«Πνευματική φαρέτρα τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ»
Τό πιό δύσκολο κεφάλαιο τοῦ μυστηρίου τῆς ἐξομολόγησης εἶναι σχετικά μέ τίς ἐρωτήσεις. Τό Εὐχολόγιο περιέχει ἕνα πίνακα πολυάριθμων ἐρωτήσεων, τίς ὁποῖες ὁ Πνευματικός ὀφείλει νά τίς βάλλει στούς μετανοημένους, ἰδιαίτερα σχετικά μέ τόν Δεκάλογο, μέ τό Σύμβολο τῆς Πίστεως, μέ τίς ἀρετές καί τίς υποχρεώσεις τοῦ χριστιανοῦ. Στά πάρα πάνω κείμενα εἴδαμε ὅτι ἐλάχιστοι ἱερεῖς τίς χρησιμοποιοῦν στήν ἐξομολόγηση. Οἱ περισσότεροι Πνευματικοί προσανατολίζονται ἀπό τό πνεῦμα, καί ὄχι ἀπό τό γράμμα τους. Μερικοί μάλιστα ζητοῦν μία γρήγορη ἀναθεώρηση κι ἕναν ἀνασχηματισμό τῆς διατύπωσής τους ἀντίστοιχα μέ τίς πνευματικές ἀναγκαιότητες τῆς σύγχρονης χριστιανικῆς κοινωνίας. Ἀφ᾿ ἑνός ἐπειδή θά ἀργοῦσαν πολύ καί μάλιστα ἄσκοπα στήν ἐξομολόγηση, ἀφ᾿ ἑτέρου ἐπειδή πολλές ἀπ᾿ αὐτές τίς ἐρωτήσεις δέν ταιριάζουν σέ κάθε ἡλικία καί σέ κάθε μετανοημένο χριστιανό.
Τήν πιθανότητα περιορισμοῦ καί προσαρμογῆς αὐτῶν τῶν ἐρωτήσεων ἀνάλογα μέ τίς περιπτώσεις τήν ἐγκρίνει τό ἴδιο τό Εὐχολόγιο, ὅταν ἐπισημαίνει στόν Πνευματικό γιά τίς κατηγορίες τῶν μετανοημένων, πού προσέρχονται σ᾿ αὐτόν.
Νά προσέξεις ποιοί εἶναι αὐτοί πού ἐξὁμολογοῦνται σέ σένα, ἄν εἶναι ἄρχοντες ἤ ἁπλοί ἄνθρωποι, ἄν εἶναι ἄρρωστοι ἤ ὑγιεῖς, μορφωμένοι ἤ ἀμόρφωτοι. Ἡ ποικιλία τῶν κατηγοριῶν τῶν μετανοημένων χριστιανῶν συνεπάγεται τήν προσαρμογή τῶν ἐρωτήσεων σύμφωνα μέ τήν ἡλικία, μέ τό φῦλο, μέ τήν κοινωνική τους κατάσταση κτλ. Λοιπόν, ἐξ ἀρχῆς δικαιολογεῖται ἐδῶ μία στάση ἀνεξαρτησίας ἀπό τό γράμμα τῶν ἐρωτήσεων τοῦ Εὐχολογίου. Οἱ ἐρωτήσεις αὐτές μποροῦν νά μειωθοῦν ἤ ν᾿ αὐξηθοῦν, ἀνάλογα μέ τίς περιπτώσεις καί τίς ἀνάγκες. Μπορεῖ ν᾿ ἀλλάξει μόνο ἡ ἐξωτερική μορφή τους, ὄχι ὅμως τό πνεῦμα καί τό περιεχόμενο τους.
Τό πῶς μποροῦν αὐτά νά συγκεφαλαιωθοῦν καλύτερα καί νά προσαρμοστοῦν εὐκολώτερα στίς ἀνάγκες κάθε μετανοημένου, αὐτό τό μεγάλο βάρος εἶναι ἐπάνω στούς ὤμουςτοῦ κάθε Πνευματικοῦ. Ἕτοιμο ὑλικό, ἐκτός τοῦ Εὐχολογίου, δέν μπορεῖ νά δοθεῖ. Νομίζουμε ὅτι οἱ προαναφερόμενες ἀπαντήσεις εἶναι χρήσιμες καί ἀπό τήν παράθεσή τους κάθε Πνευματικός μπορεῖ νά ἐξαγάγει τήν διδασκαλία καί τόν πιό κατάλληλο πρακτικό κανόνα.
Γενικά θεωροῦμε ὅτι ἡ καλύτερη ἐξομολόγηση γίνεται σχετικά μέ τίς ἐρωτήσεις πού μᾶς ἐμπνέουν τό Σύμβολο τῆς Πίστεως, οἱ Δέκα θεϊκές ἐντολές, οἱ ἐννέα Μακαρισμοί, οἱ κατά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἁμαρτίες, οἱ θανάσιμες καί ἄλλες ἁμαρτίες καί ὅλες οἱ πράξεις τῆς σωματικῆς καί ψυχικῆς ἐλεημοσύνης. Σ᾿ αὐτό τό ὑλικό περιέχεται ὅλη ἡ χριστιανική δογματική καί ἠθική καί αὐτό πλεονεκτεῖ στό ὅτι ἔχει μία κλασική, ἁπλῆ καί συνθετική μορφή ἡ ὁποία εἶναι στήν διάθεση ὅλων τῶν πιστῶν καί μπορεῖ ἀκόμα καί νά μαθευτεῖ εὔκολα.
Χρειάζεται μία ἰδιαίτερη προσοχή σχετικά μέ τήν ἐξομολόγηση τῶν προετοιμασμένων γιά γάμο νέων καί τῶν παιδιῶν. Οἱ ὑποψήφιοι γιά γάμο πρέπει πρῶτα νά περάσουν μία πνευματική ἐξέταση καί μετά νά ἐξὁμολογηθοῦν καί νά κοινωνήσουν. Αὐτό τό γεγονός ἔχει πολύ μεγάλη σπουδαιότητα. Γι᾿ αὐτό θά ἐπιμένουμε περισσότερο σ᾿ αὐτό ἐδῶ.
Εἶναι γνωστό ὅτι ἕνα ἀπό τά μεγάλα προβλήματα τοῦ ρουμανικοῦ ἔθνους, τό ὁποῖο περιμένει μία γρήγορη καί σοβαρή λύση, εἶναι τό βιολογικό πρόβλημα, δηλαδή ἡ ὑγιεινή, ἡ ὑγεία καί ἡ ρωμαλεότητα τοῦ ρουμανικοῦ λαοῦ. Τί κάνει ἐδῶ ἡ Ἐκκλησία, τί κάνουμε ἐμεῖς, οἱ ἱερεῖς, μπροστά σ᾿ αὐτά τά προβλήματα; Μέ τί μποροῦμε νά βοηθήσουμε στήν ὑγιεινή τοῦ ἔθνους καί ποιά θά ἦταν ἡ συνεισφορά τῶν Πνευματικῶν στό ἔργο ἀνάπλασης τῆς ὑγείας τοῦ ρουμανικοῦ λαοῦ;
Οἱ τρόποι καί τά μέσα εἶναι πολλά, νομοθετικά, μορφωτικά, παιδαγωγικά, ἰατρικά κτλ. Ἔχοντας ὅμως ὑπ᾿ ὄψιν ὅτι ἡ ἀνύψωση καί ἡ πτώση ἑνός ἔθνους ἀρχίζει ἀπό τήν νεολαία καί τό κύτταρο τῆς κοινωνικῆς ζωῆς εἶναι ἡ οἰκογένεια, πρέπει ν᾿ ἀναρωτηθοῦμε μέ πολλή σοβαρότητα: τί πνευματική βοήθεια προσφέρουμε ἐμεῖς, οἱ ἱερεῖς, στούς νέους πρίν ἀπό τόν γάμο τους;
Εἶναι γνωστό ὅτι ἔχει συστηθεῖ σέ μερικά κράτη ἡ ὑποχρεωτική προγαμιαία ἰατρική ἐξέταση. Συγκεκριμένα στό Βέλγιο, στήν Γερμανία καί στήν Τουρκία. Δέν ἔχουμε συγκεκριμένες πληροφορίες γιά νά μπορέσουμε νά διαπιστώσουμε τί ἀποτελέσματα εἶχαν. Ὑποτίθεται ὅμως ὅτι τά ἀποτελέσματα δέν ἀντἀποκρίνονται στίς προσδοκίες ἀφ᾿ ἑνός ἐπειδή δεν διαφημίζονται πολύ καί ἀφ᾿ ἑτέρου ἀφοῦ σ᾿ ἕνα χωρίς εὐσυνειδησία κόσμο τό ὁποιοδήποτε πιστοποιητικό – ἀκόμα καί τά πτυχία μερικές φορές – βρίσκονται χωρίς πολύ μεγάλα ἔξοδα. Γι᾿ αὐτό νομίζουμε ὅτι ἡ πρώτη καί ἡ πιό σημαντική ἐξέταση ἑνός νέου πρίν τόν γάμο εἶναι μία τέτοιου εἴδους.
Πρέπει νά τεθεῖ το πρόβλημα πρῶτα καί μέ μεγάλη σοβαρότητα καί εἰλικρίνεια στό θρησκευτικό καί ἠθικό ἐπίπεδο, διότι χωρίς νά ἔχουμε μία ἄγρυπνη, εὐαίσθητη συνείδηση, τό πρόβλημα δέν μπορεῖ νά λυθεῖ εὐνοϊκά. Εἶναι ἀναγκαῖο νά δοθεῖ στούς νέους πρίν τόν γάμο μία προσεκτική πνευματική, μορφωτική καί παιδαγωγική ἀγωγή καί ὕστερα ν᾿ ἀκολουθήσει ἡ ἰατρική περίθαλψη. Γιατί; Τό εἴπαμε ὅτι τά πιστοποιητικά δέν εἶναι πάντοτε ἡ ἔκφραση τῶν ἀληθινῶν ὅρκων. Ἔστω κι ἄν ἦταν, αὐτά ὅμως εἶναι μόνο ἐξωτερικές, τυπικές ἀποδείξεις. Τά ἐντός τοῦ ἀνθρώπου δέν τούς ἐνδιαφέρουν.
Ἡ Ἐκκλησία δεν παραμένει στά ἐπιφανειακά μέσα καί μέτρα. Αὐτή πάντα θεωρεῖ τά πράγματα καί τά προβλήματα μέ ὅλη τήν σοβαρότητα, στό βάθος καί στήν οὐσία τους. Ἡ Ἐκκλησία προβλέπει καί προαναγγέλλει τά κοινωνικά προβλήματα πρίν ἡ κοινωνία καί τό κράτος ν᾿ ἀντιληφτοῦν τήν βαρύτητά τους. Ἔτσι εἶναι καί στήν περίπτωση τῶν νέων ἐνώπιον τοῦ γάμου. Πρίν νά συζητηθεῖ ἡ θεσμοθέτηση τῆς προγαμιαίας ἰατρικῆς ἐξέτασης τῶν νέων, ἡ Ἐκκλησία τῆς Ρουμανίας εἰσήγαγε ὑποχρεωτικά τήν πνευματική ἐξέταση, ἀκόμα ἀπό τά μισά τοῦ δεκάτου ἐνάτου αἰῶνος.
Σέ τί ἔγκειται αὐτή ἡ ἐξέταση; Εἶναι γνωστό ὅτι οἱ νέοι ὑποψήφιοι γιά γάμο καλοῦνται ἐνώπιον τοῦ ἱερέως ν᾿ ἀνακαλύψουν τό μυστήριο τῆς συνείδησής τους. Ἐδῶ εἶναι ὑποχρεωμένοι νά δώσουν λόγο γιά τήν πίστη καί τίς πράξεις τους.
Σωστό εἶναι αὐτή ἡ ἐξέταση νά γίνεται σύμφωνα μέ τούς ὁρισμούς. Σέ μερικές συνάντήσεις, τόσο ἀτομικά, μέ κάθε νέο ξεχωριστά, ὅσο καί μέ τούς δύο ταυτόχρονα. Προσωπικά συζητοῦνται τά μυστικά καί ἐσωτερικά προβλήματα. Ὁμαδικά συζητοῦνται τά σχετικά μέ τά χριστιανικά καθήκοντα τους σάν γαμβρός καί νύμφη καί σάν μέλλοντες σύζυγοι, ἱδρυτές μιᾶς οἰκογένειας καί μέλη τῆς Ἐκκλησίας, τῆς κοινωνίας καί τοῦ κράτους. Ἔτσι εἶναι τό ἰδανικό.
