τέλος τό PDF)
1 Η ΘΕΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΣΤΑΥΡΟΥ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΣΤΑΥΡΩΜΕΝΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ
Ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς μᾶς εἶπε ὅτι «ὃς οὐ λαμβάνει τὸν Σταυρὸν αὐτοῦ καὶ ἀκολουθεῖ ὀπίσω Μου, οὐκ ἔστι Mου ἄξιος», Ματθ. ιʹ 38.
Ἄρα ὁ Χριστιανός, σὲ ὅλην του τὴν ζωήν λαμβάνει τὸν Σταυρὸν αὐτοῦ, καὶ ἀκολουθεῖ ὀπίσω ἀπὸ τὸν Χριστόν καί Θεόν μας. Δηλ. ὁ Χριστιανός, λαμβάνων τὸν Σταυρόν, ἀκολουθεῖ στὰ ἀχνάρια τῆς ἐπίγειας ζωῆς τοῦ Χριστοῦ καὶ τῶν διδασκαλιῶν καὶ ἐντολῶν Του,1 δι᾽ οὗ Σταυροῦ ἡμῖν κόσμος ἐσταύρωται καὶ ἡμεῖς τῷ κόσμῳ.2
Γιὰ αὐτὸ ὅταν πεθαίνει ὁ Χριστιανός, στὸν τάφο του πήγνυται ὁ Σταυρός τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ, «τὸ σημεῖον τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου»,3 ποὺ κουβαλοῦσε μὲ τὴν βοήθεια τοῦ Θεοῦ σὲ ὅλην του τὴν ζωή, ὁ ὁποῖος Σταυρὸς εἶναι ἐπίσης ἡ σύνοψη ὅλων τῶν διδασκαλιῶν καὶ ἐντολῶν τοῦ Χριστοῦ καὶ Θεοῦ μας, εἶναι ἡ σφραγίδα ὅτι αὐτὸς ἦταν (ἐν δυνάμει, μακάρι καὶ ἐν πράξει) ἀληθινός Του μαθητής, εἶναι ἡ ἐλπίδα τοῦ Χριστιανοῦ καὶ τῶν νεκρῶν ἡ ἀνάστασις.4
Γιὰ αὐτὸ ὅλοι οἱ Ὀρθόδοξοι ἔχουν τὸν Σταυρὸν τοῦ Κυρίου στὸν Τάφο τους.
Πρωτίστως, ὅλοι οἱ Μάρτυρες, καὶ ὅλοι οἱ Ἅγιοι εἶχαν/ἔχουν τὸν Σταυρὸν τοῦ Κυρίου στὸν τάφο τους ἀνέκαθεν, μαρτυρούμενον ἤδη ἀπὸ τὰ παλαιοχριστιανικὰ χρόνια. Ὁ Μέγας Κωνσταντῖνος τό 320 μ.Χ. ἔμπηξε στὴν Ἁγία Τράπεζα πάνω ἀπὸ τὸν τάφο τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου Σταυρὸ βάρους 68 κιλῶν ἀπὸ ἀτόφιο χρυσάφι, βλ. §2.1, καί ὅλο τό §2.
Βλ. ἐπίσης, τὴν ἐνότητα «Σταυρόν πηχθῆναι ἐπὶ τῆς τιμίας Τραπέζης (6ος αἰ.)», §2.4.
«Οἱ Μάρτυρες εἶναι οἱ πρῶτοι Ἅγιοι τῆς Ἐκκλησίας. [...]. Ἐν τοῖς κοιμητηρίοις τὸν πέριξ τοῦ Τάφου ἑκάστου Μάρτυρος χῶρον περιέβαλλον καὶ ἐστέγαζον δι’ οἰκοδομῆς, ἡ ὁποία κατὰ τὰς τρεῖς αὐτῆς πλευρὰς εἶχεν ἁψῖδας. Αἱ οἰκοδομαὶ αὗται ὠνομάσθησαν Μαρτύρια, ἕκαστον δὲ αὐτῶν ἔφερε τὸ ὄνομα τοῦ οἰκείου Μάρτυρος (Μαρτύριον τοῦ τάδε Μάρτυρος). Ἐκεῖ ἐπὶ τοῦ Τάφου τοῦ Μάρτυρος ἐτελεῖτο ἡ Θεία Εὐχαριστία κατὰ τὰς μνήμας Μαρτύρων καὶ καθ’ οἰανδήποτε ἄλλην περίστασιν.
Ἐκ τῶν Μαρτυρίων τούτων προέκυψε γενετικῶς ὁ θεμελιώδης τύπος τῶν Χριστιανικῶν Ναῶν».5
Ἄρα ἡ Ἁγία Τράπεζα ἦταν ὁ Τάφος τοῦ Μάρτυρος, ἐπὶ τῆς ὁποίας εἶχε μπηχθεῖ ὁ Τίμιος καὶ Ζωοποιὸς Σταυρὸς τοῦ Κυρίου! Βλ. ἐπίσης, §2.1 - 2.4.
Ὅσο ὑπάρχουν Ὀρθόδοξοι Τάφοι χωρὶς Σταυρό, ἄλλο τόσο ὑπάρχει Ὀρθόδοξη Ἁγία Τράπεζα χωρίς Σταυρό!
Καὶ σήμερα, ἡ Ἁγία Τράπεζα στὶς Ἐκκλησίες μας, εἶναι Τάφος Μαρτύρων!
Ἄρα ὁ Τίμιος καὶ Ζωοποιὸς Σταυρὸς τοῦ Κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ ἀνέκαθεν ἦταν ἐμπηγμένος στὴν Ἁγία Τράπεζα, προφανῶς ἐκεῖ στὸ κέντρον τῆς Τραπέζης καὶ πίσω ποὺ στέκεται σήμερα ἐν πολλοῖς τὸ Ἀρτοφόριον. Αὐτὸ φαίνεται καὶ ἀπὸ τὴν σχεδίασιν τοῦ Σταυροῦ τοῦ Μ. Κωνσταντίνου νὰ πήγνυται στὴν Ἁγία Τράπεζα γιὰ νὰ φαίνεται ὅλος ὁ Σταυρός πάνω ἀπὸ τὴν ἐπέκταση, βλ. Εἰκ. 1, Εἰκ. 5, Εἰκ. 17.
Σήμερα, συνήθως, ἡ τοποθέτηση τοῦ Σταυροῦ μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο δὲν γίνεται ἐντὸς τῆς Ἁγίας Τραπέζης ὅπως τὰ παλαιοχριστιανικὰ χρόνια, ἀλλὰ ἀκριβῶς πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, νὰ ἀκουμπάει στὸ ἔδαφος (καὶ ἂν ὑπάρχει ἔλλειψις χώρου, ἐπάνω στὴν Ἁγία Τράπεζα), ὅπως μᾶς ἄφησε ἡ Παράδοση τῆς Ἐκκλησίας μας, βλ. τὸν Ἅγ. Γερμανό, §2.7, καὶ τὸν Ἅγ. Συμεών, §2.14.
Ὅμως ἤδη ἀπὸ τῆς ἀρχαίας ἐποχῆς, ὁ Σταυρὸς δὲν ἐμπήγνυται ἐπὶ τῆς Ἁγίας Τραπέζης, μόνον ἐπειδὴ εἶναι τάφος Μάρτυρος (Μαρτύρων), ἀλλὰ καὶ ἐπειδὴ ἐκεῖ κυρίως συμβολίζεται ὁ Γολγοθᾶς ὁ τόπος ὅπου ἔχει ἐμπηχθεῖ ὁ Σταυρός, βλ. §2.1 (ἀργότερα ὁ Γολγοθᾶς συμβολιζόταν καὶ στὴν κορυφὴ τοῦ Κιβωρίου τῆς Ἁγίας Τραπέζης, βλ. §2.7).
«Ὁ ἱερέας ὅταν λειτουργῇ, ὀφείλει [...] νὰ στέκεται μὲ φόβο καὶ τρόμο μπροστὰ στὴν Ἁγία Τράπεζα, ποὺ εἶναι ὁ θρόνος τοῦ Θεοῦ καὶ ὁ Γολγοθᾶς τῆς Θυσίας Του. Ἂν ὅλοι ἐμεῖς οἱ ἱερεῖς λειτουργούσαμε μὲ κατάνυξι, δάκρυα, φόβο καὶ τρόμο Θεοῦ, θὰ ἄλλαζε ὅλος ὁ κόσμος», «Ποῦ θὰ καταφύγω; ἀναρωτήθηκε μὲ τὸν λογισμό του [ἐπειδὴ τοῦ ἐπιτίθοντο ἄπειρο πλῆθος δαιμόνων];6 Ποῦ ἀλλοῦ, παρὰ στὸν φρικτὸ Γολγοθᾶ, στὴν Ἁγία Τράπεζα, ὅπου καθημερινὰ μὲ δάκρυα καὶ μὲ συντριβὴ ἱερουργῶ τὰ Πανάχραντα Μυστήρια. Θὰ πέσω ἐκεῖ στὰ πόδια τοῦ Χριστοῦ7 καὶ τῆς γλυκυτάτης Παναχράντου Μητρός Του, τῆς Ὑπεραγίας Θεοτόκου», «Μετὰ φόβου καὶ τρόμου στὴ Θεία Λειτουργία νὰ συνειδητοποιοῦμε ὅτι ὁ ἱερεὺς εἶναι ‘εἰς τύπον καὶ τόπον Χριστοῦ’. Βρίσκεται μπροστὰ στὸν φρικτό Γολγοθᾶ [Ἁγία Τράπεζα] καὶ τελεῖ, ἔστω καὶ ἀναξίως, τὴν ἀναίμακτη Ἱερουργία».8
«Στὴν μεγάλη Εἴσοδο ὁ Λειτουργὸς καλύπτει τὸ πρόσωπό του μὲ τὰ προσφερόμενα Δῶρα, ὑποδηλώνοντας τὸν Χριστὸ ποὺ ἀνεβαίνει στὸν Γολγοθᾶ [Ἁγία Τράπεζα] γιὰ νὰ θυσιασθῆ», «Στὴν συνέχεια τὸ ἅγιο Θυσιαστήριο [ἡ Ἁγία Τράπεζα] γίνεται κρανίου τόπος καὶ φρικτὸς Γολγοθᾶς», «Ὁ Κύριος προχωρεῖ πρὸς τὸν Γολγοθᾶ [Ἁγία Τράπεζα] ταῖς ἀγγελικαῖς δορυφορούμενος τάξεσι».9
Ἐπίσης, ὁ Σταυρὸς ἐμπήγνυται ἐπὶ τῆς Ἁγίας Τραπέζης, καὶ ἐπειδὴ ἐκεῖ τελεῖται ἡ Θεία Λειτουργία, τῆς ὁποίας ὁ θεῖος Σταυρὸς εἶναι τὸ εὐλογημένον ὄργανον τῆς θυσίας, εἶναι «τὸ σημεῖον τοῦ Υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου»,3 βλ. §2.14. «Οὗτος [ὁ Σταυρός] ἐν τῇ Ἱερᾷ Τραπέζῃ», εἶπε ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, βλ. §2.14.
Ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος τόν 4ον αἰ. λέει· «Εἰ τις μὴ προσκυνεῖ τὸν Ἐσταυρωμένον, ἀνάθεμα ἔστω, καὶ τετάχθω μετὰ τῶν θεοκτόνων», [PG 37, 180]. Προφανῶς ἡ προσκύνησις τοῦ Ἐσταυρωμένου Χριστοῦ ὑποννοεῖ καὶ ἀντίστοιχο Σταυρό μὲ τὸ ἐκτύπωμα τοῦ Ἐσταυρωμένου ἢ Εἰκόνα.
Ὁ Ζωοποιὸς Σταυρὸς τοῦ Χριστοῦ ἀπὸ τὰ Παλαιοχριστιανικὰ χρόνια ἔχει καθιερωθεῖ στὴν Ἁγία Τράπεζα, βλ. §2, §3, καὶ ἤδη πρὸ τῆς Εἰκονομαχίας εἶχε ἀπεικονισμένον τὸν Χριστόν.10
Μετὰ ὅμως τὴν Εἰκονομαχία, ὑπερτονίστηκε ἀπὸ τοὺς Ἁγίους, ὅτι ὁ Σταυρὸς πρέπει νὰ ἔχει τὸν Ἐσταυρωμένο πάνω του, διότι μὲ τὴν ἀπεικόνιση τοῦ Ἐσταυρωμένου στὸν Σταυρὸ ὁμολογεῖται τὸ δόγμα τῆς Θείας Ἐνσαρκώσεως.11
Αὐτὸ ἅπτεται τοῦ Ἐσταυρωμένου στὴν Ἁγία Τράπεζα, καὶ φυσικὰ τοῦ Ἐσταυρωμένου (Σταυροῦ) ποὺ φέρουμε ἐπάνω μας οἱ Χριστιανοί.
Ὁ Ἅγιος Θεόδωρος ὁ Στουδίτης λέει· «Ὁρᾷς ὅση δύναμις ἐν τῷ τύπῳ τοῦ Σταυροῦ, ὦ βέλτιστε; Εἰ δὲ δεῦρο τοσαύτη, πόση δ’ ἂν εἶεν ἐν τῷ τύπω τοῦ Ἐσταυρωμένου Χριστοῦ;» δηλ. ἀφοῦ ὁ Σταυρός μόνο του ἔχει τόση δύναμη, πόση περισσότερη δύναμη ἔχει ὁ Σταυρὸς μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο Χριστό! [PG 99, 697A].
Βλ. περισσότερα ἀπὸ τὸν Ἐπίσκοπο Ἀμισσοῦ Ἰωακείμ (Ἰωάννη Ἀ. Κοτσώνη).12
Ἐπομένως, ἡ ἀποβολὴ τοῦ Ζωοποιοῦ Σταυροῦ μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα (ὅπως, καὶ ἡ μετακόμισή του πίσω, ψηλά, στὸν ἀέρα, στὸν τοῖχο τῆς Κόγχης ἢ σὲ ἄλλο σημεῖο), εἶναι κατακριτέα καὶ ἀπορριπτέα, ὡς παντελῶς ἀνιστόρητη, παντελῶς ἀπαράδοτη, ξένη τῆς Ἱερᾶς μας Παραδόσεως,13 καὶ πρόξενος ἄλλων δεινῶν στὴν Ἐκκλησία καὶ στὴν σκέψη τῶν Ὀρθοδόξων.
Ἐὰν δέ ἀποβάλλεται ὁ Ἐσταυρωμένος διὰ τὸ θεαθῆναι καὶ τὴν αὐτοπροβολὴν μὲ τὸ ἐπανεμφανισθὲν ἀπό τινων νεωτεριστικὸ Σύνθρονο (ποὺ ἡ ἴδια ἡ Ὀρθόδοξος Ἐκκλησία τὸ κατήργησε πρὸ αἰώνων), καὶ διὰ τέλεσιν «λουθηρανίζουσας» πρὸς τὴν Δύσιν Λειτουργίας,14 πρέπει νὰ ἀποβληθεῖ ὁ νεωτερισμὸς τοῦ Συνθρόνου ποὺ βλέπει στὴν Δύση (στὴν Δύση προσεύχονται οἱ Ὀρθόδοξοι Κληρικοί;)14
■
2 Ο ΖΩΟΠΟΙΟΣ ΣΤΑΥΡΟΣ ΤΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ ΣΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ – ΑΡΧΑΙΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
2.1 Σταυρός τοῦ Μ. Κωνσταντίνου (320 μ.Χ.) στὸν Ἅγ. Πέτρο Ῥώμης
Σύμφωνα μέ τόν John Henry Parker, C.B. στό ἔργο του “The Archaeology of Rome”, ἔχουμε τὶς ἑξῆς πληροφορίες:
“The body of S. Peter was deposited in that basilica, a.d. 320, and a confessio15 of bronze made to receive it, which was immoveable ; it had five feet at the head, and five at the foot, and five on each side ; five below, supporting the confessio, and five above, supporting the altar. In this manner the body of the blessed Apostle was en- closed. And the altar was ornamented above with columns of porphyry, and with other columns carved with vine-leaves, which the Emperor had brought from Greece. He made also a canopy, shining with gold, over the altar ; and over the body of S. Peter inclosed in it he made a cross of pure gold, weighing one hundred and fifty pounds, with this inscription upon it : CONSTANTINVS AVGVSTVS ET HELENA AVGVSTA. HANC DOMVM REGALI SIMILI FVLGORE CORRVSCANS AVLA CIRCVMDAT.”16
δηλ. «Τό ἱερὸ λείψανο τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου κατατέθηκε σὲ αὐτὴν τὴν Βασιλικὴ [τοῦ Ἁγίου Πέτρου], τό 320 μ.Χ., καὶ κατασκευάσθηκε ἕνα Μαρτυρεῖο ἀπὸ χαλκό γιὰ τὴν κατάθεση τοῦ λειψάνου, τὸ ὁποῖον Μαρτυρεῖο, βάθους 1.5 μ. γιὰ τὸν τάφο, καὶ ὕψους 1.5 μ. γιὰ τὴν Ἁγία Τράπεζα (ποὺ ἦταν πάνω ἀπὸ τὸν τάφο), βλ. Εἰκ. 1, ἦταν ἀδύνατο νὰ μετακινηθεῖ ἀπὸ τὸ βάρος καὶ τὴν κατασκευή του. Τὸ Μαρτυρεῖο (ὁ χῶρος τοῦ Ἱεροῦ Βήματος) περικλειόταν ἀπὸ κίονες ἀπὸ πορφυρόλιθο, καὶ ἄλλους κίονες μὲ λαξευμένα ἀμπελόφυλλα, τοὺς ὁποίους κίονες ἔφερε ὁ Αὐτοκράτορας Κωνσταντῖνος ὁ Μέγας ἀπὸ τὴν Ἑλλάδα, βλ. Εἰκ. 2. Ἔφτιαξε ἐπίσης ἕνα Ἱερό Κιβώριο (canopy) πάνω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, ποὺ ἔλαμπε ἀπὸ τὸν χρυσό. Καὶ πάνω ἀπὸ τὸν τάφο τοῦ Ἁγίου Πέτρου, ἔφτιαξε ἐσώκλειστο17 ἕναν Σταυρό (inclosed, ποὺ εἶχε τὴν βάση του στὸν τάφο τοῦ Ἁγίου, καὶ οὐσιαστικὰ ἐμπήχθηκε18 βαθιὰ μέσα στὴν Ἁγία Τράπεζα) ἀπὸ ἀτόφιο χρυσό ποὺ ζύγιζε περίπου 68 κιλά, καὶ εἶχε ἐπιγραφὴ μὲ τὸ ὄνομα τοῦ Ἁγίου Κωνσταντίνου καὶ τῆς Ἁγίας Ἑλένης.
Εἰκ. 1. Προσέγγιση τοῦ Σταυροῦ τοῦ Μ. Κωνσταντίνου (320 μ.Χ.) στὴν Ἁγία Τράπεζα τῆς Παλαιοχριστιανικῆς Βασιλικῆς τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου στὴν Ῥώμη. Δὲν ἔχουν ἀπεικονιθεῖ τὰ Παραπετάσματα (τό Τετράβηλον) τοῦ Ἱεροῦ Κιβωρίου στὶς τέσσερις πλευρές του, οὔτε τὸ ὑψηλὸ Φράγμα τοῦ Βήματος μετὰ Βήλων.
Ἡ ἀπεικόνιση τοῦ Τέμπλου, καὶ τοῦ Μαρτυρίου - Βήματος τῆς Βασιλικῆς τοῦ Ἀποστόλου Πέτρου, διασώθηκε ἤδη ἀπό τό 440 μ.Χ. σὲ ἀπεικόνιση λειψανοθήκης, βλ. Εἰκ. 2.
Εἰκ. 2. Λειψανοθήκη τῆς Pola (Samagher) ἀπὸ ἐλεφαντοστό, Κροατία19, 440 μ.Χ., δεικνύουσα τὸν Παλαιοχριστιανικὸ Ναὸ τοῦ Ἁπ. Πέτρου Ῥώμης (Ἱερό, Πρεσβυτέριον, καὶ Μαρτυρεῖο τοῦ Ἀπ. Πέτρου) μὲ ὑψηλὸ φράγμα Πρεσβυτερίου, καὶ μετακιόνια καταπετάσματα.
Εἰκ. 3. Προσεγγιστικὴ ἀπεικόνιση τοῦ παλαιοχριστιανικοῦ Ναοῦ τοῦ Ἁγίου Πέτρου Ῥώμης.19
2.2 Σταυρός τοῦ Μ. Κωνσταντίνου (+337 μ.Χ.) στὴν Ἱ.Μ.Μ. Λαύρας
Στὴν Ἱερὰ Μονὴ Μεγίστης Λαύρας Ἁγίου Ὄρους (963 μ.Χ.), πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, βρίσκεται ὁ μεγάλος Σταυρός τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, δῶρον τοῦ Αὐτοκράτορος Νικηφόρου Φωκᾶ (+969 μ.Χ.).
