Γράφει ἡ Δρ. Μαρία – Ἐλευθερία Γ. Γιατράκου
3ον
Νεότερος ἀδελφὸς τοῦ Λέοντος, ὁ Κωνσταντῖνος Μελᾶς (1814 – 1905), γεννήθηκε στὴν Κωνσταντινούπολη, ἀκολούθησε τὸ δικαστικὸ κλάδο, ἔγινε ἐφέτης, ἔγραψε σύγγραμμα ἐμπορικοῦ δικαίου καὶ στὴ συνέχεια ἐγκαταστάθηκε στὴ Μασσαλία, ὅπου ἀσχολήθηκε μὲ τὸ ἐμπόριο. Κληροδότησε στὸ ἑλληνικὸ δημόσιο τὸ μέγαρό του, στὸ ὁποῖο ἀκόμη στεγάζεται τὸ Ἑλληνικὸ Προξενεῖο. Ὁ πρωτότοκος γιὸς τοῦ Γεωργίου Μελᾶ, Βασίλειος (1819 – 1884), ἐγκατεστημένος ἀπὸ πολὺ νεαρὴ ἡλικία, στὸ Λονδίνο, ἀσχολήθηκε μὲ τὸ ἐμπόριο. Παρὰ τὴν ὑπερβολικὴ ἀγάπη του γιὰ τὰ γράμματα, ἀσχολεῖται τὶς ἐλεύθερες ὧρες του μὲ τὴ ποίηση[12]. Τὸν πλοῦτο ποὺ ἀποκτᾶ ἀπὸ τὶς ἐπιχειρήσεις του, διαθέτει, κατὰ τὸ παράδειγμα τοῦ ἀδελφοῦ του, γιὰ ἐθνικοὺς καὶ κοινωνικοὺς σκοπούς, ἰδιαίτερα γιὰ τὴ μόρφωση τῆς νεολαίας. Γι’ αὐτὸ κληροδοτεῖ ὁλόκληρη τὴν τεράστια περιουσία του γιὰ τὴν ἀνέγερση σχολείων στὴν ἐλεύθερη πατρίδα καὶ στὶς ἑλληνικὲς παροικίες τοῦ ἐξωτερικοῦ.
Κληροδοτεῖ ἐπίσης τὸ εἰσόδημα ἀπὸ τὸ τεράστιο καὶ μεγαλοπρεπὲς μέγαρό του στὴν Ἀθήνα, ὅπου σήμερα εἶναι ἐγκατεστημένο τὸ κεντρικὸ ταχυδρομεῖο, γιὰ τὴν ἵδρυση καὶ συντήρηση σχολείων στὶς ἑλληνικὲς ἐπαρχίες, γιὰ τὴν χορήγηση ὑποτροφιῶν σὲ μαθητὲς ποὺ διακρίνονταν στὶς σπουδές τους ἢ γιὰ πράξεις ἀλτρουισμοῦ καὶ αὐτοθυσίας, θέλοντας ἔτσι νὰ ὁδηγήσει τὴ νεολαία σὲ ἅμιλλα γιὰ μάθηση καὶ ἐνάρετες πράξεις. Ἀπὸ τὸ κληροδότημα τοῦ Βασιλείου Μελᾶ χτίστηκαν 120 σχολεῖα στὶς ἑλληνικὲς ἐπαρχίες καὶ τὶς παροικίες τοῦ ἐξωτερικοῦ κι’ ἀκόμη δόθηκαν ὑποτροφίες ἢ βραβεῖα σὲ πολλὲς ἑκατοντάδες νέους[13]. Τέλος, ὁ νεότερος ἀδελφός, Μιχαὴλ (1833 – 1897), γεννήθηκε στὴ Σύρο ὅπου ἔμεινε ὁ πατέρας του, πρόεδρος τότε τοῦ ἐμποροδικείου. Σπούδασε νομικὰ στὸ Παρίσι κι’ ἀσχολήθηκε κατόπιν, ὅπως καὶ οἱ ἀδελφοί του, μὲ τὸ ἐμπόριο, ἔχοντας παράλληλα κλίση στὴν καλλιτεχνία, γεγονὸς ποὺ τὸν ὤθησε στὴν κατάρτιση τῆς συλλογῆς ἔργων, τῶν μεγαλύτερων ζωγράφων τῆς ἐποχῆς του. Γιὰ τὶς ἐξαίρετες γνώσεις του γύρω ἀπὸ τὴν τέχνη, ὁ καλλιτεχνικὸς Σύλλογος τῆς Μασσαλίας τὸν ἐξέλεξε πολλὲς φορὲς πρόεδρό του[14].