Δέν εἶναι κακό ἄν ἡ ἐξέταση αὐτή γίνεται μόνο τήν ὥρα τῆς ἐξομολόγησης, ἀλλά μέ δύο ἀπαραίτητες προϋποθέσεις: νά μή γίνεται βιαστικά καί νά γίνει προετοιμασία σύμφωνα μέ τούς παρακάτω κανόνες. Τό πλεονέκτημα αὐτῆς τῆς ἐξέτασης τήν ὥρα τῆς ἐξομολόγησης εἶναι ἀναμφισβήτητο. Ἡ ἱερότητα τοῦ ναοῦ, ἡ δύναμη τῶν εὐχῶν τῆς μετανοίας καί ἰδιαίτερα ἡ τελετή τῆς ἀκολουθίας προσφέρουν μία τέλεια ἀξιοπρέπεια σ᾿ αὐτή τήν στιγμή, ἡ ὁποία ἐνεργεῖ βαθειά στίς ψυχές τῶν δύο νέων.
Τώρα τίθενται μπροστά μας δύο ἐρωτήσεις: Τί ἀκριβῶς σημαίνει αὐτή ἡ πνευματική ἐξέταση καί τί συμβουλές, τυχόν ἐπιτίμια, εἶναι ἀνάγκη νά δώσει ὁ Πνευματικός στούς μετανοημένους τήν ὥρα τῆς ἱερᾶς ἐξομολόγησης;
Τό περιεχόμενο τῆς πνευματικής ἐξέτασης μπορεῖ νά συνοψιστεῖ σέ μιά λέξη: Ὑγεία. Καί ἐπειδή ἡ ὑγεία εἶναι δύο εἰδῶν, ψυχική καί σωματική, ἡ ἐξέταση ἔχει καί στίς δύο πλευρές. Ἡ μία ἀφορᾶ τήν πνευματική ὑγεία καί ἡ ἄλλη τήν σωματική ὑγεία.
Ἡ ἐξέταση τῆς ψυχικῆς ὑγείας περιέχει μία ἔκθεση περί:
1. Τῶν προσευχῶν τίς ὁποῖες ἀναλαμβάνει νά γνωρίζει ὁ κάθε χριστιανός, ὅπως τό «Βασιλεῦ Οὐράνιε, τό Παναγία Τριάς, τό Πάτερ ἡμῶν, Θεοτόκε Παρθένε κι ἀκόμη τόν 50ον Ψαλμό, τά τροπάρια τῆς μετανοίας καί τίς εὐχές πρό καί μετά τό φαγητό.
2. Τοῦ Συμβόλου τῆς Πίστεως, μέ πολύ σύντομες διευκρινήσεις καί ἐπεξηγήσεις.
3. Τῶν θεολογικῶν καί ἠθικῶν ἀρετῶν, μέ πολύ ἁπλές καί πολύ σύντομες ἐξηγήσεις, τῶν θεϊκῶν καί ἐκκλησιαστικῶν ἐντολῶν, τῶν κατά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος βλασφημιῶν, τῶν θανατηφόρων ἁμαρτιῶν καί ὅλα ὅσα περικλείονται στήν χριστιανική ἠθική.
Ἡ περί σωματικῆς ὑγείας ἐξέταση ἀναφέρεται στίς ἐξὁμολογούμενες ἀπό τόν ὑποψήφιο γάμου ἀρετές, πράξεις καί ἁμαρτίες, καθώς καί στίς κανονικές καί νομικές δυσχέρειες τοῦ γάμου. Αὐτή ἡ ἐξέταση γίνεται πιό ἁπλᾶ καί φυσικά μέ τήν ἐρώτηση, ἡ ὁποία ἔχει σχέση μέ τήν ἕβδομη ἐντολή τοῦ Δεκαλόγου: Εἶσαι ὑγιής; Ἄν ὁ μετανοημένος ἀπαντᾶ ρητά :Ναί, καί δέν ὑπάρχουν ὑποψίες ἀνειλικρίνειας, τότε ἡ δουλεία τοῦ Πνευματικοῦ εἶναι εὔκολη. Ὅταν ὅμως δέν ἔχουμε σαφές ἀπαντήσεις, ἡ κατάσταση εἶναι πιό δύσκολη. Σ᾿ αὐτή τήν περίπτωση ὁ ἱερέας ἀναγκάζεται νά μιλήσει στόν πιστό πνευματικά γιά αἰτίες τῶν συγχρόνων νόσων, τῶν ξενόφερτων καί μεταδοτικῶν, πού ἔχουν ὀλέθριες συνέπειες ἐπάνω στόν ἄνθρωπο, στήν οἰκογένεια, στήν κοινωνία, στό κράτος καί στό ἔθνος. Τό ἄρρωστο ἄτομο τό ὁποῖο παντρεύεται, ἐγκληματεῖ, ἐπειδή πηγαίνει τό μικρόβιο τῆς ἀρρώστιας στήν οἰκογένεια κι ἔτσι μολύνει τήν σύζυγο καί καταστρέφει τήν εὐτυχία τῶν μελλόντων παιδιῶν του. Πόσες γενεές παιδιῶν δέν πληρώνουν πικρά τίς ἁμαρτίες καί τίς νόσους τῶν γονέων;
Τό κακό προχωρεῖ. Ἡ κοινωνία καί τό κράτος ὑποφέρουν βαρέως ἀπό ἕνα νοσηρό γάμο, διότι θά πρέπει στό μέλλον νά φροντίσουν καί νά ξοδέψουν πολλά λεφτά γιά νά προστατέψουν καί νά βοηθήσουν τούς ταλαίπωρους ἀπογόνους τῶν ἀσθενῶν γονέων. Πόσα νοσοκομεῖα, ἄσυλα, φυλακές καί τρελλοκομεῖα – ζωντανές εἰκόνες ἐνόχων οἰκογενειῶν–δέν εἶναι γεμάτα μέ ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖοι πάσχουν ἀπό τίς συνέπειες κάποιων κρυφῶν νόσων...
Μιλώντας ἔτσι στόν μετανοημένο χριστιανό, θά καταλάβει κι αὐτός τήν ἐνοχή ἑνός γάμου μεταξύ δύο νοσηρῶν μελῶν καί θά συγκατανεύσει νά κάνει μία εἰλικρινή καί ὁλική ἐξομολόγηση.
Ἐφ᾿ὅσον τελείωσε ἡ ἐξομολόγηση καί ἡ ἐξέταση, ἀκολουθεῖ ἡ νουθεσία κι ἄν χρειαστεῖ, ἡ ἐπιβολή ἐπιτιμίου στούς ὑποψηφίους γιά γάμο. Εἶναι δύσκολο καί οὔτε ἀναγκαῖο νά παρουσιάσουμε ἐδῶ ὅλες τίς νουθεσίες καί κανόνες, πού πρέπει ἐμεῖς νά δώσουμε σ᾿ αὐτούς τήν ὥρα τῆς ἱερᾶς ἐξὁμολογήσης. Αὐτοί προκύπτουν φυσικά ἀπό τό περιεχόμενο τῆς ἐξομολόγησής τους κι ἀπό τό ἀποτέλεσμα τῆς πνευματικῆς τους ἐξέτασης.
Γενικά, ὁ Πνευματικός καλεῖται νά μιλήσει πατερικά στούς ὑποψηφίους γάμου:
1. Περί τῆς οὐσίας τῆς Ἁγίας Γραφῆς, ἡ ὁποία εἶναι: ὁ Θεός, ἡ Ἐκκλησία, τά Ἱερά Μυστήρια, οἱ ἐντολές, οἱ ἀρετές καί τά χριστιανικά καί πολιτικά καθήκοντα, τά ὁποῖα ἀφοροῦν τήν ψυχική μας ὑ γεία.
2. Περί τῶν παθῶν, τῶν ἁμαρτιῶν καί περί τῶν σοβαρῶν συνεπειῶν πού ἔχει μία νόσος γιά τόν ἴδιο τόν ἄνθρωπο, γιά τόν (τήν) σύζυγο, γιά τά παιδιά, τήν κοινωνία καί τό κράτος, πού ὅλες ἀφοροῦν τήν σωματική μας ὑγεία. Εἶναι κρῖμα νά ντυθεῖ μέ νυμφικό ἔνδυμα ἕνα νοσηρό καί ἁμαρτωλό σῶμα. Καί ὅπως φροντίζουμε νά ἔχουμε ἕνα γάμο καθαρό, πανηγυρικό, ἔντιμο, ἔτσι εἴμαστε ὑποχρεωμένοι νά κάνουμε γιά τήν ὑγεία μας, ψάχνοντας τόν Πνευματικό ἤ τόν γιατρό τούς συμβουλευόμεθα γιά τήν ψυχική ἤ τήν σωματική μας ὑγεία.
3. Περί τῆς ἀποστολῆς τῶν συζύγων νά γίνουν μεθαύριο γονεῖς. Σ᾿ αὐτή τήν διδασκαλία θά πρέπει νά τονίσουμε, μέ ὅλη τήν προσοχή μας καί τήν πνευματική αὐθεντία πού ἔχουμε, ὅτι ἡ προσπάθεια νά μή κάνουν παιδιά εἶναι θανάσιμη ἁμαρτία, ἕνα κακούργημα ἐναντίον τῆς φύσεως καί τοῦ σώματος, τῆς συζύγου καί τῆς Ἐκκλησίας, τοῦ ἔθνους καί τῆς ἀνθρωπότητας, ἐναντίον τῆς ἠθικῆς, τοῦ μυστηρίου καί τῆς ἱερότητας τοῦ γάμου, κατά τῶν νόμων καί τοῦ θελήματος τοῦ Θεοῦ, ὁ ὁποῖος μᾶς ἔχει εὐλογήσει καί μᾶς ἔχει δώσει μία ἀναπαραγωγική ἀποστολή, ὅταν μᾶς διέταξε: Αὐξάνεσθε καί πληθύνεσθε...(Γεν.1,28)
4. Περί τῆς ὑποχρεώσεως τῶν ὑποψήφιων γάμου νά ἔχουν στό σπίτι τους ἕνα Προσευχητάριο καί νά προσεύχονται ἀπ᾿ αὐτό. Κάθε ἐνορία θά ἔπρεπε νά ἔχει μία ἀποθήκη Προσευχηταρίων, γιά κάθε τέτοια ἀνάγκη.
Ἡ εὐκαιρία εἶναι μοναδική καί ἡ στιγμή εἶναι πανηγυρική. Δεύτερη τέτοια εὐκαιρία δεν θά παρουσιαστεῖ. Ὑπάρχουν ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι σέ ὅλη τήν ζωή τους θυμοῦνται μέ χαρά τίς νουθεσίες τοῦ ἱερέως σ᾿ αὐτήν τήν ἱερή καί πανηγυρική στιγμή τῆς ζωῆς τους. Ὁ Πνευματικός ἔχει τήν μεγαλύτερη ἐπίδραση στήν ἀνθρώπινἡ ψυχή.
Γενικά, τά παιδιά ἐξὁμολογοῦνται ὁμαδικά ἤ σέ κατηγορίες ἡλικίας. Καλύτερα εἶναι ὅμως νά ἐξεταστοῦν ἀτομικά καί ὅπωσδήποτε ἐντός τοῦ ναοῦ. Ἄν παρουσιαστεῖ ἐνώπιον τους μ᾿ ἕνα ἤπιο, χαρούμενο καί ἀγαπημένο πρόσωπο, ὁ Πνευματικός, θά μπορέσει νά κάνει μία ἐξαιρετική ἐξομολόγηση, ἡ ὁποία θά καρποφορήσει πολύ.
Ἔχει εἰπωθεῖ δικαίως ὅτι τό παιδί εἶναι ἕνα μεταφυσικό ὄν, ἕνας μικρός φιλόσοφος ὁ ὁποῖος ἀναζητεῖ τό νόημα τῶν πραγμάτων. Ἡ ψυχή του εἶναι φυσικά ἀγνή καί θρησκευτική, διά τοῦ Μυστηρίου τοῦ Βαπτίσματος,. Στήν ἀγνεία βλέπουμε τόν οὐρανό μέ τούς ἀγγέλους τοῦ Θεοῦ. Αὐτή βαστᾶ ἄδολη τήν εἰκόνα τοῦ Θεοῦ καί στήν ἀθωότητα ἔχουμε τό μέγεθος τοῦ τέλειου ἀνθρώπου.