Αὐτὸν τὸν Σταυρὸν τὸν κατεσκεύασε ὁ Ἅγιος Μεγάλος Κωνσταντῖνος ὅταν εἶδε τὸ ὄραμα τοῦ «Ἐν ΤΟΥΤῼ ΝΙΚΑ».20
Σίγουρα αὐτὸς ὁ Σταυρὸς ἐνωρίτερον, θὰ βρισκόταν σὲ Ναὸ ἢ Μονὴ τῆς Κωνσταντινουπόλεως, πάλι φυσικὰ πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα.
Εἰκ. 4. Ἱερά Μονή Μεγίστης Λαύρας. Ὁ Σταυρός τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, δῶρον τοῦ Αὐτοκράτορος Νικηφόρου Φωκᾶ (+969 μ.Χ.), φωτ. romfea.gr.
Εἰκ. 5. Ὁ Σταυρός τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου, ποὺ βρίσκεται πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, στὴν Ἱερά Μονή Μεγίστης Λαύρας.20 Οὐσιαστικά ὁ Σταυρὸς ἐμπήγνυτο (ἔμπαινε) μέσα στὴν Ἁγία Τράπεζα, γιὰ αὐτὸ καὶ ἡ ἐπέκταση τοῦ Σταυροῦ πρὸς τὰ κάτω.
2.3 Ἁγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως (537 μ.Χ.)
Πάνω ἀπό τὴν Βασιλική Πύλη, ὑπάρχει ἔνθετη μαρμάρινη πλάκα, ὅπου ἀπεικονίζεται ὁ Ζωοποιός (διάλιθος μεταλλικός) Σταυρός δεσπόζων μέσα στό Ἱερόν Βῆμα, στό Ἱερόν Κιβώριον (μὲ ἀνοιχτά τά παραπετάσματά του) τῆς Ἁγίας Τραπέζης (ἡ Ἁγία Τράπεζα δέν ἀπεικονίζεται γιὰ νὰ τονισθεῖ ὁ Ζωοποιός Σταυρός τοῦ Κυρίου).
Εἰκ. 6. Ἁγία Σοφία, ἔνθετη μαρμάρινη πλάκα πάνω ἀπὸ τὴν Βασιλικὴ Πύλη.21 Βλ. ἐπίσης Ἀντωνιάδου.22
Στὴν Ἁγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως ἐπίσης, ὑπῆρχαν 7 Σταυροί ἐντός τοῦ Ἱεροῦ Βήματος καὶ τοῦ Τέμπλου, ὁ ἕνας πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα μπροστὰ ἀπὸ τὸν Πατριαρχικό θρόνο ὕψους 3.5+ μέτρων.23 Καὶ ἄλλοι Σταυροί ὑπῆρχαν στὸν Ναόν, καὶ στὸν τροῦλλο, καὶ στὸν Ἄμβωνα πάνω ἀπὸ τὸν δακτύλιο ἕνας στὴν Ἀνατολή καὶ ἕνας στὴν Δύση.
Εἰκ. 7. Ἁγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως. Κάτοψις τοῦ Βήματος (τὸ Κιβώριον δὲν ἀπεικονίζεται).24
Κατ’ ἀκρίβειαν ὑπῆρχε:
1. Ἡ διάχρυσος Σταύρωσις (δηλ. διάχρυσος Σταυρός μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο) μεταξύ Συνθρόνου καὶ Ἁγίας Τραπέζης, ἔμπροσθεν μάλιστα τοῦ θρόνου τοῦ Πατριάρχου! Αὐτὴ ἡ διάχρυσος Σταύρωσις εἶχε ὕψος μεγαλύτερο ἀπὸ δύο ἄνδρες (3.5+ μέτρα Σταυρός!) καὶ ἦταν γεμάτη μέ πολύτιμους λίθους καί μαργαρίταις.23, 25, 26
2. Πρίν τὸν τεράστιον διάχρυσο Σταυρόν, κρεμόταν ἕνας ἄλλος χρυσός Σταυρός, μήκους 1.5 cubit (= 70 ἐκ.) ἀπὸ τὸ ὁποῖον ἐκρέμοντο 4 χρυσὲς λυχνίες.27
3. Ἀπό τὸ Κιβώριον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, κρεμόταν ἄλλος χρυσός σταυρός, καὶ ἀπὸ αὐτὸν τὸν χρυσόν σταυρόν ἐκρέματο ἕνα χρυσὸ περιστέρι (τὸ παλαιό ἀρτοφόριον).28
4. Στὸ δεξιὸ μέρος τῆς Ἁγίας Τράπεζας, σὲ μεγάλες Ἑορτές ἐτίθετο ὁ τοῦ Ἁγίου Μεγάλου Κωνσταντίνου Σταυρός.24, 29
5. Στὴν κορυφὴ τοῦ Κιβωρίου, ὑπῆρχε Σταυρός.30
6. Στὴν κορυφὴ τοῦ ἐπιστυλίου τοῦ Τέμπλου, ὑπῆρχε Σταυρός.31
7. Στὰ κεντρικὰ παραπετάσματα τοῦ Τέμπλου, ὑπῆρχε Σταυρός.32
Ἀπὸ τοὺς ἄλλους Σταυρούς ποὺ ὑπῆρχαν στὴν Ἁγία Σοφία, νὰ ἀναφέρουμε:
- τὸν μεγάλο Σταυρό στόν τροῦλλο «ὁ φύλαξ τῆς Πόλεως» (μᾶλλον ψηφιδωτός),33
- ἕναν μεγάλο πολύφωτο Σταυρό στὸν κεντρικὸ θὰ λέγαμε πολυέλεο,34
- δύο ἀσημένοι σταυροί ψηλά ποὺ ἔλαμπαν σὰν χίλια φώτα στὰ μάτια,35
- στὸν Ἄμβωνα, στὸν δακτύλιο τοῦ Ἄμβωνα36 ψηλά, σὲ Ἀνατολή καὶ Δύση ἦσαν δύο Σταυροί,37 βλ. Εἰκ. 8.
- στὴν ἀπογραφὴ τοῦ 1396 τοῦ θησαυροῦ τῆς Ἁγίας Σοφίας (ὅτι ἀπέμεινε ἀπὸ τοὺς Φράγκους), καταγράφεται καὶ ἕνας μεγάλος ἀσημένιος ἐπίχρυσος Σταυρός τῆς Λιτῆς εὑρισκόμενος ἐντὸς τοῦ Ναοῦ.38
Ὁ Ἐπίσκοπος Ἀμισσοῦ Ἰωακείμ, δὲν ἔχει δίκαιο ὅταν λέει ὅτι ἡ διάχρυσος ἁγία σταύρωσις βρισκόταν στὰ δεξιὰ τῆς Κόγχης·39 οὐσιαστικὰ τὴν συγχέει μὲ τὸν Σταυρὸν τοῦ Μ. Κωνσταντίνου.24, 29 Βλ. ἐπίσης, ὑποσ. 25, 38, ἀλλὰ τὸν διορθώνουν οἱ προηγούμενες περιγραφές, καὶ ὁ Ἅγιος Ἀντώνιος τοῦ Νόβγκοροντ.
Εἰκ. 8. Ὁ 2ος ἄμβων τῆς ἁγίας Σοφίας (563-1204).40 Ἔχουν ἀπεικονιστεῖ ἀπὸ τὸν Εὐγένιο Μ. Ἀντωνιάδη καὶ οἱ 2 Σταυροί σὲ Ἀνατολὴ καὶ Δύση στὸν ἄνω δακτύλιο (ἐπιστήλιο) τοῦ Ἄμβωνος.
2.4 Σταυρόν πηχθῆναι ἐπὶ τῆς τιμίας Τραπέζης (6ος αἰ.)
Ὁ Εὐάγριος Σχολαστικός (536-594 μ.Χ.), μαρτυρεῖ στὴν Ἐκκλησιαστική Ἰστορία, «Περὶ ὧν ἔπεμψε Χοσρόης ἀναθημάτων τῷ ἁγίω μάρτυρι Σεργίῳ [στὸν ναόν του]»· «Παρ’ αὐτὰ οὖν ἔπεμψα τὸν αὐτὸν σταυρόν, καὶ τὴν τούτου τιμὴν ἐν τῷ πανσέπτῳ σου οἴκῳ, κελεύσας ἐκ τῆς τούτου τιμῆς δίσκον ἕνα καὶ ποτήριον ἓν γενέσθαι, εἰς λόγον τῶν θείων μυστηρίων. Ἀλλὰ μὴν καὶ σταυρὸν γενέσθαι, καὶ πηχθῆναι41 ὀφείλοντα ἐπὶ τῆς τιμίας τραπέζης, καὶ θυμιατήριον. τὰ πάντα χρυσᾶ· καὶ ἀμφίθυρον Οὐννικὸν κεκοσμημένον χρυσίῳ, καὶ τὰ ἀπομένοντα τῆς τιμῆς μιλιαρήσια εἶναι τοῦ ἁγίου σου οἴκου, ἵνα διὰ τῆς τύχης σου, ἅγιε, ...», [PG 86β, 2876C – 2877A].
2.5 Ἀναφορές 6ου αἰ. μ.Χ. καὶ ἀργότερα
Ἡ κα. Ἄννα Κακαδιάρη, ἀναφέρει ὅτι ἔχει καθιερωθεῖ ὁ Σταυρός ἤδη ἀπὸ τόν 6ον αἰ.:
«Η τοποθέτηση μεγάλου ξύλινου επιζωγραφισμένου ή διάλιθου μεταλλικού σταυρού όπισθεν της Αγίας Τραπέζης στο Άγιο Βήμα, η οποία φαίνεται πως επέδρασε και στην εικονογράφηση σταυρού στην κόγχη του Ιερού Βήματος - αντιγράφοντας συχνά τους μεταλλικούς σταυρούς42 έχει ήδη καθιερωθεί από τον 6ο αιώνα,43 διατηρήθηκε και υποστηρίχθηκε σε όλη την περίοδο της Εικονομαχίας (726-842 μ.Χ.), αλλά και της οριστικής αναστήλωσης των εικόνων (843μ.Χ.), καθώς ο σταυρός προσλαμβάνει ευχαριστιακό νόημα, λόγω της σύνδεσής του με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, το οποίο τελείται στην αγία Τράπεζα και το οποίο συμβολίζει τη θυσία του Χριστού στον Σταυρό».44
Βλ. ἐπίσης τά ἄρθρα τοῦ κ. Ἰωάννου Λίτινα,45 καὶ τοῦ κ. Παναγιώτου Κατραμάδου,46 κ.ἄ..
2.6 Ὑάλινο Ἅγιο Δισκοπότηρο (τέλη 6ου μὲ ἀρχές 7ου αἰ.)
Ἀπὸ τὴν συλλογὴ Dumbarton Oaks, βλέπουμε ἕνα ἅγιο Δισκοπότηρο, γυάλινο, Βυζαντινό, ποὺ χρονολογεῖται τέλη 6ου μὲ ἀρχὲς 7ου αἰ..47
Ἀπεικονίζεται τὸ Ἱερὸν Κιβώριον (τῆς Ἁγίας Τραπέζης) μετὰ Παραπετασμάτων (Βήλων), τὸν Ζωοποιόν Σταυρόν τοῦ Χριστοῦ στὸ κέντρον τοῦ Βήματος48, καὶ ἔνθεν κακεῖθεν δύο Ἀγγέλους.
Εἰκ. 9. Γυάλινο ἅγιο Δισκοπότηρον μὲ ἀπεικόνιση Κιβωρίου Ἁγίας Τραπέζης μετὰ Παραπετασμάτων (βήλων), Dumbarton Oaks.
2.7 Ἰστορία Ἐκκλησιαστικὴ καὶ Μυστικὴ Θεωρία ( 7ος αἰ. - πρῶτο μισό 8ου αἰ.)
Στὴν Ἰστορία Ἐκκλησιαστικὴ καὶ Μυστικὴ Θεωρία, ΙΕΜΘ (Ἰστορία Μυσταγωγική Ἐκκλησιαστική),49 τοῦ 7ου αἰ. - πρώτου μισοῦ τοῦ 8ου αἰ., προφανῶς περιγράφουσα παράδοση καὶ προηγούμενων αἰώνων, λέγει:
«Τὸ Κιβώριον ἐστιν ἔνθα ἐστὶν ἡ Σταύρωσις, ἀντὶ τοῦ τόπου ὅπου ἐσταυρώθη ὁ Χριστός», [PG 98, 389Α],
ἀλλά ἐπειδὴ ὁ Σταυρός στὸ Κιβώριον δὲν εἶναι «προσβάσιμος», λέει ἐνωρίτερον:
«Ἡ δέ Κόγχη τοῦ θυσιαστηρίου, ἡ μετάθεσις ἐστι τοῦ Σταυροῦ» [PG 98, 388C]!
Δηλαδή ἡ Σταύρωσις ἐπίσης συμβολίζεται (δὲν εἶναι) στὸ Κιβώριον ἀκριβῶς πάνω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα (τὴν ὁποία περιέκλειε ὡς ἔχουμε πεῖ), καὶ μετατίθεται (καὶ εὑρίσκεται) στὴν Κόγχη τοῦ Βήματος (ὄχι στὸν τοῖχο τῆς Κόγχης, ἀλλά στὸ κέντρον αὐτῆς πίσω ἀπό τὴν Ἁγία Τράπεζα, βλ. Ἁγία Σοφία, Εἰκ. 7) γιὰ νὰ εἶναι προφανῶς «προσβάσιμη».
2.8 Σταυρός Λιτανείας στήν Ἁγία Τράπεζα (αʹ μισό 9ου αἰ.)
Σταυρός Λιτανείας στὴν Ἁγία Τράπεζα στὸ δυτικὸ χειρόγραφο Stuttgart Psalter τοῦ πρώτου μισοῦ τοῦ 9ου αἰ., ἀπό τήν βόρεια Γαλλία.50
Εἰκ. 10. Ἀπεικονιζόμενος Σταυρός Λιτανείας στὴν Ἁγία Τράπεζα, Stuttgart Psalter, φ. 118.
2.9 Λειτουργική χρήση Σταυρῶν Λιτανείας (αʹ μισό 9ου αἰ.)
Λειτουργική χρήση τοῦ Σταυροῦ Λιτανείας στὸ χειρόγραφο Stuttgart Psalter τοῦ πρώτου μισοῦ τοῦ 9ου αἰ., ἀπό τήν βόρεια Γαλλία.50
Εἰκ. 11. Ἀπεικονιζόμενος Σταυρός Λιτανείας στὴν Ἁγία Τράπεζα, Stuttgart Psalter, φ. 130.
2.10 Σταυροὶ Λιτανείας μὲ τὸν Ἐσταυρωμένον Κύριον (10ος αἰ.)
Δεξιά σωζομένη κεραία χάλκινου Σταυροῦ Λιτανείας τοῦ 10ου αἰ. ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη. Φυλάσσεται στὸ Princeton University Art Museum.51 Ὁ Σταυρός ἔχει χαραγμένο τὸν Ἐσταυρωμένο Κύριο.
Εἰκ. 12. Σταυρός Λιτανείας τοῦ 10ου αἰ. μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο, Princeton University Art Museum.52
Παρόμοιος μὲ τὸν προηγούμενο Σταυρὸ τοῦ Μουσείου τοῦ Πρίνστον, εἶναι ὁ χάλκινος Σταυρὸς Λιτανείας τοῦ ἐπίσης 10ου αἰ. ποὺ βρίσκεται στὸ Μουσεῖον Μπενάκη.
Εἰκ. 13. Χάλκινος Σταυρὸς Λιτανείας τοῦ 10ου αἰ. ποὺ βρίσκεται στὸ Μουσεῖον Μπενάκη.53
Εἰκ. 14. Χάλκινος Σταυρὸς Λιτανείας τοῦ 10ου αἰ. (πίσω πλευρά) ποὺ βρίσκεται στὸ Μουσεῖον Μπενάκη, ἀπεικονίζων τὴν Παναγίαν στὸ κέντρον.54
2.11 Σταυρός Λιτανείας μὲ τὸν Ἐσταυρωμένον Χριστὸν ἀπὸ τὴν Γεωργία (994-1001 μ.Χ.)
Εἰκ. 15. Σταυρός Λιτανείας μὲ τὸν Ἐσταυρωμένον Χριστὸν ἀπὸ τὴν Γεωργία (994-1001 μ.Χ.).55
2.12 Σταυρός Λιτανείας μὲ τὸν Ἐσταυρωμένον Κύριον (11ος αἰ.)
Εἰκ. 16. Σταυρός Λιτανείας τοῦ 11ου αἰ., Βυζαντινό καί Χριστιανικό Μουσεῖο (ΒΧΜ: 001016).
2.13 Λιτανεία μετὰ μεγάλου Σταυροῦ (11ος αἰ.)
Στὸ χειρόγραφο Μηνολόγιον Βασιλείου τοῦ Βʹ, 11ος αἰ. μ.Χ., ὑπάρχει ἀπεικονισμένη Λιτανεία μετὰ μεγάλου Σταυροῦ καὶ λαμπάδων, γιὰ τὴν μνήμη τοῦ Σεισμοῦ τῆς 26ης Ἰανουαρίου.
Ὁ Σταυρός φαίνεται ἀντίγραφο τοῦ Σταυροῦ τοῦ Μ. Κωνσταντίνου ποὺ βρίσκεται στὸ Ἅγιον Ὄρος στὴν Ἱερὰ Μονὴ Μεγίστης Λαύρας, βλ. Εἰκ. 4, Εἰκ. 5.
Εἰκ. 17. Μηνολόγιον Βασιλείου τοῦ Βʹ - 11ος αἰ. μ.Χ.. Λιτανεία μετὰ μεγάλου Σταυροῦ γιὰ τὴν μνήμη τοῦ Σεισμοῦ τῆς 26ης Ἰανουαρίου (Vat.gr.1613).56 Βλ. Εἰκ. 5.
2.14 Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος (349 - 407 μ.Χ.)
«Οὗτος [ὁ Σταυρός] ἐν τῇ Ἱερᾷ Τραπέζῃ, οὗτος ἐν ταῖς τῶν Ἱερέων χειροτονίαις, οὗτος πάλιν μετὰ τοῦ σώματος τοῦ Χριστοῦ ἐπὶ τὸ Μυστικὸν Δεῖπνον διαλάμπει», [PG 48, 826].57
«Ἂν τοίνυν εἴποι σοί τις τῶν Ἰουδαίων· Τὸν ἐσταυρωμένον προσκυνεῖς;»,58 [PG 52, 839].
«Ὥσπερ γὰρ τὸ ὕδωρ βαστάζει τὴν γῆν, οὕτω καὶ ὁ Σταυρὸς βαστάζει τὴν οἰκουμένην», [PG 61, 34].
«Σταυρὸς Χριστιανῶν ἐλπὶς, σταυρὸς νεκρῶν ἀνάστασις, σταυρὸς τυφλῶν ὁδηγὸς, σταυρὸς ἀπηλπισμένων ἐλπὶς, σταυρὸς πεπλανημένων ὁδὸς, σταυρὸς ἀδικουμένων ἔκδικος, σταυρὸς χωλῶν βακτηρία, σταυρὸς πενήτων παραμυθία, σταυρὸς πλουσίων χαλινὸς, σταυρὸς ὑπερηφάνων καθαίρεσις, σταυρὸς ἀκολάστων μετάνοια, σταυρὸς τρόπαιον κατὰ δαιμόνων, σταυρὸς διαβόλου νῖκος, σταυρὸς νηπίων παιδαγωγὸς, σταυρὸς ἀπόρων εὐπορία, σταυρὸς πλεόντων κυβερνήτης, σταυρὸς χειμαζόντων λιμὴν, σταυρὸς πολεμουμένων τεῖχος, σταυρὸς πατὴρ ὀρφανῶν, σταυρὸς προστάτης χηρῶν, σταυρὸς ἀδίκων κριτὴς, σταυρὸς δικαίων στῦλος, σταυρὸς θλιβομένων ἄνεσις, σταυρὸς νηπίων φύλαξ, σταυρὸς ἀνδρῶν κεφαλὴ, σταυρὸς πρεσβυτέρων τέλος, σταυρὸς φῶς τοῖς ἐν σκότει καθημένοις, σταυρὸς βασιλέων μεγαλοπρέπεια, σταυρὸς βαρβάρων φιλανθρωπία, σταυρὸς δούλων ἐλευθερία, σταυρὸς ἀπαιδεύτων σοφία, σταυρὸς ἀνόμων νόμος, σταυρὸς προφητῶν κήρυγμα, σταυρὸς ἀποστόλων κατάγγελμα, σταυρὸς μαρτύρων καύχημα, σταυρὸς μοναζόντων ἄσκησις, σταυρὸς παρθένων σωφροσύνη, σταυρὸς ἱερέων χαρὰ, σταυρὸς Ἐκκλησίας θεμέλιος, σταυρὸς οἰκουμένης ἀσφάλεια, σταυρὸς ναῶν καθαίρεσις, σταυρὸς βωμῶν ἀνατροπὴ, σταυρὸς κνίσσης ἀφανισμὸς, σταυρὸς Ἰουδαίων σκάνδαλον, σταυρὸς ἀσεβῶν ἀπώλεια, σταυρὸς ἀδυνάμων δύναμις, σταυρὸς νοσούντων ἰατρὸς, σταυρὸς λεπρῶν καθαρισμὸς, σταυρὸς παραλυτικῶν σφίγξις, σταυρὸς πεινώντων ἄρτος, σταυρὸς διψώντων πηγὴ, σταυρὸς γυμνῶν σκέπη· γυμνότητα δὲ ὅταν εἴπω, οὐ τὴν τοῦ σώματος λέγω, ἀλλὰ τὴν τῆς πίστεως», [PG 50, 819].