Σχημάτισε τεράστια περιουσία ἀπὸ τὶς ἐμπορικές του ἐπιχειρήσεις στὴ Ρωσία καὶ Μασσαλία, τὴν ὁποία ἐδαπάνησε γιὰ ἐθνικοὺς καὶ κοινωνικοὺς σκοπούς, ἀκολουθώντας τὴν οἰκογενειακὴ παράδοση. Ἐγκαταστάθηκε στὴν Ἑλλάδα ὁριστικὰ τὸ 1876 καὶ ἀπὸ τότε μέχρι τὸ θάνατό του πρωτοστάτησε σὲ κάθε ἐθνικὴ κίνηση[15].
Ἔγινε Πρόεδρος τῆς Ἐθνικῆς Ἑταιρείας. Μὲ τὴ διαθήκη του ἄφησε σημαντικὸ μέρος τῆς περιουσίας του γιὰ τὴ συντήρηση σχολείων κι’ ἕνα μεγάλο μέρος τῆς βιβλιοθήκης του δώρισε στὴν Ἐθνικὴ Βιβλιοθήκη καὶ στὴ Βιβλιοθήκη τῆς Βουλῆς. Αὐτὸς ὁ ἐξαίρετος Ἕλληνας καὶ πατριώτης ὑπῆρξεν ὁ πατέρας τοῦ Παύλου Μελᾶ[16].
Στὶς 20 Μαρτίου τοῦ 1870 γεννιέται στ’ ἀρχοντικὸ τοῦ Μιχαὴλ Μελᾶ στὴ Μασσαλία ὁ Παῦλος. Εἶναι τὸ πρῶτο παιδὶ ποὺ ἀποκτᾶ μὲ τὴν Ἑλένη, κόρη τοῦ γνωστοῦ Κεφαλλονίτη μεγαλεμπόρου, Βουτσινᾶ.
Ἀξίωση τοῦ Μιχαὴλ Μελᾶ, νὰ βαπτίσουν τὸ παιδὶ καὶ νὰ τοῦ δώσουν τὸ ὄνομα Παῦλος, στὸ ὄνομα ἑνὸς ἀδελφοῦ τοῦ πατέρα του, ποὺ ἔπεσε στὴ θρυλικὴ ἔξοδο τοῦ Μεσολογγίου. Ποιὸς θὰ τοὺς τὸ ἔλεγε, ὅτι μεγαλώνοντας θὰ ἔδινε κι’ αὐτὸς τὴ ζωή του πολεμώντας γιὰ τὴν πατρίδα; Τὰ χρόνια κυλοῦν καὶ συνεχῶς γεννιοῦνται ἀγόρια στὴν οἰκογένεια, ποὺ πλημμυρίζουν τὸ ἀρχοντικὸ[17]. Δύο χρόνια ὕστερα ἀπὸ τὸν Παῦλο γεννιέται ὁ Λέων, στὰ 1874 ὁ Γεώργιος καὶ τὸν ἑπόμενο χρόνο ὁ Κωσταντῖνος.
Ὁ Μιχαὴλ Μελᾶς εἶναι πολὺ καλὰ ἀποκαταστημένος στὴ Μασσαλία. Ἔχει τεράστιες ἐπιχειρήσεις, διαθέτει μεγάλο πλοῦτο καὶ οἱ γνωριμίες του τοῦ δίνουν ξεχωριστὴ θέση στὴν καλὴ κοινωνία τῆς γαλλικῆς μεγαλουπόλεως. Ὅμως τὸν τρώει ἡ νοσταλγία καὶ παίρνει τὴ μεγάλη ἀπόφαση νὰ ἐπιστρέψει στὴν Ἀθήνα μὲ τὴν οἰκογένειά του. Κτίζει ἕνα ὡραῖο ξενοδοχεῖο στὴν Κηφισιὰ καὶ ἀγοράζει ἕνα μεγάλο σπίτι στὴν ὁδὸ Πανεπιστημίου γιὰ τὴν οἰκογένειά του. Εἶναι τὸ κτήριο ἐκεῖνο ποὺ στεγάζει σήμερα τὴν Ἀθηναϊκὴ Λέσχη[18].