Ἀπ᾿αὐτή τήν ἀξιόλογη διαπίστωση περί τῆς θρησκευτικῆς φύσεως τοῦ παιδιοῦ, ἡ ὁποία πολύ εὔκολα μπορεῖ νά ἐλεγχτεῖ, προκύπτουν πολύ σπουδαῖες συνέπειες τόσο σχετικά μέ τήν παιδεία καί τήν ἀγωγή γενικά, ὅσο καί μέ τήν κατήχηση καί τήν ἐξομολόγηση ἰδιαίτερα. Ἡ ψυχή τοῦ παιδιοῦ, ἐπειδή εἶναι ἐκ φύσεως θρησκευτική, εἶναι πολύ εὐαίσθητη. Διακρίνει ἀπό μικρή ἡλικία πολύ καλά τό καλό ἀπό τό κακό, ὅ,τι εἶναι ἐπιτρεπτό καί ὅ,τι ἀνεπίτρεπτο. Κανένας δέν φωνάζει τόσο αὐθόρμητα καί ἀποφασιστικά ὅπως τό παιδί: Δέν εἶναι καλό! Ὅταν κάτ εἶναι κακό καί κανένας δέν ἔχει τό θάρρος τῆς προσωπικῆς γνώμης του, τῆς παρατήρησης καί τῆς ἀντιλογίας.
Ὅλες αὐτές οἱ διαπιστώσεις μᾶς ὁδηγοῦν στό συμπέρασμα ὅτι τά παιδιά νοιώθουν ἐνωρίτερα τήν εὐθύνη γιά τίς πράξεις τους καί τίς πράξεις τῶν ἄλλων. Ἔχουν τήν αἴσθηση τῆς ἠθικότητας στό αἷμα τους, ἔτσι ὅπως ἔχουν καί τήν γνώση γιά τήν ψυχή τους. Ἀλλοιῶς ἡ εκπαίδευση καί ἡ ἀγωγή θά ἦταν ἀδύνατες.
Ἡ θρησκευτική φύση τῶν παιδιῶν, ἡ αἰσθητικότητα καί ἡ ἠθική τους εὐθύνη φέρνουν μαζί τους τήν ἀναγκαιότητα τῆς κατηχήσεως καί τῆς ἐξομολόγησης τῶν ἁμαρτιῶν τους. Ἡ ἀτομική ἐξομολόγηση ἔχει ὑψηλό ρόλο καί μορφωτικό σκοπό, νά συνηθίζουν μέ τήν ἐξέταση τῆς συνείδησής τους. Καθώς μεγαλώνουν, τά παιδιά ἔχουν τίς ἁμαρτίες, τά λάθη καί τίς ἐνοχές τους, οἱ ὁποῖες αὐξάνουν καί πληθύνονται σταδιακά, σέ σχέση μέ τό περιβάλλον καί τίς οἰκογενειακές καί κοινωνικές συνθῆκες στίς ὁποῖες διαβιώνουν. Ἄν δέν συνηθίζουν ἀπό μικρή ἡλικία νά ἐξερευνοῦν τήν συνείδησή τους καί νά ὁμολογοῦν τήν ἐνοχή τους, ἀργότερα πολύ δύσκολα θά μποροῦν νά κάνουν μία τέτοια ἐξέταση.
Τήν ὥρα τῆς ἐξομολόγησης τά παιδιά βρίσκονται κἄπως στήν ἀγκαλιά τοῦ Πνευματικοῦ. Αὐτή ἡ στιγμή, χρησιμοποιούμενη προσεκτικά, μέ διακριτικότητα καί ὑπομονή, ἔχει μία κρίσιμη σπουδαιότητα στήν ψυχική διαμόρφωση, στήν ἀνατροφή του καί στόν θρησκευτικό προσανατολισμό τῶν παιδιῶν, γιά ὅλη τήν ζωή τους. Κι αὐτό ἀκόμα περισσότερο ἐφ᾿ ὅσον τά παιδιά δίνουν μεγαλύτερη σημασία στήν ἐξομολόγηση ἀπό τούς μεγάλους καί ἐνήλικους. Οἱ ἐντυπώσεις καί τά βιούμενα τώρα συναισθήματά τους δεν θά σβήσουν ποτέ.
Οἱ ἄρρωστοι θά ἐξὁμολογηθοῦν περιληπτικά, μέ προσοχή νά διευκολυνθοῦν ν᾿ ἀνακαλύψουν τίς τυχόν μή ἐξὁμολογούμενες ἁμαρτίες τους, οἱ ὁποῖες τούς πιέζουν τίς ψυχές. Οἱ κουφοί καί οἱ ἄλαλοι ἐξὁμολογοῦνται γραπτῶς ἤ διά νοημάτων καί χειρονομιῶν.
Τέλος, νά ποῦμε κάτι καί γιά τίς ἑπτά αἰτίες τῆς ἁμαρτίας: Ποιός τήν ἔκανε; Τί ἔκανε; Γιατί τήν ἔκανε; Μέ ποιό μέσο; Πότε; Ποῦ; Πόσες φορές; Μερικοί Πνευματικοί ἐξασκοῦν καί συνιστοῦν αὐτό τό εἶδος λεπτομερειακῆς ἐξετάσεως τῶν ἁμαρτιῶν. Εἶναι ἀλήθεια ὅτι, ἐξετάζοντας προσεκτικά τίς συνθῆκες καί τίς αἰτίες τῶν ἁμαρτιῶν, αὐτές θά γίνουν μεγαλύτερες ἤ μικρότερες, ἀνάλογα μέ τήν φύση, τήν θέληση, τό ἐπἄγγελμα, τήν ἡλικία ἤ τήν θέση στήν κοινωνία τοῦ χριστιανοῦ. Ἀπ᾿αὐτήν τήν ἄποψη ἡ λεπτομερειακή ἐξέταση συνιστᾶται.
Ἀλλά αὐτό τό πρᾶγμα πρέπει νά γίνει μέ μεγάλη προσοχή καί μόνο σέ ἐξαιρετικές περιπτώσεις, γιά βαρειές ἐνοχές. Μιά πολύ ἐκτενής ἐξέταση μπορεῖ νά εἶναι καί βλαβερή. Διότι περνώντας στό πεδίο διερεύνησης ὁ Πνευματικός εὔκολα μπορεῖ ν᾿ ἀποξενώσει τόν μετανοημένο χριστιανό ἀπό τήν ἐξομολόγηση. Γι᾿ αὐτό καλά εἶναι ὁ ἱερέας ν᾿ ἀποφύγει κάθε περιττή ἐρώτηση καί λόγο.
Ὁ γενικός κανόνας εἶναι ἡ ἐξομολόγηση νά παραμένει μόνο στό τομέα τῶν προβλημάτων τῆς συνείδησης καί σ᾿ αὐτό τό πλαίσιο νά εἰπωθοῦν ὅλες οἱ ἁμαρτίες, μικρές ἤ μεγάλες, ὁρατές ἤ κρυπτές, ὅπως μᾶς διδάσκει καί ὁ ἱερός Χρυσόστομος: Μή μοῦ ἐξὁμολογηθεῖς μόνο τήν πορνεία, τήν μοιχεία ἤ μόνο τίς ὁρατές καί γνωστές ἀπ᾿ ὅλους ἁμαρτίες, ἀλλά καί οἱ πιό κρυφοί λογισμοί καί οἱ κακολογίες καί οἱ κακογλωσσιές καί οἱ ἀλαζονείες καί οἱ ζήλιες, εἶναι ἁμαρτίες.
1. Η γνώμη περί τοῦ Πνευματικοῦ
Πρέπει πρῶτα ὁ ἴδιος νά εἶναι καλό καί ζωντανό παράδειγμα σέ ὅλα. Ὡς ἱερέας ν᾿ ἀκολουθεῖ τό παράδειγμα τῶν Ἁγίων Τιμοθέου καί Τίτου. Καί ὡς πρότυπο Πνευματικοῦ πρέπει ὁπωσδήποτε νά ἔχει καί νά διαβάζει τό βιβλίο τοῦ Ἁγίου Νικοδήμου Αγιορείτου πού εἶναι πολύ ωφέλιμο βιβλίο γιά τήνψυχή, χωρίς τό ὁποῖο κανένας δέν μπορεῖ νά εἶναι ἕνας καλός καί ἱκανός Πνευματικός. Ἐκεῖ γράφει πῶς πρέπει νά διδάσκει τούς μετανοημένους πρό τῆς ἐξομολόγησης, πῶς νά γίνει ἡ ἐξομολόγηση καί ποιές εἶναι οἱ συμβουλές μετά ἀπ᾿ αὐτήν. Συνιστῶ αὐτό τό βιβλίο ὡς τό καλύτερο, διότι ὑπάρχουν ἐκεῖ ὅλες οἱ ἀναγκαῖες συμβουλές. Ὅ,τι ἔργο θέλετε νά ἐπιτελέσετε, ἀπ᾿ αὐτό νά πάρετε τά περισσότερα παραδείγματα. Ὁ ἱερός Χρυσόστομος γράφει περί τοῦ Πνευματικοῦ: Ἡ δεξιοτεχνία τοῦ Πνευματικοῦ εἶναι ἡ τέχνη ὅλων τῶν τεχνῶν καί τῶν φιλοσοφιῶν σ᾿ αὐτόν τόν κόσμο. Εἶναι τό πῶς νά βγάλει ἀπό τά βάσανα τῆς κόλασης τίς ψυχές ὅλων τῶν ἐξὁμολογουμένων ἁμαρτωλῶν καί νά τίς ὁδηγήσει στήν Βασιλεία τῶνοὐρανών.
Λοιπόν, οἱ Πνευματικοί πρέπει πρῶτα νά ξέρουν ὅτι τήν ὥρα τῆς ἐξομολόγησης ἐργάζονται μέ τρεῖς ἰδιότητες:
α) Πατέρας,. Εἶναι ἕνας πατέρας γιά ὅλους.
β) Κριτής. Εἶναι ἕνας δίκαιος καί ἀμερόληπτος γιά ὅλους κριτής.
γ) Ἰατρός. Εἶναι ἕνας καλός ἰατρός, ἱκανός νά θεραπεύσει τόο πλῆθος τῶν ψυχικῶν πληγῶν.
Ὁ ρόλος τοῦ Πνευματικοῦ στήν χριστιανική Κοινότητα εἶναι πάντα ὁ ἴδιος. Κάθε Σάββατο βράδυ, νά ἐξὁμολογηθεῖ ὁ ἴδιος σ᾿ ἕναν ἄλλο Πνευματικό, νά τοῦ διαβάσει τήν συγχωρητική εὐχή καί μετά νά λειτουργήσει. Καί τούς χριστιανούς νά τούς συμβουλέψει νά τηρήσουν τίς τέσσερεις μεγάλες νηστεῖες, νά ἐξὁμολογοῦνται καί νά κοινωνοῦν τά Ἄχραντα Μυστήρια, χωρίς τά ὁποῖα κανένας δέν μπορεῖ νά εἶναι οὔτε καλός Πνευματικός, οὔτε ἀληθινός χριστιανός. Ἔτσι ὅλα τά ἄλλα διδάγματα δέν ἔχουν ἀξία, ἄν λείψουν οἱ πράξεις μας. Γνωρίζω πολλούς Πνευματικούς, ἀλλά τί τό κέρδος, ἐφ᾿ ὅσον λείπουν οἱ πράξεις, δηλαδή ἡ ἐφαρμογή τῶν λόγων τους.
2. Ὁ Πνευματικός εἶναι πατέρας, φίλος καί τέλειος εὐεργέτης ὅλων τῶν πιστῶν. Νά μή παρατηροῦν οἱ χριστιανοί ἀδυναμίες του οὔτε στήν ἐπίσημη ζωή του, οὔτε στήν προσωπική, ἀκόμα καί στήν ἐσώτερη ζωή του, γιά νά δέχεται ὄχι μόνο τόν σεβασμό τῶν πιστῶν, ἀλλά νά ἔχει ἀπείραχτη καί τήν ἠθική του ἀξιοπρέπεια.
Ἄν εἶναι ἕνας ἐνάρετος χαρακτήρας καταφέρει νά νικήσει τόν ἑαυτό του καί ν᾿ ἀφιερωθεῖ στήν πνευματικότητα, μέ προσπάθεια νά σώσει τίς ψυχές καί νά μή τίς χάσει, μπορεῖ νά ἐλπίζει ὅτι θά φθάση στήν ἐπιθυμητή τελειότητα νά γίνη ἕνας καλός καί ἅγιος Πνευματικός.