2.15 Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός (675-749 μ.Χ.)
Λέει ὁ Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός, ἀμυνόμενος περὶ Σταυρῶν καὶ Εἰκόνων στὴν παναίρεση τῆς κατ’ εὐφημισμόν λεγομένης «Εἰκονομαχίας» ποὺ συντάραξε τὴν Ἐκκλησία γιά 100+ χρόνια:
«Τί γὰρ διαφέρει Σταυρός μὴ ἔχων τὸ τοῦ Κυρίου ἐκτύπωμα τοῦ ἔχοντος;» [PG 94, 1172]
Δηλ. σέ τί διαφέρει ὁ ἁπλός ἢ διάλιθος ἢ μεταλλικός ἢ ξύλινος Σταυρός ἀπό τόν Σταυρό ποὺ ἀπεικονίζει τόν Χριστό; Ἢ σὲ τί διαφέρει ὁ Σταυρός χωρὶς Ἐσταυρωμένο, ἀπό τόν Σταυρό μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο;
Ἄρα ὑπῆρχαν τότε οἱ Εἰκονομάχοι ποὺ ἀπέρριπταν ἢ καλύτερα κατέστρεφαν Σταυροὺς ποὺ εἶχαν ἐπάνω τὸν Ἐσταυρωμένο ἢ εἰκόνιζαν τὸν Χριστό, καὶ ἔφτιαχναν Σταυρούς χωρὶς τὸν Ἐσταυρωμένο.
Συνεπῶς καὶ γιὰ αὐτὸ δὲν ἔχουμε ἀρχαιότερους μεταλλικούς Σταυρούς μὲ τὸ ἐκτύπωμα τοῦ Κυρίου (μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο δηλαδή)!
«Εἰ σταυροῦ εἰκόνα ἐξ οἱασοῦν ὕλης κατασκευασθεῖσαν προσκυνῶ, Τοῦ σταυρωθέντος καὶ τὸν Σταυρὸν σωτήριον δείξαντος τὴν εἰκόνα οὐ προσκυνήσω;» [PG 94, 1272].
«καὶ ἐπὶ σταυροῦ ἐκ τῶν ποδῶν καὶ χειρῶν καὶ τῆς πλευρᾶς αἷμα ἐξέχεεν»,59 [PG 95, 409].
«Ὥσπερ γὰρ ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ ἐγγράφως ἐκηρύχθη τὸ εὐαγγέλιον, οὕτως ἐν ὅλῳ τῷ κόσμῳ ἀγράφως παρεδόθη τὸ εἰκονίζειν Χριστὸν τὸν σεσαρκωμένον Θεὸν καὶ τοὺς Ἁγίους, ὥσπερ καὶ προσκυνεῖν τὸν Σταυρὸν καὶ κατ' ἀνατολὰς ἑστῶτας προσεύχεσθαι», [PG 94, 1301].
«Ἐπειδὴ διὰ τοῦ ξύλου ἐθανάτωσε τὸν πρωτόπλαστον ὁ Σατανᾶς, διὰ τοῦτο ὁ Κύριος ἐνανθρωπήσας διὰ τοῦ ξύλου τοῦ Σταυροῦ αὐτοῦ τὸν διάβολον καταπάτημα τῶν ποδῶν τοῦ ἀνθρώπου πεποίηκεν. Ὅσοι γὰρ ἔχουσι τὸ τοῦ Σταυροῦ σημεῖον, καταπατοῦσιν αὐτοῦ τὴν δύναμιν», [PG 96, 369].
2.16 Ἅγιος Συμεὼν Ἀρχιεπίσκοπος Θεσ/νίκης (+1429)
«ὄπισθεν τοῦ θυσιαστηρίου αὐτοῦ ἐξ ἀνατολῶν τὸ εὐλογημένον ὄργανον τῆς θυσίας ὁ θεῖος ἵσταται Σταυρός, τετραμερὴς ὢν διὰ τὸν ἐν αὐτῷ προσπαγέντα τε καὶ συνέχοντα, καὶ τὰ ἄνω τοῖς ἐπὶ γῆς ἑνώσαντα», [PG 155, 341D].
«λαμβάνει τὸν Τίμιον Σταυρόν, ὄπισθεν ἱστάμενον τοῦ ἱεροῦ θυσιαστηρίου», [PG 155, 641].
3 Ο ΣΤΑΥΡΟΣ ΠΙΣΩ ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΓΙΑ ΤΡΑΠΕΖΑ, ΣΤΟΝ ΚΟΣΜΟ ΚΑΙ ΣΤΟ ΑΓΙΟΝ ΟΡΟΣ
3.1 Ὁ Σταυρός καὶ ὁ Ἐσταυρωμένος στὸν Κόσμο
Παρακάτω ἔχουμε φωτογραφίες μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο Χριστό μας στὴν Ἁγία Τράπεζα, ἀπό διάφορους Ὀρθόδοξους Ναούς στόν Κόσμο καὶ στὴν Ἑλλάδα.
Εἰκ. 18. Ἱερὸς Ναὸς τῆς Ἁγίας Τριάδος τοῦ Ἐλσίνκι, μὲ τὸν Μητροπολίτη Ταλλίνης καί πάσης Ἐσθονίας Στέφανον, στίς 25 Μαρτίου τοῦ 2014. Φαίνονται 3 Ἐσταυρωμένοι, καί στήν Ἁγία Τράπεζα. Φωτ. ΠΔΠ, 2014.
Εἰκ. 19. Καθεδρικός Ναὸς τοῦ Ἐλσίνκι, Uspenski Cathedral. Ἐσταυρωμένος στὴν Ἁγία Τράπεζα (2020).
Εἰκ. 20. Ἱερός Ναός Γενεσίου τῆς Θεοτόκου τοῦ Ἰστορικοῦ Ναυπλίου (16ος αἰ.). Δύο Ἐσταυρωμένοι. Ἱερόν Κιβώριον (τοῦ 1877) μὲ Παραπετάσματα.60
Εἰκ. 21. Ρουμάνικος Καθεδρικός Ναός, Κλίβελαντ, Ὀχάϊο, ΗΠΑ. Ἐσταυρωμένος στὴν Ἁγία Τράπεζα (2020).
Εἰκ. 22. Καθεδρικός Ναός Σόφιας Βουλγαρίας. Λειτουργεῖ ὁ Πατριάρχης Βουλγαρίας Νεόφυτος (2017). Σταυρός στὴν Ἁγία Τράπεζα.
Εἰκ. 23. Ἑλληνικός Ναός Ἁγίου Δημητρίου, Τζαμάϊκα, Νέα Ὑόρκη, ΗΠΑ. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα, καί Σύνθρονον πίσω ἀπό τόν Ἐσταυρωμένον. Φωτ. ΠΔΠ, 2017.
Εἰκ. 24. Πατριαρχεῖον Ἰεροσολύμων, Ἱερά Μονή Τιμίου Προδρόμου στήν Ὀρεινή (Ἐν Καρέμ), Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, 7/7/2024.61
Εἰκ. 25. Σέρβικη Ἐκκλησία Κοιμήσεως τῆς Θεοτόκου, Fair Oaks, ΗΠΑ. Μεγάλος Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, 2015.
Εἰκ. 26. Σέρβικη Ἐκκλησία Ἁγίου Σάβα, Merriville, Indiana, ΗΠΑ. Μεγάλος Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, 2024.
Εἰκ. 27. Ρωσικός Καθεδρικός Ναός τῆς Παναγίας, Σάν Φραντσίσκο, ΗΠΑ (Ἅγιος Ἰωάννης Μαξίμοβιτς). Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα. Φωτ. ΠΔΠ 2024.
Εἰκ. 28. Ρωσικός Καθεδρικός Ναός τῆς Παναγίας, Σάν Φραντσίσκο, ΗΠΑ (Ἅγιος Ἰωάννης Μαξίμοβιτς). Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα τοῦ ἀριστεροῦ κλίτους, καί 3 Σταυροί ψηλά στό Τέμπλο. Φωτ. ΠΔΠ 2024.
Εἰκ. 29. Ρωσικός Καθεδρικός Ναός τῆς Παναγίας, Σάν Φραντσίσκο, ΗΠΑ (Ἅγιος Ἰωάννης Μαξίμοβιτς). Ὑπερμεγέθης Ἐσταυρωμένος στὸν κυρίως Ναό στὰ ἀριστερά. Μπροστά ἡ Ἁγία Τράπεζα τοῦ ἀριστεροῦ κλίτους. Φωτ. ΠΔΠ 2024.
Εἰκ. 30. Ρωσσικός Καθεδρικός Ναός Ἁγίου Νικολάου Νέας Ὑόρκης, mospatusa.com. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα.
Εἰκ. 31. ROCOR (Russian Orthodox Church Outside Russia), eadiocese.org, Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα.
Καί στούς Παλαιορώσσους (σχισματικοί) ποὺ κρατᾶνε τὴν ἀρχαῖα Παράδοση τῆς Κωνσταντινουπόλεως, βλέπουμε τόν Ἐσταυρωμένο πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα.
Εἰκ. 32. Παλαιορώσσοι. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα, 2017.
Εἰκ. 33. Ἀντιοχειανή Ὀρθόδοξη Ἀρχιεπισκοπή Ἀμερικῆς, Νέα Ὑόρκη, ΗΠΑ. Σταυρός στὴν Ἁγία Τράπεζα.
Εἰκ. 34. Ἀντιοχειανή Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία τῆς Παναγίας, Maryland, ΗΠΑ. Σταυρός στὴν Ἁγία Τράπεζα.
Στόν Παλαιοχριστιανικό Ναό τῆς Παναγίας Ἑκατονταπυλιανῆς (Καταπολιανῆς) στήν Πάρο, ὁ Ἐσταυρωμένος Χριστός πίσω ἀπό τὴν Ἁγία Τράπεζα, καί μπροστά ἀπό τό ἀρχαῖο πολύβαθμο Σύνθρονον.