Σ’ αὐτὸ τὸ ἀρχοντικὸ μεγαλώνει ὁ Παῦλος, ποὺ συνηθίζει νὰ πηγαίνει γιὰ περίπατο στὸ βασιλικὸ κῆπο καὶ ἐκεῖ νὰ παίζει μὲ τοὺς συνομηλίκους του τοὺς Ἀρματολοὺς καὶ Κλέφτες, ποὺ εἶναι τὸ ἀγαπημένο του παιγνίδι. Τὰ χαμόκλαδα, τὰ βράχια κι’ ἡ σπηλιὰ τοῦ κήπου εἶναι τὰ λημέρια τους. Ἀγαπημένο ἀνάγνωσμα τοῦ Παύλου εἶναι ὁ Γεροστάθης, ποὺ τὸν ἔχει γράψει ὁ θεῖος του Λέων, μεγαλύτερος ἀδελφὸς τοῦ πατέρα του. Ἐμπνέεται ἀπὸ τὶς διηγήσεις του γιὰ τὸν ἀγῶνα τοῦ ’21 καὶ συγχρόνως παρακολουθεῖ κρυφὰ τὴν ἐθνικὴ δράση τοῦ πατέρα του γιὰ τὴν ἐπανάσταση τῆς Κρήτης. Συγκινεῖται βλέποντας τὰ ἀραδιασμένα τουφέκια στὸ ὑπόγειο τοῦ σπιτιοῦ τους γιὰ τὸν ἐθνικὸ αὐτὸ σκοπὸ[19]. Τὸν Παῦλο τὸν συγκινοῦν οἱ ἐθνικὲς γιορτές, τὰ ἐθνικὰ θέματα. Καὶ βάζει ὑψηλοὺς στόχους καὶ ἰδανικὰ νὰ ὑπηρετήσει στὴ ζωή του. Ἐκπαιδεύθηκε μὲ τὰ διδάγματα τῆς ἑλληνοχριστιανικῆς παιδείας καὶ παράδοσης καὶ ἔταξε ὡς σκοπό του τὴν πραγμάτωση τῆς Μεγάλης Ἰδέας, μὲ ἀπώτερο σκοπὸ τὴν ἀπελευθέρωση τῶν ὑπὸ δουλείαν ἑλληνικῶν ἐδαφῶν καὶ τὴν ἐθνικὴ ὁλοκλήρωση[20]. Τὸ 1886 εἰσήχθη στὴν Σχολὴ Εὐελπίδων, ἀπὸ τὴν ὁποίαν ἀπεφοίτησε τὸ 1891, ὡς ἀνθυπολοχαγὸς τοῦ Πυροβολικοῦ. «Ἐκλέγων τὸ στάδιο αὐτό», γράφει στὸ ἡμερολόγιό του, «δὲν ὑπήκουσα παρὰ εἰς μίαν ἰδέαν νὰ φανῶ χρήσιμος εἰς τὸν πλησίον καὶ εἰς τὸν τόπον μου… Αὐτὴ εἶναι ὅλη μου ἡ φιλοδοξία καὶ ὅπως κάθε καλὸς στρατιώτης, θέλω, νὰ ὑπηρετήσω τὴν πατρίδα μου καὶ δι’ αὐτὴν νὰ ἀποθάνω…»[21]. Ὁ πατέρας του ἀποχαιρετώντας τον, προκειμένου ὁ Παῦλος νὰ φοιτήσει στὴ Σχολὴ Εὐελπίδων, ἡ ὁποία τότε ἦταν στὸν Πειραιά, σ’ ἕνα παλιὸ κτιριακὸ συγκρότημα τοῦ Στρατοῦ τὸν συμβουλεύει: «Φρόνιμα, Παῦλο, χωρὶς φούριες, πειθαρχία καὶ ὑποταγὴ στὸ καθῆκον. Ἀκοῦς; Ἔτσι μόνο θὰ πάρουμε τὰ Γιάννενα». Κι’ ὁ Παῦλος ἀσπάζεται μὲ κατάνυξη τὸ χέρι τῶν γονιῶν του, κι’ ἡ μητέρα τὸν σφίγγει στὴν ἀγκαλιά της καὶ τοῦ εὔχεται: «Ὁ Θεὸς μαζί σου, γιέ μου». Ὥς τὴν ἐξώπορτα συνοδεύουν τὸν Παῦλο καὶ τ’ ἀδέλφια του συγκινημένα. Ὅλοι στὸ ἀρχοντικὸ αἰσθάνονται ὅτι κάτι μεγάλο γεννιόταν τὴν ἡμέρα ἐκείνη[22]. Ἡ ζωή στὴ Σχολὴ αὐστηρὰ πειθαρχημένη μὲ γυμνάσια καὶ μελέτη. Γράφει μὲ δέος στὸν πατέρα του λίγες ἡμέρες μετὰ τὴν εἴσοδό του στὴ Σχολὴ καὶ μετὰ τὴν ὁρκομωσία του, τὴν Τρίτη, 4 Ὀκτωβρίου 1886.
«Σεβαστέ μου πατέρα
…Προχθὲς τὸ πρωὶ ἔδωσα τὸν νενομισμένον ὅρκο… Σᾶς βεβαιῶ ὅτι ὡρκίσθην ἔχων πλήρη συνείδησιν τῶν ὑπὸ τοῦ ὅρκου ἐπιβαλλομένων καθηκόντων, σταθερὰν δὲ ἀπόφασιν νὰ τὰ ἐκτελέσω. Διὰ τοῦτο καὶ ἐκ βάθους τῆς καρδίας μου ὡρκίσθην ὑπακοὴν εἰς τοὺς νόμους τῆς Πατρίδος, σέβας, πίστιν καὶ ἀφοσίωσιν εἰς τὸν βασιλέα μου, καὶ ὅτι θέλω ὑπερασπίσει μέχρι τελευταίας πνοῆς τὴν σημαίαν καὶ τὴν Πατρίδα…
Πρὶν τελειώσω τὴν ἐπιστολήν μου σᾶς παρακαλῶ, Σεβαστέ μου πατέρα, νὰ μ’ εὐχηθεῖτε, ὅπως ὁ Θεὸς μὲ βοηθήσει νὰ τηρήσω ἐντίμως τὸν ὅρκον μου, μέχρι τελευταίας στιγμῆς τῆς ζωῆς μου.
Σημειώσεις:
[12] Βλ. σχετικά, Μαραβελέα, Παῦλος Μελᾶς, ἡ ζωή, ἡ δράση καὶ ὁ δοξασμένος θάνατος τοῦ Πρωτομάρτυρος τῆς Μακεδονικῆς ἐλευθερίας, Θεσσαλονίκη 1959, σελ. 16. (Τὴν παρουσίαση τῶν βιογραφικῶν τῆς οἰκογένειας Μελᾶ ὀφείλουμε στὸ ἔργο αὐτὸ τοῦ Γ. Ἀ. Μαραβελέα). [13] Βλ. ὅ.π., σελ. 17. [14] Βλ. ὅ.π. [15] Βλ. ὅ.π. [16] Βλ. ὅ.π., σελ. 18. [17] Βλ. ὅ.π., σελ. 20. [18] Βλ. ὅ.π., σελ. 21. [19] Βλ. ὅ.π. [20] Βλ. Ἰωάννην Ἀθανασόπουλον, Παῦλος Μελᾶς, ὁ πρωτομάρτυς τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος, Δίπτυχα τῆς Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, 2004, Ἀθήνα 2004, σελ. 6. [21] Βλ. Γ.Α.Μαραβελέα, ὅ.π., σελ. 24. [22] Βλ. ὅ.π., σελ. 25