Τί χρειάζεται γιά τό ἔργο αὐτό; Νά διαβάζει πολύ γιά τήν κατάκτηση τῆς πνευματικότητας, νά ἔχει ἐπαφή μέ ἔμπειρους καί ὄντως ἁγίους ἀνθρώπους, οἱ ὁποῖοι ἔχουν νά διδάξουν πολλά περί αὐτοῦ τοῦ θέματος καί βιώνουν ἐκεῖνα τά ὁποῖα θέλουν νά τά ἐφαρμόζουν ἄλλοι. Νά εἶναι ταπεινός, δίκαιος καί ἀποφασιστικός κριτής.
Πολλοί εἶναι οἱ διδάσκαλοι, ἀλλά λίγους οἱ Πατέρες, λέγει ὁ Ἀπόστολος Παῦλος. Ὁ ρόλος τοῦ Πνευματικοῦ εἶναι μεγάλος, ἀλλά δέν κατανοεῖται. Ἕνα γνώρισμα ἔχει ὅτι ἀγρυπνεῖ γιά τά πνευματικά του παιδιά. Ἡ ἐπιτυχία του ἔγκειται ὅταν στήν ἐνορία μειώνονται οἱ οἰκογενειακές ἀσυμφωνίες, σταματοῦν οἱ ἁρπαγές, οἱ μέθες, οἱ πορνεῖες, πληθύνονται τά εὐαγῆ καί πολιτιστικά ἱδρύματα, κλείνουν τά ποτοπωλεῖα, τά μπάρ καί ἄλλα τέτοια κέντρα ὄχι τόσο τῆς διασκέδασης, ὅσο περισσότερ τῆς ψυχικῆς καταστροφῆς τῶν ἐνοριτῶν. Ὅταν ἐπικρατεῖ εἰρήνη καί ἀγάπη μεταξύ τῶν ἀνθρώπων. Ἄρα αὐτός ὁ ρόλος εἶναι πολύ μεγάλος καί πιθανός νά ἐκπληρωθεῖ, ἀλλά δέν φαίνεται καί δέν αἰσθάνεται ἐπειδή κι ἐμεῖς, οἱ Πνευματικοί, εἴμαστε ἐξίσου σαρκικοί, ὅπως οἱ πιστοί τούς ὁποίους καλούμαστε νά τούς ὁδηγοῦμε.
Ὑπάρχουν καί στά μοναστήρια Πνευματικοί οἱ ὁποῖοι ἐνθουσιάζουν τούς πιστούς. Ὑπάρχουν καί παντρεμένοι ἱερεῖς, προσπαθοῦν νά κάνουν ἕνα θεάρεστο ἔργο ἀλλά, πολλές φορές, μερικοί ἀπό τούς συναδέλφους ἱερεῖς τούς κουτσομπολεύουν καί τούς περιφρονοῦν. Οἱ καλοί κάνουν τό καθῆκον τους πολύ καλά καί βλέπουν τό ἀποτέλεσμα τῆς προσπάθειάς τους.
3. Ὁ Πνευματικός εἶναι ὁ ψυχικός ἰατρός καί ἀπ᾿ αὐτόν ἐξαρτᾶται περισσότερο ἡ σωτηρία τῶν χριστιανῶν. Ὁ Πνευματικός πρέπει νά εἶναι καί ἕνας καλός ψυχολόγος, γνώστης τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τῶν Ἱερῶν Κανόνων. Πρέπει νά ἔχει ἐμπειρία καί μακροχρόνια παρατηρητικότητα καί νά συμβουλευτεῖ γιά τό ἔργο του κι ἄλλους πιό ἔμπειρους Πνευματικούς.
Ὁ Πνευματικός ἔχει στήν χριστιανική Κοινότητα τόν ἴδιο ρόλο μέ τόν ἰατρό στήν κοινωνία. Ἐκεῖνος θεραπεύει σώματα κι αὐτός σώζει ψυχές. Ὁμοιάζει ἐπίσης μέ τόν πλοίαρχο, ὁ ὁποῖος ὁδηγεῖ τό πλοῖο στό λιμάνι, προφυλάγοντάς το ἀπό κάθε ἐμπόδιο καί κίνδυνο.
4. Νομίζω ὅτι μερικοί ἄνθρωποι δέν μποροῦν μέ τίποτε νά εἶναι Πνευματικοί. Κάποιος μπορεῖ νά γίνει καλός Πνευματικός μόνο ὅταν ἔχει γίνει πνευματικός ἄνθρωπος. ὍτἌν ὁ ζῆλος καί ἡ ἄσκησή του ἔχουν δωρίσει τήν ἐσωτερική γαλήνη, μέ τήν ὁποία μπορεῖ νά εἰσδύει στά μυστήρια τῆς ἐρχομένης πρός αὐτόν ψυχῆς, γιά νά βρεῖ παρηγοριά. Γιά νά φτάσει σ᾿ αὐτήν τήν ψυχική γαλήνη βοηθάει πολύ ἡ μαθητεία καί ἡ διαβίωση κοντά σ᾿ ἕναν πνευματικό ἄνθρωπο. Ἐπίσης ἡ μελέτη ἀσκητικῶν καί πατερικῶν βιβλίων, τά συγγράμματα τῶν Ἁγίων: Ἰσαάκ τοῦ Σύρου, Ἐφραίμ τοῦ Σύρου, Ἰωάννου τοῦ Κλίμακος, Θεοδώρου τοῦ Στουδίτου, τό Γερροντικό, ἡ Φιλοκαλία καί ἄλλα.
Χωρίς τήν κοινωνία τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων δέν μπορεῖ κανένας ἄνθρωπος νά εἶναι ἀληθινός χριστιανός. Ἡ κοινωνία τοῦ Τιμίου Σώματος καί Αἵματος τοῦ Κυρίου δέν εἶναι δυνατή, χωρίς τήν ἐξομολόγηση. Ἡ ἐξομολόγηση γίνεται μόνο στόν Πνευματικό. Νά, ὁ ρόλος τοῦ Πνευματικοῦ στήν χριστιανική Κοινότητα. Εἶναι ὁ μεσίτης – ο μοναδικός μεσίτης – τῶν ἀνθρώπων στόν Χριστό.
5. Νομίζω ὅτι ἕνας Πνευματικός δέν καταρτίζεται μόνο μέσω σπουδῶν, ἀλλά περισσότερο διά μιᾶς μακροχρόνιας ἐμπειρίας, διά μιᾶς τέλειας γνώσεως τῆς Ἁγίας Γραφῆς, τῶν δογμάτων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας καί ὅλων τῶν ἀποφάσεων τῶν Ἁγίων Πατέρων τῶν Ἑπτά Οἰκουμενικῶν Συνόδων μέ ἕνα ἤπιο, ταπεινό καί ὑπομονετικό χαρακτῆρα καί, πάνω ἀπ᾿ ὅλα, διά μιᾶς ἁγίας καί σωστῆς ζωῆς. Ἔχω γνωρίσει πολλούς Πνευματικούς μέ ἁγία ζωή.
6. Ὁ Πνευματικός πρέπει νά κάνει πολλές ἀγαθές πράξεις καί νά ἔχει μία ἐξαιρετική ἁγιότητα, νά ζεῖ ἀκόμα πιό πνευματικά ἀπό τούς ἱερεῖς μέ τούς ὁποίους συλλειτουργεῖ καί διαβιώνει μαζί. Νά ζεῖ μία πνευματική ζωή, νά ἔχει θεραπευμένα καί νικημένα τά πάθη του, συμβουλευόμενος μόνο ἀπό τό Ἅγιο Πνεῦμα ὅτι μόνο ἔτσι μπορεῖ νά θεραπεύσει τίς ἁμαρτίες τῶν ἄλλων. Ὅπως ἕνας ἰατρός εἰδικεύεται σ᾿ ἕνα ὡρισμένο τομέα, ἔτσι καί ὁ ἱερέας πρέπει ν᾿ ἀποκτήσει τίς γνώσεις τῆς πνευματικότητας.
Πῶς μπορεῖ νά διαμορφωθεῖ ὁ πρωτότυπος Πνευματικός; Στήν Θεολογική Σχολή δίχως ἄλλο θά ἔπρεπε νά λειτουργεῖ καί ἕνα εἰδικό μάθημα, τό ὁποῖο νά εἰδικεύει τόν ὑποψήφιο ἱερωσύνης στό ἔργο τῆς πνευματικότητας (πνευματτικῆς πατρότητας), τό ὁποῖο μάθημα νά τό ἀκολουθοῦν μόνο ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι ἔχουν ἀποδείξει ὅτι συνειδητοποιοῦν πλήρως τήν ἀποστολή τους. Ν᾿ ἀποκλειστοῦν ἀπό τήν θεολογία ἐκεῖνοι οἱ ὁποῖοι, μέ τήν συμπεριφορά τους, δέν καταλαβαίνουν τόν ὑψηλό βαθμό πού θά πρέπει νά κατέχουν στήν κοινωνική ζωή. Νά μή ἐπιτρέπεται νά εἶναι μέλη ὁποιουδήποτε κόμματος – ἐπειδή ἔτσι λέει καί ὁ Κύριος – πολλοί οἱ κλητοί, ὀλίγοι οἱ εκλεκτοί.
7. Στόν Πνευματικό του πρέπει νά εἶναι ἕνας ἡλικιωμένος, σεβαστός ἱερέας, ὁ ὁποῖος ζεῖ μόνο μέ καί γιά τόν Θεό, δέν εἶναι εὐτρἀπελος, ἐριστικός, πλεονέκτης, διότι μόνο ἄν εἶναι ἐνάρετος μπορεῖ νά ἐπηρεάσει καλά τόν χριστιανό. Ξέρω μία επαρχία ὅπου οἱ ἱερεῖς γίνονται καί πνευματικοί δέκα χρόνια μετά τήν χειροτονία τους.
8. Ἡ γνώμη μου περί τοῦ Πνευματικοῦ; Εἶναι τό μαγικο κλειδί. Θεωρῶ ὅτι ὁ καλός Πνευματικός εἶναι ὁ ἄνθρωπος πού ξέρει ἀπ᾿ ὅλα. Ἡ ζωή εἶναι πολύπλοκη καί ὅποιος δέν τήν γνωρίζει σέ ὅλα τά μυστήρια της, δέν μπορεῖ νά ἐπιλύσει οὔτε τά προβλήματα τοῦ μετανοημένου χριστιανοῦ. Ὁ Πνευματικός πρέπει νά εἶναι ἁγιασμένος καί τελειωμένος ἄνθρωπος διά τῆς πίστης στόν Θεό. Χρειάζεται πολλή μελέτη, πολλή προγύμναση, νά εἶναι ἔμπειρος γνώστης πολλῶν ἐπιστημῶν, νά καταλαβαίνει τήν ζωή σέ ὅλες τίς ἐκδηλώσεις της, ἀπό τό κύτταρο καί τό ἠλεκτρόνιο μέχρι τόν ἥλιο, ἀπό τίς κρυφές καταστάσεις τοῦ ἠλίθιου χριστιανοῦ μέχρι τήν ἐπιστημονική αἴγλη τῶν εὐφυϊῶν ἀνθρώπων.
Ἄν ὑπῆρξαν μεταξύ μας πνευματικοί, ἱερεῖς καί ἐπίσκοποι, γιά ὅλους τούς πλανεμένους σύγχρονους λόγιους πού ζοῦν στόν κοινωνικό λαβύρινθο ἑνός ἀπνευμάτιστου κόσμου, δέν μποροῦμε νά φανταστοῦμε πῶς θά ἐσπέρναμε στό ἀγρό τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ ἔθνους.
Ἡ ἀπασχόληση νά εἶναι ἡ φύση καί ἡ ψυχή, ἀλλά σέ ὅλα νά εἶναι νικητής ὁ Τριαδικός Θεός. Μόνο ἔτσι ὁ Πνευματικός θά νικήσει τά στοιχεῖα αὐτοῦ τοῦ κόσμου, δίνοντας στό χριστιανό τήν δυνατότητα τῆς ψυχικῆς του ἐλευθερίας. Ὅμως νά μήν ὑπερηφανευτεῖ, νά μήν εἶναι κενόδοξος, διότι ὁ πιό τέλειος ἄνθρωπος εἶναι μέσα του ἕνας ταλαίπωρος ἁμαρτωλός. Ἄρα ἡ ζωή μας συμβουλεύει νά εἴμαστε ἀνεξίκακοι. Ὅποιος γνωρίζει καλύτερα τήν ζωή εἶναι ὁ πιό συγχωρητικός ἄνθρωπος. Ἐδῶ εἶναι τό κρίσιμο σημεῖο.