Εἰκ. 35. Παλαιοχριστιανικός Ναός τῆς Παναγίας Ἑκατονταπυλιανῆς, Πάρος. Ὁ Ἐσταυρωμένος Χριστός πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα, καί μπροστά ἀπό τό ἀρχαῖο πολύβαθμο Σύνθρονον. Φωτ. ΠΔΠ, 2019.
3.2 Ὁ Σταυρός καὶ ὁ Ἐσταυρωμένος στὸ Ἅγιον Ὄρος.
Παρακάτω, ἔχουμε φωτογραφίες ἀπὸ τὴν Παράδοση τοῦ Ἁγίου Ὄρους.
Εἰκ. 36. Ἱερά Μονή Μεγίστης Λαύρας. Ὁ μεγάλος Σταυρός τοῦ Μεγάλου Κωνσταντίνου,20 πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, δῶρον τοῦ Αὐτοκράτορος Νικηφόρου Φωκᾶ (+969 μ.Χ.), φωτ. romfea.gr. Βλ. ἐπίσης, Εἰκ. 5.
Εἰκ. 37. Ὁ ἄνω Σταυρὸς τοῦ Μ. Κωνσταντίνου σὲ μεγαλυτέρα ἀνάλυση.62 Βλ. ἐπίσης, Εἰκ. 5.
Εἰκ. 38. Πρωτᾶτον Ἁγίου Ὄρους. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, φωτ. 27/11/2024.
Εἰκ. 39. Ἱερά Μονή Ἁγίου Παύλου. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα (φωτ. romfea.gr).
Εἰκ. 40. Ἱερά Μονή Φιλοθέου. Δύο (2) Σταυροί, Ξύλινος προφανῶς μέ Ἐσταυρωμένο (εἶναι περίοδος Πάσχα, γιὰ αὐτό εἶναι μόνος ὁ Σταυρός), καί Μεταλλικός.
Εἰκ. 41. Ἱερά Μονή Καρακάλλου. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα (Youtube, МИР ПРИКЛЮЧЕНИЙ).
Εἰκ. 42. Ἱερά Μονή Ξενοφῶντος. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα (Youtube, МИР ПРИКЛЮЧЕНИЙ).
Εἰκ. 43. Ἱερά Μονή Δοχειαρίου. Σταυρός πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα (Youtube, МИР ПРИКЛЮЧЕНИЙ).
Εἰκ. 44. Ἱερά Μονή Παντοκράτορος. Σταυρός πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα (φωτ. romfea.gr).
Εἰκ. 45. Ἱερά Μονή Παντοκράτορος. Γραπτός Σταυρός 14ος αἰ.: «Ὁ ξύλινος αὐτός σταυρός μέ τήν παράσταση τῆς Σταυρώσεως καί τή συμβολική ἀπεικόνιση στό ἐπάνω μέρος τῆς Δευτέρας Παρουσίας ἦταν ἄλλοτε στημένος στόν χῶρο τοῦ ἱεροῦ, πίσω ἀπό τήν Ἁγ. Τράπεζα».63
Εἰκ. 46. Ἱερά Μονή Γρηγορίου. Σταυρός πάνω στήν Ἁγία Τράπεζα (φωτ. romfea.gr).
Εἰκ. 47. Ἱερά Μονή Διονυσίου. Σταυρός πάνω στήν Ἁγία Τράπεζα (φωτ. romfea.gr).
Εἰκ. 48. Ἱερά Σκήτη Ἁγίου Ἀνδρέα (Σεράϊ). Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τό Ἱερόν Κιβώριον. Ἐπίσης, Σταυρός στήν κορυφή τοῦ Κιβωρίου.
Εἰκ. 49. Παρεκκλήσιον, Ἱερά Σκήτη Ἁγίου Ἀνδρέα (Σεράϊ). Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα.
Εἰκ. 50. Ἱερά Σκήτη Ἁγίας Ἄννης. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα (Youtube, МИР ПРИКЛЮЧЕНИЙ).
Εἰκ. 51. Ἅγιον Ὄρος, Ἱερόν Κελλίον, Βίγλα. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τήν Ἁγία Τράπεζα. Φωτ. ΠΔΠ, 2024.
Εἰκ. 52. Ἁγιορείτικη Παράδοση. Ἱερά Μονή Ζωοδόχου Πηγῆς, Μοναστῆρι τοῦ γ. Ἐφραῖμ στὴν Καλιφόρνια τῶν ΗΠΑ. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τὴν Ἁγία Τράπεζα (ἡ ἄνω φωτογραφία εἶναι τήν περίοδο τοῦ Πάσχα γιὰ αὐτὸ εἶναι μόνος ὁ Σταυρός). Φωτ. ΠΔΠ 2024.
Εἰκ. 53. Ἁγιορείτικη Παράδοση. Ἱερά Μονή Ἁγίου Μεγάλου Ἀντωνίου, Ἀριζόνα, ΗΠΑ. Μοναστῆρι τοῦ γ. Ἐφραῖμ. Ἐσταυρωμένος πίσω ἀπό τὴν Ἁγία Τράπεζα. Ἀρχιερατική Λειτουργία, 19/1/2020.
Εἰκ. 54. Ἅγιον Ὄρος, Ἱ. Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Σταυρός πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα (στὸ κέντρον τοῦ Σταυροῦ αὐτοῦ ὑπάρχει ἀπεικονισμένη ἡ Σταύρωσις), 11/1/2010. 64
Ἕνας Κληρικός, εἶπε τὰ ἑξῆς (μεταξὺ ἄλλων) ἀνιστόρητα, γιὰ τὸ Ἅγιον Ὄρος καὶ τὴν Ἁγία Σοφία, ἐπὶ τῶν ὁποίων ἀπαντοῦμε·
(Κ): «Πέστε μου ὅσοι ἄντρες πήγατε στὸν Ἅγιον Ὄρος ἂν εἴδατε Σταυρωμένο πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα. ΠΟΥ-ΘΕ-ΝΑ....».
Ἀπ.. Τί νὰ ποῦμε κι ἐμεῖς, ἴσως δὲν εἶδε καλά. Οἱ φωτογραφίες τοῦ κεφαλαίου αὐτοῦ ὁμιλοῦν μόνες τους, καὶ διαψεύδουν τὸν Κληρικόν. —Στὴν Ἱερὰ Μονὴ Θεοτόκου Κεχαριτωμένης στὴν Κων/πολη, ἀναφέρονται τέσσερις (4) ἀργυροὶ διάχρυσοι Σταυροὶ ἐντὸς τοῦ Ἱεροῦ Βήματος, καὶ ὁ πρῶτος αὐτῶν (μᾶλλον τῆς Ἁγίας Τραπέζης) ἦταν ἰστορημένος (ἁγιογραφημένος).65
(Κ): «Σταυρός ὑπάρχει στὸν Νάρθηκα. Σὲ πολλοὺς Νάρθηκες τῶν Μοναστηριῶν εἶναι ἕνας ὠραῖος Σταυρός....».
Ἀπ.. Ἄρα ἕτερος (ἄλλος) Σταυρὸς αὐτός! Καὶ στὴν Ἁγία Σοφία, πέραν τῶν Σταυρῶν τοῦ Βήματος, ἕνας μεγάλος ἀσημένιος ἐπίχρυσος Σταυρός τῆς Λιτῆς εὑρισκόταν ἐντὸς τοῦ Ναοῦ.38 Ἴσως ἀπὸ ἐκεῖ ἔχουν πάρει τὴν Παράδοσιν καὶ οἱ Ρώσσοι ποὺ ἔχουν μεγάλο Σταυρὸ (πέραν τοῦ Βήματος) καὶ στὸν κυρίως Ναόν στὰ ἀριστερά. Βλ. Εἰκ. 18, Εἰκ. 29. Τὸ Τυπικὸν τῆς Παναγίας Κοσμοσώτειρας περιγράφει ὅτι ὁ Σταυρός ποὺ χρησιμοποιεῖται στὴν Λιτή, εἶναι διαφορετικὸς ἀπὸ αὐτὸν ποὺ εἶναι στὸ Βῆμα».66
(Κ): «Νὰ σᾶς πῶ πῶς ἦταν φτιαγμένη ἡ Ἁγια-Σοφιά; Δὲν εἶχε κανέναν Σταυρό ἀπό πίσω ἡ Ἁγια-Σοφιά».
Ἀπ.. Καὶ ἐδῶ διαψεύδεται ὁ ἐν λόγῳ Κληρικός. Ἐδὼ εἶχε ὁ Ἀπόστολος Πέτρος τῆς Ῥώμης Σταυρὸν στὴν Ἁγία Τράπεζα 68 κιλῶν ἀπὸ τὸν ἴδιον τὸν Μ. Κωνσταντῖνον, §2.1, δὲν θὰ εἶχε ἡ πρώτη καὶ ἡ δεύτερη (τοῦ Ἰουστινιανοῦ) Ἁγια-Σοφιά; (!), βλ. §2.3.
4 ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΑΣ ΑΡΘΡΑ
(διαθέσιμα εἰς τό Ἀναλόγιον 67, καὶ εἰς τό Academia 68):
[ΠΠ1]. Πῶς ἐτέλεσε ὁ Κύριος ἡμῶν Ἰησοῦς Χριστὸς τὴν «θείαν Εὐχαριστίαν εἰς τὸν Μυστικὸν Δείπνον, μυστικῶς ἢ εἰς ἐπήκοον;», Παν. Δ. Παπαδημητρίου 2/12/2020.
[ΠΠ2]. Τὰ τρία Ἀμήν (Ἀμήν, ἀμήν, ἀμήν) εἰς τὴν μυστικὴν στιγμὴν τῆς εὐλογήσεως τοῦ Ἁγίου Ἄρτου καὶ τοῦ Ἁγίου Ποτηρίου, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 8/11/2020 (27/10/20).
[ΠΠ3]. Ἐπιτρέπεται ἡ Γονυκλισία τὶς Κυριακές;, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 2004/5.
[ΠΠ4]. Διάταξις τῆς Θείας Λειτουργίας 1334, Ἁγίου Φιλοθέου, V.480 [ΔΘΛ], Π. Δ. Παπαδημητρίου (πρόχειρον, 23/11/2020).
[ΠΠ5]. Διάταξις τῆς Πατριαρχικῆς Λειτουργίας 1386 (Ἁγία Σοφία), παρὰ τοῦ πρωτονοταρίου τῆς Ἁγίας Σοφίας, διακ. Δημητρίου Γεμιστοῦ, V.135 [ΔΘΛ], Π. Δ. Παπαδημητρίου (πρόχειρον, 22/11/2020).
[ΠΠ6]. Σύγχρονοι (Ἅγιοι) Γέροντες καὶ οἱ Μυστικὲς Εὐχές, [Ὀρθόδοξος Τύπος, τ. 2431, 2432, 2433 (13, 20, 27 Ἰαν. 2023)], Παν. Δ. Παπαδημητρίου 8/2/2022.
[ΠΠ7]. Ὁ ΙΘʹ Κανὼν τῆς Συνόδου τῆς Λαοδικείας (364), καὶ ἡ ἀνάγνωσις τῶν Λειτουργικῶν Εὐχῶν, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 3/4/2022.
[ΠΠ8]. Ποιοῦντος τοῦ Διακόνου τὴν Εὐχήν, ὁ Ἱερεὺς ἐπεύχεται τὴν Εὐχήν, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 30/10/2022.
[ΠΠ9]. Εὐχή διά Προσφωνήσεως (Διακονικά), 5/12/ 2022.
[ΠΠ10]. Ἱερατικόν Συλλείτουργον - σύγκρισις διατάξεων, Ἱερατικῶν, καὶ σχόλια, Παν. Δ. Παπαδημητρίου, 21/12/2022.
[ΠΠ11] Ἀνάλυσις τῶν Παλαιοχριστιανικῶν Βασιλικῶν (Ναῶν) τοῦ Δʹ αἰῶνος ἐν Ἑλλάδι, 3/2/2024.
[ΠΠ12] Τὸ ἀθέατον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, στὴν Κωνσταντινούπολη, στὴν Ἑλλάδα, καὶ ἀπό Ἀνατολή σὲ Δύση, τὴν ὥρα τῆς Ἀναφορᾶς — Τὰς θύρας, τάς θύρας· Ποιὲς θύρες; Τό Ἱερόν Κιβώριον, τά Καταπετάσματα-Παραπετάσματα-Βῆλα, τὸ Φράγμα τοῦ Ἱεροῦ Βήματος, τὸ Φράγμα τοῦ Πρεσβυτερίου (Σολέα), τὸ Σύνθρονον, , β' ἔκδ. 23/4/2024 (α' ἔκδ. 5/2/2024). Στὴν ἐργασία αὐτὴ ἀναλύουμε ἐκτενῶς καὶ πολλὰ ἐπιμέρους σχετικά θέματα, π.χ.:
i. Κεφ. 5ον, Ὁ διαχωρισμὸς τῶν Φύλων στὸν Ναόν.
ii. Κεφ. 18ον, Τὸ κλείσιμο τῆς Ὡραίας Πύλης τοῦ Ἱεροῦ (τὰ Βημόθυρα καὶ τὸ Καταπέτασμα) στὴν Θεία Λειτουργία στὴν Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος.
iii. Κεφ. 19ον, Τό κλείσιμο τῆς Ὡραίας Πύλης τοῦ Ἱεροῦ (τά Βημόθυρα καί τό Καταπέτασμα) στά Ἱερατικά τῆς Ἀποστολικῆς Διακονίας — Σύγκριση, σχόλια.
iv. Κεφ. 77ον, 95ον, Τὸ Καταπέτασμα στὸν Ἅγιο Συμεὼν Ἀρχιεπίσκοπο Θεσσαλονίκης (+1429).
v. κλπ.
[ΠΠ13] Ἡ ἐξέλιξη τοῦ Καταπετάσματος (Τέμπλου, Εἰκονοστασίου, Φράγματος τοῦ Βήματος) [Βίντεο], 30/4/2024.
[ΠΠ14] Ὅτι τό χαμηλό Τέμπλο κυρίως, καὶ ἡ ἀνοιχτή Ὡραία Πύλη, ἐμποδίζουν τόν πιστόν Λαόν νὰ προσευχηθεῖ, καὶ πόσο κακὸ κάνει στοὺς Ἱερεῖς, αʹ ἔκδοσις (v.1.1), 31-30/5/2024.
[ΠΠ15] Εὐχές τῶν Κατηχουμένων (Εὐχή διά Προσφωνήσεως, Συναπτή)· Πόσοι προσεύχονται παράλληλα καί ταυτόχρονα; Ἀναφορές Ἁγίου Ἰωάννου τοῦ Χρυσοστόμου, καί περί Προσευχῆς στήν Λειτουργία, αʹ ἔκδοσις, 22/7/2024.
[ΠΠ16] Ὁ Διάκονος τό «Δεηθῶμεν» τό λέει πρῶτα γιά τόν Ἱερέα, καί φυσικά γιά τόν Λαόν — «Τό γάρ, ∆εηθῶμεν, οὐ τοῖς Ἱερεῦσι λέγεται μόνον, ἀλλά καί τοῖς εἰς τόν Λαόν συντελοῦσιν», Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος, αʹ ἔκδοσις, 22/7/2024.
Σχετικά Περιληπτικά μας ἄρθρα
(διαθέσιμα εἰς τό Ἀναλόγιον 67):
1. Σταματεῖστε τούς Πειραματισμούς στήν Θεία Λατρεία, στήν Θεία Λειτουργία, στό Τυπικόν, αʹ ἔκδοσις, 29/5/2024.
2. Ἀπάντησις στὸν π. Δανιήλ Γ. Αεράκη, γιὰ τὸ «Οὔτε μυστικά, οὔτε ψιθυριστά, οὔτε... ἀνύπαρκτα», αʹ ἔκδοσις, 11/6/2024.
Ὑποσημειώσεις
1 βλ. Ἁγίου Λουκᾶ Ἀρχιεπισκόπου Κριμαίας, Σήκωσε τὸν Σταυρό σου καὶ ἀκολούθησε τὸν Χριστό, Πηγή ζωῆς. Πρόσβαση 30/11/2024.
2 Γαλ. εʹ 14.
3 Ματθ. κδʹ 30.
4 Ἅγ. Ἰωάννης Χρυσόστομος· «Σταυρὸς Χριστιανῶν ἐλπίς, σταυρὸς νεκρῶν ἀνάστασις, ...», [PG 50, 819].
5 Ἀρχιμ. Βασιλείου Κ. Στεφανίδου, Ἐκκλησιαστική Ἰστορία - Ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι σήμερον, ζʹ ἔκδοσις, ἐκδ. Παπαδημητρίου, 2000 (1959), σ. 121.
6 Βλ. τὸν Ἅγιο Γρηγόριο τὸν Θεολόγο (329 - 390 μ.Χ.) στό· Ὁ Ζωοποιός Σταυρός τοῦ Χριστοῦ ἀνέκαθεν δέσποζε στό Ἱερόν Βῆμα, ... , σ. 31.
7 Βλ. ἐπίσης τὸν Ἅγιον Νεκτάριον, εἰς Αρχιμ. Τύχωνος Ανδρέου, Οσίου Φιλοθέου Ζερβάκου: Πώς εγνώρισα τον Άγιον Νεκτάριον Πενταπόλεως, Λεμεσός, 2016 [Τάς θύρας].
8 Ἱερομονάχου Στεφάνου Κ. Ἀναγνωστοπούλου, Ἐμπειρίες κατὰ τὴν Θεία Λειτουργία, ἔκδ. ιδʹ 2023, σ. 29, 62, 94.
9 Ἱερομονάχου Γρηγορίου, Ἡ Θεία Λειτουργία, Ἱ. Κουτλουμουσιανόν Κελλίον Ἅγ. Ἰωάννης ὁ Θεολόγος, Ἅγιον Ὄρος, δʹ ἔκδ. 2006, σσ. 33, 37, 232.
10 Ἀμυνόταν τοῦ Ἐσταυρωμένου ὁ Ὅσιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός λέγοντας στοὺς Εἰκονομάχους· «Τί γὰρ διαφέρει Σταυρός μὴ ἔχων τὸ τοῦ Κυρίου ἐκτύπωμα τοῦ ἔχοντος;» [PG 94, 1172].
11 “The distinction between a cross and a crucifix acquired heightened significance during the Iconoclastic period (ca. 730-787; 815-843). The sign of the cross was the one image accepted by both Iconoclasts and Iconophiles. Yet, the Iconophiles, in their defense of religious figural imagery, prioritized the image of Christ on the cross over that of the cross itself as a means of defending the reality of the dogma of the Incarnation”, John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks, 1994, σ. 44.
12 John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks, 1994, σσ. 42-46.
13 Βλ. Ὁ Ζωοποιός Σταυρός τοῦ Χριστοῦ ἀνέκαθεν δέσποζε στό Ἱερόν Βῆμα, ... .
14 Ἅγιος Κλήμης Ῥώμης (+98 μ.Χ.), «[...] συμφώνως, καὶ ἐπ’ ἀνατολὰς κατανοήσαντες (δηλ. στραφέντες), [...] προσευξάσθωσαν τῷ Θεῷ, [...] κατὰ ἀνατολὰς», [PG 1, 733-736], Ἅγιος Μέγας Βασίλειος (330–379 μ.Χ.), «Πάντες μὲν ὁρῶμεν κατ’ ἀνατολὰς ἐπὶ τῶν προσευχῶν», [PG 32, 189C], Ἅγιος Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνός (675-749 μ.Χ.), «προσκυνεῖν τὸν σταυρὸν καὶ κατ' ἀνατολὰς ἑστῶτας προσεύχεσθαι», [PG 94, 1301].
15 Confessio (Μαρτυρεῖο) λέγεται ὁ τάφος τοῦ Μάρτυρος ἢ τοῦ Ὁμολογητοῦ, καὶ κατ’ ἐπέκταση ὁλόκληρη ἡ κατασκευὴ ποὺ ὑψώνεται ἐπάνω αὐτοῦ. Ἐπίσης καὶ ἡ Ἁγία Τράπεζα στὶς Ἐκκλησίες, Μαρτυρεῖο εἶναι ἀφοῦ εἶναι οὐσιαστικὰ τάφος λειψάνων Ἁγίων.
16 John Henry Parker, The archaeology of Rome, Part XI, 1876, σ. 64.
17 Ἐσώκλειστο, πυγνηέντα, ἐντὸς τῆς Ἁγίας Τραπέζης, γιὰ αὐτὸ καὶ εἶχαν οἱ Σταυροὶ τὴν ἐπέκταση πρὸς τὰ κάτω. Βλ. Εἰκ. 5.
18 Ἀπό τό (ἐν)πηγνύω· μπήγω < μεσαιωνική ελληνική μπήγω < αρχαία ελληνική ἐμπήγνυμι.