Ὁ Πνευματικός, μέ τήν εὐθύνη πού ἔχει, πρέπει νά χρησιμοποιεῖ μέ τέτοιο τρόπο τίς ψυχικές καταστάσεις, ὥστε κάθε χριστιανό νά τόν ἀνυψώνει πρός τόν Θεό. Ἔτσι ὅλοι οἱ πιστοί του θά ἔχουν ἕνα ἀνυψωμένο ἠθικό στό πόλεμο τους μέ τόν σατανᾶ. Ὁ καλός Θεός νά θριαμβεύσει πάντα διά τοῦ ἱερέα.
Ἔχουμε τήν δύναμη νά τούς διαμορφώσουμε; Ναί. Ὁ Χριστός, οἱ Ἀπόστολοι, οἱ Μάρτυρες καί οἱ Ἅγιοι Πατέρες εἶναι ζωντανά παραδείγματα γιά μᾶς. Σύμφωνα μέ τέτοια ἱερά παραδείγματα πρῶτα εἶναι ὁ ἐπίσκοπος. Δικό του εἶναι τό καθῆκον νά κάνει Πνευματικό τόν ἱερέα. Ἡ ζωή δέν εἶναι διήγημα ἤ μυθιστόρημα, ἀλλά εἶναι πραγματικότητα. Εἶναι εὔκολο νά γράψεις ἐξιδανικεύοντας μία ποθητή καί περισσότερο φανταστική κατάσταση. Ὁ ἐπίσκοπος εἶναι ἕνας σέ μιά ἐπαρχία κι ἔχει ὅλα τά μέσα νά μορφωθεῖ ὡς Πνευματικός κι, ἀφοῦ ἀποκτήσει τήν πληρότητα τῆς θείας Χάριτος, νά δώσει ἀπ᾿ αὐτό τό δῶρο σέ ὅλους τούς ἱερεῖς, ὄχι μόνο διά τῆς χειροτονίας τους (μία φορά στήν ζωή τους), ἀλλά διά μιᾶς ἀδιάλειπτης προσωπικῆς ἐπαφῆς! Κάθε ἡμέρα νά δίνει ἀπό τήν Χάρη τῆς πνευματικῆς του πατρότητας στούς ἱερεῖς του.
Ὤ! Πόσο ἐσφαλμένα ἑρμηνεύεται ὁ λόγος τοῦ Ἀποστόλου Παύλου - εὐκαίρως ἀκαίρως (Β΄ Τιμ. 4, 2), ὅταν ἐλέγχεις τήν ζωή τῶν ἱερέων! Δέν θέλω νά κατακρίνω. Ἔχω τήν πεποίθηση ὅτι τό Ἱερατεῖο εἶναι ἔτσι ὅπως εἶναι, ἐπειδή ἔτσι τό θέλει ἡ κοινωνία. Αὐτό ἀκολουθεῖ πιστά τήν κοινωνία. Ἀλλά δέν εἶναι σωστό. Ὁ Πνευματικός εἶναι τά πάντα γιά ὅλους, ὅταν βρεῖ διά τῆς πίστεώς του τόν δρόμο πρός τήν καρδιά τοῦ καθἑνός, προσφέροντας στόν μετανοημένο χριστιανό τήν λυτρωτική λύση, σέ ὁποιαδήποτε ἄθλια κατάσταση νά βρεθεῖ ἐκεῖνος. Γι᾿αὐτό ἀπαιτεῖται πειθαρχία τοῦ νοῦ καί τῆς καρδιᾶς καί ὁ Πνευματικός νά βρίσκεται κάθε λεπτό ὑπό τήν καθοδήγηση τῆς μεγάλης ψυχῆς τοῦ ἐπισκόπου, ὁ ἄρχοντας τῆς πειθαρχίας στήν ἐπαρχία του. Ὅταν γνωρίσει καλά τήν χριστιανική δογματική διδασκαλία καί ὑπακούει στήν πειθαρχία τοῦ ἐπισκόπου του, ἐνῶ ἐκεῖνος εἶναι καλός ποιμένας καί καθοδηγητής, τότε ὁ Πνευματικός ἔχει πολύ δύναμη καί μπορεῖ νά ἐπιτελεῖ στήν ἐνορία του τό θέλημα τοῦ Πανάγαθου Θεοῦ. Ναί χρειάζεται βέβαια προσωπική ἐλευθερία, ἀλλά στά πλαίσια τῆς διδασκαλίας τῆς Ἐκκλησίας μας, τῆς ποιμαντικῆς διακριτικότητας, τῆς καθαρῆς συνείδησης καί τῆς ἀληθινῆς ὑπακοῆς. Ὅλα αὐτά μπορεῖ ὁ ἐπίσκοπος νά τά οἰκειοποιηθεῖ ἀπό τήν ζωή τοῦ Ἀποστόλου Παύλου καί μετά νά τα δώσει ἀποφασιστικά στούς ἱερεῖς του. Ἀλλιῶς τά πράγματα θά χειροτερεύσουν ὅλο καί περισσότερο.
9. Ὁ Πνευματικός μπορεῖ νά μορφωθεῖ διά τῆς γνώσεως τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί τοῦ συνεχοῦς διαβάσματος τῶν πνευματικῶν καί πατερικῶν κειμένων. Σ᾿ ἐμᾶς οἱ μετανοημένοι χριστθανοί εἶναι κυρίως ταλαίπωροι ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι ἐπιζητοῦν τήν παρηγοριά. Ἄν εἶναι ἁμαρτωλοί, χρειάζονται ἕνα στήριγμα γιά τήν γρήγορη ἐπανόρθωσή τους. Τά παραδείγματα ἀπό τήν Παλαιά καί τήν Καινή Διαθήκη εἶναι τά πιό κατάλληλα γιά τήν δικαίωση καί τήν παρηγοριά τους. Ὁ Ἰωσήφ, ὁ Ἰώβ, ὁ Δαβίδ, ὁ Ἠλίας καί οἱ υἱοί αὐτοῦ, ὁ Σαούλ κτλ εἶναι παραδείγματα τά ὁποῖα δέν ἔχουν παρομοίωση στήν παγκόσμια λογοτεχνία. Συνιστῶ, μετά ἀπό τήν ἁγία Γραφή, τό Συναξάρι (τουλάχιστον αὐτό πού βρίσκεται στά Μηναῖα).
Ἡ λαϊκή διεθνής λογοτεχνία, τά πασίγνωστα μυθιστορήματα, ἰδιαίτερα τά λεγόμενα ψυχολογικά, μποροῦν νά διαβαστοῦν. Ἡ γνώμη μου εἶναι ὅτι κάθε ἱερέας θά ἔπρεπε πρῶτα νά διαβάσει ἀπό τά συγγράμματα τοῦ Ντοστοιεύσκη, τουλάχιστον τά ἀδέλφια Καραμαζόβ, Ἔγκλημα καί ποινή, καί ό ὁ ἠλίθιος. Προσφέρουν περισσότερα ἀπό ὁποιαδήποτε ἄλλη ψυχολογική μελέτη. Στίς ἱερατικές συνάξεις θά ἤθελα νά βάλλω ὡς θέμα– ὁ χαρακτηρισμός του…(τάδε) ἀπό τό μυθιστόρημα … τοῦ Ντοστογιέβσκυ. Θά συνιστοῦσα ἀκόμα κάτι, ἀλλά φοβᾶμαι νά μή παραξηγηθῶ. Οἱ πτυχιοῦχοι νά χειροτονοῦνται μόνο μετά ἀπό ἕνα χρόνο στό στράτευμα. Πουθενά ἀλλοῦ δέν γνωρίζονται καλύτερα οἱ ἄνθρωποι ὅσο στόν στρατό, ὅπου δέν θά μποροῦσε νά ὑπάρξει ἀλλοῦ καλύτερη ψυχολογία.
Ὁ ρόλος τοῦ Πνευματικοῦ εἶναι νά φέρει στόν κόσμο ὅσο γίνεται περισσότερη εἰρήνη. Τήν εἰρήνη τοῦ ἀνθρώπου μέ τόν ἑαυτό του, μέ τόν Θεό, μέ τούς οἰκείους του καί μέ τόν κόσμο ὁλόκληρο. Διά τοῦ ἐπιτιμίου, ὁ Πνευματικός μπορεῖ νά εἶναι κι ἕνας καλός σύμβουλος στά οἰκονομικά θέματα τῆς ζωῆς τῶν πιστῶν τῆς ἐνορίας του.
10. Οἱ σύγχρονοι Πνευματικοί δέν εἶναι ἐκπαιδευμένοι, ὅσο θά ἔπρεπε. Ἡ ἀγωγή τους περισσότερο εἶναι μία αὐτοεκπαίδευση, χωρίς καμία θεολογική μεθόδευση. Ἔχω παρατηρήσει πολλές ἀποκλίσεις στό τρόπο τῆς ἐξομολόγησης στόν ἕνα καί στόν ἄλλο ἱερέα.
11. Ὁ μακαριστός ἐπίσκοπος Ρωμανός Τσιορογκαρίου, ὅταν ἦταν διευθυντής καί καθηγητής στήν Θεολογική Σχολή τοῦ Ἀράντ εἶχε ὡς γνωμικό, τό ὁποῖο ἐπανάλάμβανε συχνά, τήν ἑξῆς ὡραία φράση: ὁ ἀληθινός ἱερεύς φαίνεται τήν ὥρα τῆς ἐξομολόγησης. Ἔχω υἱοθετήσει κι ἐγώ αὐτήν τήν πεποίθηση, διότι πραγματικά τήν ὥρα τῆς ἐξομολόγησης ὁ ἱερέας πρέπει νά ἐνδιαφερθεῖ μέ ὅλη τήν ψυχή του γιά τήν σωτηρία τῶν πνευματικῶν του τέκνων, περισσότερο ἀπό κάθε ἄλλη πλευρά τῆς θείας διακονίας του. Γι᾿ αὐτό νομίζω ὅτι ἕνας ὄντως καλός Πνευματικός δέν μπορεῖ νά μορφωθεῖ, ἄν δέν εἶναι γεννημένος γι᾿ αὐτό τό πρᾶγμα. Μπορεῖ νά εἰδικευτεῖ σχετικά διά τῆς θεολογικῆς ἐκπαίδευσης σ᾿ αὐτή τήν κατεύθυνση, ἀλλά μόνο ἄν τόν ἔχει πλάσει ὁ Θεός μέ μία κατάλληλη ψυχή γιά τό μυστήριο τῆς ἱερωσύνης. Ὅπως ἀστὴρ γὰρ ἀστέρος διαφέρει ἐν δόξῃ (Α΄Κορ.15,41), ἔτσι διαφέρουν μεταξύ τους καί οἱ ἱερεῖς, ἰδιαίτερα οἱ Πνευματικοί. Πρέπει, ὅμως, ὅλοι νά μελετοῦν αὐτή τήν βασική πλευρά τῆς ἱερωσύνης τους, γιά νά ἐξοπλίσουν τό χάρισμα τῆς ἱερωσύνης καί τῆς πνευματικής πατρότητας μέ ψυχολογικές γνώσεις καί μέ διδάγματα χριστιανικῆς ἠθικῆς. Καί ἀκόμα μία ἀπαραίτητη προϋπόθεση γιά τόν Πνευματικό. Ὅπως ὁ καλός παιδαγωγός δέν μπαίνει ἀδιάβαστος στό μάθημά του, οὔτε κι ὁ Πνευματικός ἀρχίζει νά ἐξὁμολογεῖ χωρίς νά συλλογισθεῖ μέσα του, τίι νά κάνει καί πῶς νά ἑτοιμάζεταιγιά τήν τήν ἐξομολόγηση τῶν πιστῶν.
12. Ἔχω δεῖ πιστούς, οἱ ὁποῖοι ἐπῆγαν στά μοναστήρια θέλοντας νά ἐξὁμολογηθοῦν τίς ἁμαρτίες τους, ἀλλά ἐγύρισαν στό σπίτι τους ἀπαρηγόρητοι, διότι πολλές φορές κι ἐκεῖ ἡ ἐξομολόγηση γίνεται πρόχειρα καί ἄκριτα.
Πῶς μπορεῖ νά διαμορφωθεῖ ὁ πρωτότυπος Πνευματικός; Διά θεολογικῆς ἐκπαίδευσης ἀπό πολύ καταρτισμένους καθηγητές καί διά πραγματικῆς, ὄχι ψεύτικης πνευματικότητας, πού νά βασίζεται στό Εὐαγγέλιο καί στήν πατερική παράδοσι τῶν Ἁγίων καί ἀσκητῶν μας. Τό λέω εἰλικρινά ὅτι στήν θεολογική σχολή δέν ἄκουσα κάτι περί τοῦ Πνευματικοῦ καί τοῦ ἔργου του, οὔτε ἤξερα ὅτι ὑπάρχει καί πῶς πρέπει νά εἶναι αὐτός, ἀλλά ἔμαθα μετά τήν χειροτονία μου, ἀπό ἡλικιωμένους ἱερεῖς, μέ λιγώτερες σπουδές ἀπό τούς σημερινούς, ἀλλά μέ πίστη τουλάχιστον ὡς κόκκον σινάπεως (Ματθ. 17, 20). Μορφωμένος μ᾿ αὐτό τόν τρόπο, ὁ Πνευματικός θά κατηχήσει καί τούς πιστούς του. Ὁ ρόλος τοῦ Πνευματικοῦ στήν χριστιανική Κοινότητα εἶναι πολύ σπουδαῖος, διότι καταρτίζει τόν χαρακτῆρα των πού θά εἶναι οἱ αὐριανοί πολίτες καί χριστιανοί τῆς κοινωνίας καί Ἐκκλησίας μας.
13. Ἐγνώρισα μόνο ἕνα πρότυπο Πνευματικοῦ στήν ζωή μου. Καί ἡ ἐξομολόγηση σ᾿ αὐτόν εἶναι ἕνα πραγματικό χριστιανικό πανηγύρι γιά μένα καί γιά τούς συμφοιτητές μου. ἮτἌν ὁ Πνευματικός τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ Λυκείου τοῦ Σιμπίου, ὁ πατήρ Δημήτριος Κουντσάνου. Σέ καθήλωνε μέ τήν δύναμη τοῦ λόγου του καί τίς συμβουλές του πῶς νά πράττεις τό καλό. Εἶχε τήν δύναμη νά βοηθήσει τόν μετανοημένο χριστιανό νά διαλέξει τόν δρόμο τῆς ἀρετῆς. Ἀπ᾿ αὐτόν ἔμαθα πολλά γιά τό πώς νά ἐξὁμολογῶ τούς πιστούς μου.
14. Ἔχω τήν ἀκράδαντη πεποίθηση ὅτι ἡ ἐπιτέλεση τῆς ἱερατικῆς ἀποστολῆς εἶναι πιό δύσκολη ἀκριβῶς σ᾿ αὐτό τό σημεῖο, δηλαδή νά εἶσαι Πνευματικός. Εἶναι ὁ ἄξονας τοῦ ποιμαντικοῦ ἔργου τοῦ ἱερέως.
Ἔχω καί τήν θλιβερή πεποίθηση ὅτι τό σύγχρονο ἱερατεῖο δέν καταρτίζεται ἱκανοποιητικά σ᾿αὐτό τό σημεῖο τῆς ποιμαντικῆς μας κλίσης, λόγῳ τῆς ἀπειρίας καί τῆς βιάσύνης μέ τήν ὁποία ἐξὁμολογοῦμε.
Ὁμολογῶ ὅτι δέν μπορῶ νά ὑποδείξω ἕνα σύγχρονο πρότυπο Πνευματικοῦ. Παρότι κι ἐγώ ἐξὁμολογοῦμαι μία φορά τόν χρόνο, ποτέ δέν αἰσθάνθηκα ἐκείνη τήν ψυχική ἀγαλλίαση καί εὐχαρίστηση τήν ὁποία φανταζόμουν ὅτι πρέπει νά αἰσθανθεῖ ὁ ἄνθρωπος μετά τήν ἐξομολόγηση, σάν ἕνα ἀποτέλεσμα αὐτοῦ τοῦ μυστηρίου.
Γι᾿ αὐτό σχεδόν πάντα ἔμεινα μέ τό συναίσθημα ὅτι κάτι λείπει, ὅτι δέν εἰσέδυσα στήν οὐσία αὐτοῦ τοῦ μυστηρίου, ὅτι ἡ ἐπιτέλεσή του δέν ἦτἌν ὁλοκληρωτική. Μήπως ἔφταιγα ἐγώ ἤ ἦταν καί λάθος τῶν Πνευματικῶν μου; Μᾶλλον καί τά δύο. Θυμᾶμαι μέ νοσταλγία τόν Πνευματικό μου ἀπό τήν θεολογική σχολή, τόν π. Δημήτριο Κουντσάνου, καθηγητή μουσικῆς, συγχωρεμένος τώρα, ὁ ὁποῖος μέ μαγνήτισε ἀπό τήν ἀρχή μέ μία καλωσύνη πού δέν συνάντησα ἀλλοῦ πουθενά. Εἶχε πατερική σοβαρότητα, κατανόηση γιά τά λάθη τῆς νεότητας, οἱ νουθεσίες του ἔμπαιναν μέσα στήν καρδιά μας. Ἀπό τότε δέν συνάντησα ἄλλο τέτοιον Πνευματικό.
Ἡ ἔλλειψη ἑνός τέτοιου Πνευματικοῦ ἔχει συντελέσει στό γεγονός ὅτι κι ἐγώ εἶμαι ἀβέβαιος κι ἔχω πολλές ἀμφιβολίες, ὅταν ἐξὁμολογῶ τούς πιστούς. Ἔχω τό συναίσθημα ὅτι δέν γνωρίζω πῶς νά εἰσδύω, πῶς νά μπαίνω πιό βαθιά στήν ψυχή τοῦ πιστοῦ. Παρατηρῶ μερικές φορές μία ψυχρότητα, μία δυσπιστία ἤ ἀκόμα κι ἕναν φόβο ν᾿ ἀνοίγουν διάπλατα μπροστά στήν καρδιά μου! Καί ἀναρωτιέμαι ποιά εἶναι ἡ αἰτία; Εἶναι ὅτι ἐμένα κανένας δέν μ᾿ ἔμαθε νά ἐξὁμολογῶ! Ἄρα γε κάνω καλό; Κάνω κακό; Προσπαθῶ νά χρησιμοποιῶ αὐτό τό ἱερό Μυστήριο πρός σωτηρίαν τοῦ πιστοῦ, ἀλλά μερικές φορές αἰσθάνομαι ὅτι ἡ ἐξομολόγηση παραμένει στήν ἐπιφάνεια καί ὅτι ἀλλιῶς θά ἔπρεπε νά ἐπιτελεστεῖ γιά νά ἔχει τά ποθούμενα ἀποτελέσματα. Πῶς; Νομίζω ὅτι ἐδῶ ἔχουμε ἕνα πρόβλημα αὐτόεκπαίδευσης. Ἡ ψυχική προετοιμασία τοῦ Πνευματικοῦ, πρίν ἀρχίσει τήν ἐξομολόγηση τῶν πιστῶν, ἔγκειται: Σέ διαλογισμούς σχετικά μ᾿ αὐτό τό μυστήριο, σέ βαθειές σκέψεις περί τῆς κατάλληλης διαδικασίας, στήν μελέτη τῶν Ἱερῶν Κανόνων, ἀκόμα καί μία κωδικοποίησή τους γιά τήν καλύτερη χρῆση τους, στίς θεῖες ἐντολές καί σέ ἄλλους κα΄νονες ἄλλη οἱ κανόνες.
Συμπερασματικά
Τό πιό δύσκολο καί ἀφρόντιστο πρόβλημα στήν θεολογική παιδεία εἶναι ἡ πνευματική πατρότητα. Ἔχω συγκεντρώσει ἐδῶ τίς γνῶμες μερικῶν ἀπό τούς συγχρόνους Πνευματικούς. Εἶναι διαφωτιστικές ὄχι μόνο διά τῆς ποικιλίας τους, ἀλλά ἰδιαίτερα διά τῆς ὁμοφωνίας τους σχετικά μέ τόν ἐξαιρετικό ρόλο τόν ὁποῖο πρέπει νά παίζει ὁ Πνευματικός στήν χριστιανική Κοινότητα.
Ὁ Πνευματικός εἶναι ἄνθρωπος τοῦ πνεύματος. Ἡ Ἐκκλησία τόν καλεῖ μέ τό ὄνομα Πνευματικό πΠατέρα καί πνευματικό ἄνδρα καί Οἰκονόμο τῆς Ἐκκλησίας καί τοῦ ἔργου τῆς μετανοίας». Ἡ ἀνώτερη κλῆση του εἶναι πρῶτον νά εἶναι ὁ ἴδιος γεμᾶτος ἀπό Πνεῦμα Ἅγιον καί δεύτερον αὐτό τό πνεῦμα νά τό μεταδίδει καί στούς πνευματικούς του μαθητές.
Δὴ διπλᾶ ἐν πνεύματί σου ἐπ᾿ ἐμέ (Βασιλειῶν Δ΄ 2, 9), εἶπε ὁ Ἐλισσαῖος πρός τόν πνευματικό του Πατέρα, τόν Ἠλία. Σ᾿ αὐτά τά λόγια ἐκφράζεται κἄπως ἡ ἀρχή τῶν ἐπικοινωνούντων δοχείων. Τό νερό ἀνεβαίνει στό ἴδιο ἐπίπεδο σέ ὅλα τά δοχεᾶα μέ τά ὁποῖα συγκοινωνεῖί. Τό ἴδιο καί τό πνεῦμα, μεταβιβάζεται διά μαθητείας καί ξεχύνεται ἀπό τήν μία ψυχή στήν ἄλλη, ὅπως τό νερό σέ τέτοια δοχεῖα. Σ᾿ αὐτήν τήν ἀρχή περιέχεται καί κρύβεται τό μυστήριο τῆς πνευματικῆς πατρότητας. Δέν μπορεῖς νά δώσεις κάτι πού δέν κατέχεις καί ὅ,τι ἔχεις πρῶτα τό δέχθηκες καί τό ἐγκολπώθηκες ἐσύ...
Ποιά εἶναι τά καθήκοντα τοῦ Πνευματικοῦ πρίν, κατά τήν ὥρα καί μετά τήν ἐξομολόγηση;
Πρίν τήν ἐξομολόγηση ὁ Πνευματικός πρέπει νά ἑτοιμαστεῖ τουλάχιστον, ὅπως ἑτοιμάζεται γιά τήν τέλεση τῆς Θείας Λειτουργίας, γιά τό κήρυγμα καί ἀκόμ περισσότερα ἀπ᾿ αὐτά. Γιά τό κήρυγμα φτάνει μία προετοιμασία διά τοῦ διαβάσματος καί τοῦ διαλογισμοῦ. Γιά τήν Θεία Λειτουργία χρειάζονται ὡρισμένες εὐχές καί ἐγκράτεια. Ἡ ἁγία ἐξομολόγηση ἀπαιτεῖ ὅλα αὐτά καί ἰδιαίτερα τήν νηστεία καί τήν προσευχή. Ἡ πνευματική πατρότητα εἶναι ἀποκόλληση ἀπό ὅ,τι τό ἐφήμερο καί σαρκικό. Εἶναι ἐμπειρία μέσα στήν αὔρα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τό Ὁποῖο ἁγιάζει τά πάντα τά ἔχοντα σχέσι τόν Θεό. Γιά νά φτάσουμε στόν βαθμό τῆς ἁγιότητας, δηλαδή στήν πνευματική τελειότητα χρειαζόμαστε τίς ἀσκήσεις τῆς νηστείας καί τῆς ἀδιάλειπτης προσευχῆς.
Πρίν ἐξὁμολογήσει τούς πιστούς, ὁ Πνευματικός ὀφείλει νά ἐξασκήσει τίς πνευματικές ἀσκήσεις στίς ὁποῖες ὑποβάλλει τούς πνευματικούς του υἱούς. Ὁ ἴδιος πρέπει πρῶτα νά ἐξὁμολογηθεῖ, νά νηστέψει καί νά προσεύχεται ὅσο περισσότερο γίνεται, ὥστε ἡ πνευματική ζωή νά πηγάζει ἀπ᾿ ὅλη τήν φύση του. Ὁ ἀνέτοιμος Πνευματικός δέν μπορεῖ νά ἐξὁμολογήσει, οὔτε μπορεῖ νά κηρύξει ἤ νά τελέσει τήν Θεία Λειτουργία, χωρίς νά ὑποστῆ πνευματική πτῶσι.
Τήν ὥρα τῆς ἐξὁμολογήσεως ὁ Πνευματικός ἔχει τήν ἀποστολή τοῦ ἱερέα-κριτή, ἱερέα-διδασκάλου καί ψυχικοῦ ἰατροῦ. Ὡς κριτής, ἀκούει μέ προσοχή, ὑπομονή, ἀγάπη καί εὐλάβεια τήν ἐξομολόγηση τῶν μετανοημένων πιστῶν. Διά καταλλήλων ἐρωτήσεων τούς βοηθεῖι νά βγάλουν τό κακό ἀπό τήν ψυχή τους κι ἔτσι νά ἀνακτήσουν τήν ἐσωτερική τους ἐλευθερία.