19 Shawn Tribe, Envisioning Old St. Peter's: The Interior from the Time of Constantine through the Renaissance, Liturgical Arts Journal, 22/9/2022 (13/11/2023). —Βέβαια οἱ Καθολικοὶ μετὰ τὸν 19ον αἰῶνα, ἀπεικονίζουν τὸ Βῆμα «γυμνό» χωρὶς Καταπετάσματα, Βῆλα, τὰ ὁποῖα ὅμως οἱ ἴδιοι ἀφαίρεσαν, ὅπως καὶ τρεῖς αἰώνες ἐνωρίτερον ἐβανδάλισαν τὰ ἴδια τὰ Τέμπλα τους (θέλοντας νὰ ξεπεράσουν τοὺς Προτεστάντες, γιὰ νὰ μὴν τοὺς χάσουν), καὶ οἱ νεώτεροι νομίζουν ὅτι ἔτσι ἦταν «γυμνό» τὸ Βῆμα. Βλ. Τὸ ἀθέατον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, ..., ὅ.π., κεφ. 7.3, 8, σσ. 83-94.
20 Προηγουμένου Καλλιστράτου Λαυριώτου, Ἰστορικόν Προσκυνητάριον τῆς Βασιλικῆς, Πατριαρχικῆς καὶ Σταυροπηγιακῆς Ἱερᾶς Μονῆς Μεγίστης Λαύρας τοῦ Ἁγίου Ὄρους, βʹ ἔκδ., ἐκδ. Ἀ. Καραβία, Ἀθῆναι 1976.
21 www.guidigo.com/Web/Hagia-Sophia-Guided-Tour-by-cultrex/ULuAkMJ85cs/Stop/5/ Inner-Narthex-and-the-Imperial-Gate www. (πρόσβαση 5/4/2024).
22 Εὐγενίου Μ. Ἀντωνιάδου, Ἔκφρασις τῆς Ἁγίας Σοφίας, Τόμος Βʹ, Ἀθῆναι 1908, σσ. 17-18.
23 Ἀρχιεπίσκοπος τοῦ Νόβγκοροντ (Novgorod) Ἅγιος Ἀντώνιος (ἐπισκέφθηκε σὲ προσκύνημα, πρὸ τοῦ νὰ γίνει Ἀρχιεπίσκοπος, ὡς μοναχός, τὴν Ἁγία Σοφία τό 1200 μ.Χ., τέσσερα χρόνια πρὶν τὴν Ἄλωσιν τῆς Κωνσταντινούπολης ἀπὸ τοὺς Φράγκους): «Πίσω ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα εἶναι ἕνας χρυσὸς Σταυρὸς πιὸ ψηλὸς ἀπὸ δύο ἄνδρες […]. Πρὶν ἀπὸ αὐτὸν κρέμαται ἕνας ἄλλος χρυσὸς Σταυρός […]», εἰς W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia Constantinople A Study of Byzantine Building, 1894, σ. 104.
24 Εὐγενίου Μ. Ἀντωνιάδου, Ἔκφρασις τῆς Ἁγίας Σοφίας, Τόμος Βʹ, Ἀθῆναι 1908, σ. 125.
25 “We have observed in our discussion concerning the emperor’s entrance into Hagia Sophia, that a crucifix [=Σταυρός μὲ τὸν Ἐσταυρωμένο] stood in the apse of the Great Church”, John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks, 1994, σ. 37.
26 Ἐδὼ εἶχε ὁ Ἀπόστολος Πέτρος τῆς Ῥώμης Σταυρὸν στὴν Ἁγία Τράπεζα ὁλόχρυσον 68 κιλῶν ἀπὸ τὸν ἴδιον τὸν Μ. Κωνσταντῖνον (320 μ.Χ.), δὲν θὰ εἶχε ἡ πρώτη καὶ ἡ δεύτερη (τοῦ Ἰουστινιανοῦ) Ἁγία Σοφία; Βλ. §2.1.
27 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 104.
28 Ἐπίσης ἀπὸ τὸ Κιβώριον ἐκρέμοντο τό στέμμα τοῦ Μ. Κωνσταντίνου, καὶ στέμματα ἄλλων Αὐτοκρατόρων. W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 73, κ.ἀ..
29 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia Constantinople A Study of Byzantine Building, 1894, σ. 96.
30 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 48.
31 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 51.
32 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 47.
33 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 42.
34 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 50.
35 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 57.
36 Βλ. Τὸ ἀθέατον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, ..., ὅ.π., κεφ. 9, σ. 95.
37 W. R. Lethaby & H. Swainson, The Church of Sancta Sophia, ὅ.π., σ. 60.
38 John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks, 1994, σ. 32.
39 «the lone cross in Hagia Sophia described by the Byzantine sources as a crucifix (ἡ διάχρυσος ἁγία σταύρωσις) was located to the right of the apse», John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks, 1994, σ. 44.
40 Βλ. Τὸ ἀθέατον τῆς Ἁγίας Τράπεζας, ..., ὅ.π., κεφ. 80, σ. 294.
41 Ὁ Σταυρὸς παλαιὰ πηγνυόταν βαθιά μέσα στὴν Ἁγία Τράπεζα, βλ. ἐπίσης, §2.1, §2.4.
42 B. Pitarakis, Les croix reliquaires pectorales byzantines en bronze, Paris 2006, σ. 30-34, 55-66, 105-107.
43 G. Forsyth, K. Weitzmann, Mount Sinai, σ. 17, 18, πίν. 9, 134, T..
44 Ἄννα Κακαδιάρη, Παρατηρήσεις επί της έντυπης έκδοσης της Ιεράς Μητρόπολης Περιστερίου σχετικά με την «Λανθασμένη θεολογικά και αυθαίρετα μόνιμη τοποθέτηση του «Εσταυρωμένου της Μεγάλης Παρασκευής» μέσα στο Ιερό Βήμα και πίσω από την Αγία Τράπεζα», Ὀρθόδοξος Τύπος (20/7/2024), Τάς θύρας (27/7/2024).
45 Ἰωάννης Λίτινας, Ὁ Ἐσταυρωμένος στό Ἱερό Βῆμα, 27/5/2023, Τας θύρας.
46 Παναγιώτου Κατραμάδου, Ἡ ἄκρα ταπείνωσις τοῦ Ἐσταυρωμένου εἰς Ἱεράν Μητρόπολιν Περιστερίου – Β΄ Μέρος, Ὀρθόδοξος Τύπος, 2/6/2023, φ. 2450.
47 Dumbarton Oaks Collection, BZ.1937.21.
48 Εὔχομαι νὰ διορθωθοῦν ὅσοι βγάζουν τοὺς Σταυροὺς ἀπὸ τὴν Ἁγία Τράπεζα, καί δυστυχῶς εἶναι πολλοί.
49 Στὰ ἀρχαιότερα χειρόγραφα τὸ ἔργο ἀποδίδεται στὸν Μέγα Βασίλειο, καὶ στὰ ὕστερα στὸν Ἅγιο Γερμανό Κων/πόλεως (640-740), καὶ χρονολογεῖται (τὸ τελευταῖο διασωθὲν) τοῦ 7ου αἰ. ἢ τοῦ πρώτου μισοῦ τοῦ 8ου αἰ. (ἴσως καί τόν 6ον αἰ.). —Μερικά διάσημα περιγραφικὰ ἔργα ὅπως αὐτό, διαρκῶς ἐμπλουτίζονταν στὸ διάβα τῶν αἰώνων μὲ περισσότερη λεπτομέρεια, καὶ ἔτσι ἐξηγοῦνται οἱ διαφορετικοὶ συγγραφεῖς, καὶ δὲν ἔχουν δίκαιο οἱ Προτεστάντες ἐρευνητὲς (ποὺ τοὺς ἀντιγράφουν καὶ δικοί μας) ποὺ βάζουν ταμπέλα στὸν συγγραφέα pseudo- .
50 Sible de Blaauw, Following the Crosses: The Processional Cross and the Typology of Processions in Medieval Rome, στό Christian feast and festival: The dynamics of Western liturgy and culture. P. Post; G. Rouwhorst; L. van Tongeren; A. Scheer eds. Leuven 2001 (Liturgia condenda 12), 319-343, σ. 337.
51 artmuseum.princeton.edu/collections/objects/20000 (πρόσβαση 12/11/2024).
52 Lupis Vinicije B., Milanović Ljubomir, The Byzantine processional cross from Župa dubrovačka, Zbornik radova Vizantoloskog instituta 2018 Issue 55, Pages: 107-126.
53 John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks, 1994, σ. 42.
54 John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks, 1994, σ. 43.
55 Helen C. Evans and William D. Wixom (ed), The Glory of Byzantium, ὅ.π., σ. 344.
56 Wikimedia (πρόσβαση 28/10/2024).
57 Βλ. Βαρβάρα Χ. Γιαννακοπούλου, Ὅπου Θυσιαστήριον ἐκεῖ καὶ ὁ Ἐσταυρωμένος, 8/12/2023, Ὀρθόδοξος Τύπος.
58 Προφανῶς ἡ προσκύνησις τοῦ Ἐσταυρωμένου Χριστοῦ ὑποννοεῖ καὶ ἀντίστοιχο Σταυρό μὲ τὸ ἐκτύπωμα τοῦ Ἐσταυρωμένου ἢ Εἰκόνα.
59 Εἰσί δυστυχῶς τινές ποὺ τοὺς ἐνοχλεῖ τὸ ἀπεικονιζόμενο αἷμα τοῦ Κυρίου στὴν Σταύρωσιν.
60 π. Διονυσίου Ταμπάκη, Ξένοι στό ἴδιο μας τό σπίτι; Ἄκτιστον, 29/10/2024 (πρόσβαση 4/11/2024).
61 https://www.youtube.com/watch?v=PibL7acf03s (πρόσβαση 29/10/2024).
62 Photo: Vladimir Orlov / Pravoslavie.ru. Πρόσβαση 21/11/2024.
63 Ἄννα Κακαδιάρη, Παρατηρήσεις επί της έντυπης έκδοσης....,Τάς θύρας (27/7/2024).
64 Diakonima.gr (πρόσβαση 29/10/2024).
65 P. Gautier, “Le typikon de la Théotokos Kécharitôméne”, Revue des études byzantines, tome 43, (1985), 5-165, σ. 154.
66 John A. Cotsonis, Byzantine Figural Processional Crosses, Dumbarton Oaks, 1994, σ. 37.
67 analogion.gr/typikon/liturgy-articles.
68 independent.academia.edu/ΠΔΠ/Liturgical.
Η Θεολογία του Σταυρού με τον Εσταυρωμένο στην Αγία Τράπεζα
Τέλος, καὶ τῶ Θεῷ,
Δόξα πάντων ἕνεκεν