Ἰδιαίτερη προσοχή χρειάζεται νά ἔχει ὁ Πνευματικός στήν ἐξέταση μέσω ἐρωτήσεων, γιά νά γίνει αὐτή φιλικά, μέ πνεῦμα πραότητας καί καλωσύνης, μέ σύνεση καί σεμνότητα. Ἀκόμη νά μήν ἐρωτᾶ λεπτομέρειες οἱ ὁποῖες δέν ὑπάγονται στό μυστήριο τῆς ἐξομολόγησης. Νά φυλάγεται ἀπό δύο ἀκρότητες: τήν ἐπιφανειακή καί βιαστική ἐξομολόγηση καί τήν πολύ ἀναλυτική ἐξομολόγηση, γιά νά μή γίνει αὐτή οὔτε κενολογία, οὔτε βάσανο. Σ᾿ αὐτούς τούς πιστούς,πού ἔχουν ἐξὁμολογηθεῖ εἰλικρινά, τούς συγχωρεῖ τίς ἁμαρτίες. Στούς ἀνάξιους ὅμως ἀρνεῖται τήν συγχώρηση ἤ τήν ἀναβάλλει.
Ὡς διδάσκαλος ὁ Πνευματικός ἱερέας ἔχει καθῆκον νά συμβουλεύει, νά παρηγορεῖ καί νά μαθαίνει τούς χριστιανούς, ὅσα διδάσκει ἡ Ἐκκλησία καί εἶναι ἀναγκαῖα γιά τήν σωτηρία. Νά τούς ἀπαλλάττει ἀπό τυχόν ἀμφιβολίες καί νά τούς ὑποδεικνύει ποιές εἶναι οἱ ὑποχρεώσεις τους σάν χριστιανῶν ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ, τοῦ πλησίον καί τοῦ ἑαυτοῦ τους. Γενικά θά ἐκτελεῖ τήν προφητική ἀποστολή ἔτσι, ὅπως πρέπει, σύμφωνα μέ τά δόγματα καί τούς κανόνες τῆς Ἐκκλησίας.
Ὡς ἰατρός ψυχῶν ὁ Πνευματικός ἱερέας πρέπει νά εἶναι κι ἕνας καλός ψυχολόγος. Νά γνωρίζει τά μυστήρια καί τά πάθη τῆς ἀνθρώπινης ψυχῆς, τίς αἰτίες τῶν νόσων καί τούς τρόπους θεραπείας τους. Ἡ πειθαρχία καί ἡ ψυχοθεραπευτική εἶναι τό πιό σπουδαῖο κεφάλαιο κοινωνικῆς ὑγιεινῆς σέ ποιμαντικό ἐπίπεδο.
Δι᾿ ἀσκήσεων, συζητήσεων, διαλογισμῶν καί πνευματικῶν ἀναγνωσμάτων, διά προσευχῆς καί νηστείας, μέσω τῶν Ἱερῶν Ἀκολουθιῶν καί τῆς προσωπικῆς του πνευματικῆς πάλης, ὁ Πνευματικός πρέπει νά ἐλευθερώσει τήν ἠθική προσωπικότητα τοῦ πιστοῦ ἀπό τήν τυραννία τῶν σκοτεινῶν δυνάμεων τῆς ψυχῆς του καί νά τόν βοηθήσει νά μεταμορφωθεῖ. Νά ἐξασφαλίζει τήν ψυχική καί σωματική ὑγεία τῶν πνευματικῶν του τέκνων, ἰδού ἡ διακονία ἀποστολή τοῦ ἁγίου Πνευματικοῦ.
Μετά τήν ἐξομολόγηση ὁ Πνευματικός ὀφείλει νά θεωρεῖ ἀπαράβατο τό μυστήριο τῆς ἱερᾶς ἐξὁμολογήσεως καί ν᾿ ἀγρυπνεῖ, ὥστε τά πρόβατα τοῦ πνευματικοῦ του ποιμνίου νά μήν πλανηθοῦν ξανά.
Περί τοῦ ἐπιτιμίου
1. Ἐφ᾿ ὅσον ἐξὁμολογήθηκε ἀπό καρδίας, ὁ μετανοημένος πιστός συγχωρήθηκε ἀπό τόν Θεό. Παραμένει ὅμως ἡ ροπή τῆς ἁμαρτίας (δηλαδή ἡ συνήθεια) καί πρέπει νά δεχτεῖ ἕνα ἐπιτίμιο, διά τοῦ ὁποίου ν᾿ ἀπελευθερωθεῖ ἀπό τήν ροπή ἡ ὁποία τόν σπρὠχνει ξανά στήν ἁμαρτία.
Ὁ πιστός πρέπει νά ὑποχρεωθεῖ νά κάνει μετάνοιες, νά διαβάσει εὐχές, νά νηστέψει στίς καθωρισμένες ἀπό τήν Ἐκκλησία ἡμέρες, νά κάνει ἐλεημοσύνη, νά ἐκκλησιάζεται συχνά, ν᾿ ἀπαγορευθεῖ νά κοινωνήσει γιά ἕνα διάστημα καί ν᾿ ἀποφύγει, ὅσο μπορεῖ, τίς παλαιές του ἁμαρτίες.
Τό ἀποτέλεσμα τοῦ ἐπιτιμίου εἶναι νά βγάλει τήν κακή ροπή ἀπό τόν ἄνθρωπο καί νά τόν ὁδηγήσει σέ ὁμόνοια μέ τό θέλημα τοῦ Θεοῦ. Ὁ Πνευματικός πού θά ἐπιβάλλει τό ἐπιτίμιο, δέν ἐπιτρέπεται ν᾿ ἀπομακρυνθεῖ ἀπό τούς καθιερωμένους ἀπό τούς Ἁγίους Πατέρες Κανόνες, ὥστε μή τυχόν βλέποντας ὁ πιστός ὅτι τό τάδε ἐπιτίμιο εἶναι εὔκολο, πιστέψει ὅτι καί ἡ ἁμαρτία δέν ἔχει μεγάλη βαρύτητα καί θά μποροῦσε ἔτσι νά παραμένει στίς ἴδιες κακές του πράξεις.
Ὑπάρχουν καί χριστιανοί πού ἔπεσαν σέ φοβερές ἁμαρτίες καί τούς βασανίζει σκληρά ἡ συνείδησή τους. Ἄν ἐξὁμολογηθοῦν, δέν αἰσθάνονται ἐσωτερική ἐλάφρωση ἐάν δέν κάνουν κι ἕνα ἐπιτίμιο. Ὅσο πιό μεγάλη εἶναι ἡ γάγγραινα τῆς ἁμαρτίας, τόσο καί ἡ εγχείριση εἶναι πιό δύσκολη καί ἡ τομή βαθειά. Ἀλλά γιά ν᾿ ἀποφύγει τόν θάνατο εἶναι ἀναγκαία ἡ ἐγχείριση. Ὁ πιστός πού μετενόησε μέ θερμή καρδιά δέχεται καί ἐλαφρώτερο ἐπιτίμιο.
2. Τό μεγαλύτερο ἐπιτίμιο πού πρέπει νά δεχθεῖ ὁ μετανοημένος πιστός εἶναι ἡ ἐγκατάλειψη τῆς ἁμαρτίας, ἡ ὁποία τοῦ προκαλεῖ τύψεις ἐπειδή τήν εἶχε κάνει. Πιστεύω ὅτι ἡ πίστη καί ἡ ὑπακοή τῶν πιστῶν εἶναι ἀσθενική μπροστά στόν Πνευματικό, γι᾿ αὐτό δέν μπορῶ νά εἶμαι πολύ αὐστηρός ἀπέναντί τους. Ἀντίθετα φορτώνω βάρος στήν ψυχή μου κι αὐτό δέν ὠφελεῖ καθόλου τόν χριστιανό. Δίνω ἐλαφρά ἐπιτίμια μέ μεγάλη διάρκεια, γιά νά ὑπάρχει ἡ σχέση μεταξύ Θεοῦ καί ψυχῆς τοῦ πιστοῦ, ὅπως λίγες μετάνοιες καί σύντομες προσευχές, τά ὁποὶα μοῦ φάνηκαν ἀποτελεσματικά.
Συμβουλεύω κατάλληλα τόν πιστό, τοῦ παρουσιάζω τήν φρικαλεότητα τῆς ἁμαρτίας καί, ὅταν σιγουρευθῶ ὅτι θέλει εἰλικρινά νά μετανοήσει μέ τήν δική του τήν συγκατάθεση τοῦ δίνω ἕνα ἐπιτίμιο.
3. Τό ἐπιτίμιο συνήθως εἶναι προσευχές, ἀνάγνωσμα τῆς Ἁγίας Γραφῆς, σχετικό μέ τά θέματα τὼν ἁμαρτιῶν του. Π. χ., στούς διαπληκτισμένους μέσα στήν οἰκογένεια καί στούς συζύγους δίνω νά διαβάσουν τό 13ο κεφάλαιο τῆς πρώτης πρός Κορινθίους ἐπιστολῆς. Γιά τό ἁμάρτημα τῆς πορνείας τούς δίνω τόν 50ον Ψαλμό ἤ ἀπό τό Β΄ Βασιλειῶν, κεφ. 11-18. Γιά τήν ἔκτρωση δίνω τήν ἐντολή ἀγορᾶς ρούχων γιά τήν ἔνδυσι ἑνός παιδιοῦ. Καί άλλα. Τά πιό κατάλληλα ἐπιτίμια εἶναι:
α) στίς πόλεις· προσευχές, διάβασμα, πολλή ἐλεημοσύνη (ντύσιμο πτωχῶν παιδιῶν, ξύλα γιά θέρμανση, χρήματα) γιά φτωχούς, δωρεές γιά τό ναό κλπ.
β) στα χωριά: προσευχές, ἐργασία (ὄργωμα, σπορά, τό κουβάλημα τῶν καρπῶν) γιά τούς φτωχούς κτλ. Προσπαθῶ μέ τόν τρόπο αὐτό νά μάθω τούς ἀνθρώπους νά εὐεργετοῦν καί νά δίνουν δῶρα σέ ἄλλους πού δέν τούς γνωρίζουν.
4. Το ἐπιτίμιο νά εἶναι σύμφωνα μέ τίς δυνάμεις τοῦ χριστιανοῦ γιά τήν ἐκτέλεσή του. Σέ ἐξὁμολογήσεις πού ἔκανα σέ μοναστήρια ἔλυσα ἕνα βαρύ ἐπιτίμιο μέ κάποιο ἐλαφρό, διότι ἦταν ἀδύνατον νά ἐκτελεσθεῖ ἀπό τόν χριστιανό, λόγῳ ἀδιακρισίας τοῦ Πνευματικοῦ του. Τα ἐπιτίμια πού δέν ἐκτελοῦνται πλήρως πληγώνουν τήν καρδιά τοῦ πιστοῦ, ἀντί νά τήν θεραπεύσουν καί κάνουν πολύ κακό στήν θρησκευτικότητά του. Γι᾿ αὐτό εἶμαι τῆς γνώμης τά ἐπιτίμια νά δίνωνται γιά τήν πνευματική πρόοδο τοῦ πιστοῦ, ὅπως νηστεῖες, προσευχές, μετάνοιες, μικρές πράξεις ἀγαθοεργίας καί εὐλάβειας, κεριά στό ναό, χρήματα γιά τούς ζητιάνους, μία ἐλεημοσύνη ἡ ὁποία δέν ἐπιβαρύνει τόν δωρητή. Ἀντίθετα τόν βοηθεῖ νά θυμᾶται μέσα του γιατί τήν κάνει καί νά προσεύχεται μυστικά στόν Θεό νά τήν δεχτεῖ. Ἄν ἐκτελέσει αὐτή τήν ἐντολή (ἐπιτίμιο) ὁ πιστός θά αἰσθανθεῖ πολύ ἐλαφρωμένος ὅτι τόν βοήθησε ὁ Θεός καί θά πλησιάσει κι ἄλλη φορά μέ πολλή ἀγάπη τό Μυστήριο τῆς ἐξομολόγησης.
5. Πρέπει νά μνημονεύσω ὁπωσδήποτε ἕνα πρᾶγμα ἐδῶ·. Σχετικά μέ τό ἐπιτίμιο καλόν εἶναι οἱ ἱερεῖς νά μή τά παραβλέπουν. Νά μήν τό καταργοῦν, ὅπως παρετήρησα τοῦτο σέ ὡρισμἕνα μεγάλα χωριά. Ἀκόμη καί σ᾿ ἕνα μοναστήρι πού πῆγα, πιστοί πού εἶχαν ἐξὁμολογηθεῖ πολλές φορές, δέν ἤξεραν τί εἶτανι τό ἐπιτίμιο.
6. Θεωρῶ ὅτι κατάλληλα ἐπιτίμια εἶναι τά ἑξῆς: Θά λαμβάνει τήν Θεία Κοινωνία, σύμφωνα μέ τούς ἐκκλησιαστικούς νόμους. Σέ κάθε περίοδο μεγάλης Νηστείας, ὑποχρεώνεται νά ὁδηγήσει κι ἄλλους νά πλησιάσουν τήν Ἐκκλησία καί κατόπιν τά Ἅγια Μυστήρια. Ὑποχρεώνεται νά συνομιλήσει μέ ἑτεροδόξους ἤ ἀλλοθρήσκους γιά τά Μυστήρια τῆς Ὀρθοδοξίας μας.
7. Μεταξύ ἄλλων ἐπιτιμίων συνηθίζω νά δίνω τήν ἀνάγνωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς καί διαφόρων προσευχῶν. Ἔμμεσα τούς παροτρύνω νά ἀγοράζουν τήν Ἁγία Γραφή ἤ τουλάχιστον τήν Καινή Διαθήκη, τήν Ἱερά Σύνοψη, τό Ὠρολόγιο ἤ ἕνα βιβλίο τῶν Χαιρετισμῶν. Στήν ἐνορία μου, μ᾿ αὐτό τόν τρόπο, πολλοί πιστοί ἀπέκτησαν τήν Ἁγία Γραφή καί τήν διαβάζουν τακτικά. Περισσότεροι ἔχουν τήν Καινή Διαθήκη καί τούς διατάζω νά διαβάζουν δύο Εὐαγγελιστές, τίς Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, ἄλλη φορά τίς Ἐπιστολές κτλ κι ἔτσι, σταδιακά, τούς συνήθισα στήν ἀνάγνωση τῆς Ἁγίας Γραφῆς. Ἔτσι αὐτή ἡ σηνήθεια παραδίδεται ἀπό τήν μία γενεά στήν ἄλλη, διότι οἱ γονεῖς διδάσκουν τά παιδιά καί ἐγγόνια τους ἀπ᾿ αὐτά πού εἶχαν παλαιότερα διαβάσει. Μέ τόν ἴδιο τρόπο ἔχω δώσει σέ 60 οἰκογένειες κι ἀπό ἕνα Προσευχητάριο. Νά μή δίνουμε ἕνα πολύ ἐλαφρό ἐπιτίμιο. Ἀκόμη νά ὁρίζουμε καί τόν χρόνο διαρκείας του.
8. Ἐμεῖς δέν δίνουμε ἐπιτίμια τυχαία, ὅπως μᾶς ἀρέσει γιά νά νοιώσουμε ἀνακούφιση ἀπό τό καθῆκον μας σάν Πνευματικοί, ἀλλά τά χρησιμοποιοῦμε γιά νά θεραπεύουν καί ὁδηγοῦν τόν ἄνθρωπο στήν δημόσια καί στήν προσωπική ζωή του. Εἶναι φανερόν ὅτι κατά τρόπο διακριτικό χρησιμοποιοῦμε τό Πηδάλιο τῆς Ἐκκλησίας, ὅπου περιέχονται οἱ θεῖοι Κανόνες Οἰκουμενικῶν καί Τοπικῶν Συνόδων τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας μας. Ἡ χρῆσις τῶν Κανόνων τοῦ Πηδαλίου κατ᾿ οἰκονομίαν δέν σημαίνει κατάργηση τῆς ἀξίας τους οὔτε πράξεις πού εἶναι ἁμαρτωλές τίς ἀμνηστεύουμε καί τίς θεωροῦμε ἀθῶες καί μή καταδικάσιμες. Οἱ ἀνθρώπινες ἁμαρτίες καλῶς προσδιορίζονται διά τῶν Κανόνων καί τῆς Ἁγίας Γραφῆς· καί κανένας δέν ἔχει δικαίωμα ν᾿ ἀλλάξει αὐτούς τούς ὁρισμούς. Σάν Πνευματικοί ἐφαρμόζουμε τό πνεῦμα καί ὄχι τό γράμμα τῶν Κανόνων, διότι πολλοί δέν ἀντἀποκρίνονται πιά στίς ἡμέρες μας ὁπότε καί δέν ἀποτελοῦν φάρμακα θεραπείας τῶν νόσων τῶν μετανοημένων πιστῶν. Ἐάν ἐφαρμόσουμε τήν ἀκρίβεια τῶν Κανόνων, θά ὁμοιάζουμε μέ τούς γιατρούς πού ἔδιναν φάρμακα πρίν ἀπό ἑκατοντάδες χρόνια. Ἐπειδή ἀκόμα δέν ὑπάρχει ἕνας κατάλογος Κανόνων, σχετικά μέ τήν ἐπιβολή ἐπιτιμίων στήν σημερινή ἐποχή, θά ἐκθέσω ἐδῶ μερικές κρίσεις μας: Π.χ. ἔχουμε τούς μέθυσους. Τί ἐπιτίμιο ἀξίζει αὐτός πού καταστρέφει τήν περιουσία του καί τήν ὑγεία του ὁδηγεῖ σέ πτώχευση τήν σύζυγο καί τά παιδιά του καί ὅλους τούς διαδόχους του, μέσα στούς ὁποίους μεταφέρεται τό σαράκι τῆς φθορᾶς; Εἶναι ἀρκετά σάν ἐπιτίμια μερικές εὐχές καί μετάνοιες, οἱ ὁποῖες δέν τόν συγκινοῦν καθόλου τήν στιγμή πού ὁ ἴδιος ἔχει γίνει δήμιος τῆς οἰκογένειάς του, χωρίς νά τό καταλαβαίνει; Θά τόν βοηθήσουν νά κάνει μετάνοιες; Ἴσως νά τοῦ προκαλέσουν μία λύπη γιά τίς ἁμαρτίες του, ἀλλά ἡ ἐπιρρεπής φύση του θά παραμείνει ἡ ἴδια. Ὅταν τοῦ τύχει κάποια εὐκαιρία, θά τρέξει νά σβήσει τήν φλόγα τοῦ πάθους του, μπαίνοντας ξανά στό ποτοπωλεῖο. Ἡ ἐπανόρθωση μπορεῖ νά ἔλθει, λοιπόν, μόνο μέσω ἑνός ἐπιτιμίου τό ὁποῖο μειώνει ἤ ξεριζὠνει ἐξ ὁλοκλήρου τό πάθος. Ὁ Πνευματικός, τοῦ ἐξηγεῖ τίς καταστροφικές συνέπειες τοῦ ποτοῦ, τήν διάλυση τῆς οἰκογένειάς του καί τοῦ ἀπαγορεύει γιά ἕνα μικρότερο ἤ μεγαλύτερο διάστημα νά μπαίνει στό ποτοπωλεῖο. Ταυτόχρονα τοῦ συνιστᾶ νά πίνει τά ἀναψυκτικά, τά ὁποῖα περιορίζουν κἄπως τήν φλόγα τοῦ κρασιοῦ καί νά γίνει μέλος ἑνός συλλόγου τῶν ἀντιαλκοολικῶν. (Αὐτός ὁ σύλλογος, ἄν δέν ὑπάρχει στό χωριό ἤ στήν πόλη, πρέπει νά ἱδρυθεῖ ἀμέσως, ἔχοντας ἕνα πιό αὐστηρό ἤ πιό χαλαρό πρόγραμμα, ἀνάλογα μέ τίς περιπτώσεις. Ἡ ἀρχή αὐτῆς τῆς προσπάθειας δέν εἶναι νά ἀποφύγουμε τό ποτό ξαφνικά ἀλλά ν᾿ ἀπομακρυνθοῦμε σταδιακά, μη κυττάζοντας καθόλου πίσω μας. Ὅπως οἱ κακές συνήθειες εἰσάγονται διά τῆς πρακτικῆς, ἔτσι καί μέσω ἐλαφρᾶς καί μακροχρόνιας πρακτικῆς μποροῦν νά ξεκληριστοῦν, ἄν ὑπάρχει θέληση. Καί μέσα στήν ψυχή του πρέπει νά καλλιεργοῦνται ἀκριβῶς αὐτά: τό ἐπιτίμιο, ἡ ἄσκηση θέλησης καί ἡ σταδιακή πρόοδος.
Ἡ κακή συνήθεια τῶν βλασφήμων θά διακοπεῖ μέ τό ἐπιτίμιο ἐκεῖνο πού ἀποβλέπει νά τόν διαφυλάττει ἀπό ψυχικές ἐκρήξεις. Ποιό ὅμως μπορεῖ νά εἶναι αὐτό τό φρένο; Τό φρένο πού ἐμποδίζει τίς βλασφημίες εἶναι τό ξύπνημα τῆς συνείδησης, ὅταν βλασφημεῖ τά Θεῖα Πρόσωπα καί ὅλα τά Ἱερά πράγματα τῆς Ἐκκλησίας μας. Οἱ βλασφημίες εἶναι πολλῶν βαθμῶν, μεγαλύτερες ἤ μικρότερες. Ἡ βλασφημία κατά τοῦ Θεοῦ, τῆς Παναγίας, τῶν ἱερῶν Μυστηρίων κτλ δέν εἶναι καθόλου μικρότερη ἀπό τήν ἁμαρτία τοῦ φόνου καί τῆς βλασφημίας κατά τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, γιά τήν ὁποία ὁ Χριστός μας εἶπε ὅτι δέν συγχωρεῖται οὔτε στόν οὐρανό, οὔτε στήν γῆ.
Τό ἐπιτίμιο τῶν βλασφήμων, λόγω τῆς μεγάλης του βαρύτητας, πρέπει νά εἶναι μεγάλο καί βαρύ. Οἱ βλασφημίες πρέπει νά ὁδηγήσουν τόν ἁμαρτωλό στό δάκρυ τοῦ Τελώνου, ὁ ὁποῖος δέν τολμοῦσε οὔτε τά μάτια του νά σηκώσει πρός τόν οὐρανό. Στούς βλασφημοῦντες θά τούς ἐπιβάλλουμε νά λένε ἀδιάλειπτα τήν προσευχή: «Κύριε, Ἰησοῦ Χριστέ, ἐλέησόν με, τόν ἁμαρτωλό! καί τήν ἀπαγόρευση νά κοιτᾶνε πρός τόν ὄμορφο οὐρανό γιά ἕνα ὡρισμένο διάστημα. Ἐπίσης τόν συχνό ἐκκλησιασμό μέ τήν κοινωνία τῶν Ἀχράντων Μυστηρίων, τά ὁποῖα εἶναι πῦρ καί πρέπει νά κάψουν ὅλες τίς ἁμαρτίες ἐκείνου πού βλασφημεῖ, ρυπαίνοντας μέ τίς ἀκαθαρσίες του τά ἱερά Πρόσωπα καί πράγματα τά ὁποῖα ἐμεῖς ἀγαπᾶμε μέ ὅλη τήν ψυχή μας.
Χωρίς μετάνοια ὁ ἄνθρωπος δέν μπορεῖ νά σωθεῖ. Τό μήνυμα αὐτῆς τῆς μελέτης τοῦ Ἁγίου ἱερομάρτυρα Ἱλαρίωνος Φέλεα εἶναι σαφές. Ὁ Χριστός, μέσω τοῦ Πνευματικοῦ πατέρα κάθε χριστιανοῦ, περιμένει τόν μετανοημένο ἄνθρωπο νά γυρίσει στήν ἀγκαλιά τῆς ἀγάπης Του καί νά εἶναι πάντα ζωντανό καί ἀληθινό μέλος τῆς Ἐκκλησίας Του.
ΙΛΑΡΙΩΝΟΣ ΦΕΛΕΑ ΡΟΥΜΑΝΟΥ ΙΕΡΟΜΑΡΤΥΡΟΣ (+1940), ΕΓΚΟΛΠΙΟ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΠΑΤΡΟΣ Καί περί Μετανοίας Μεταφραστές: ἱερεύς π. Κυπριανός Στάϊκου, ρουμᾶνος καί μοναχός Δαμασκηνός Γρηγοριάτης
Μέ τήν εὐλογία τοῦ πατρός Δαμασκηνοῦ Γρηγοριάτου
