Τοῦ κ. Παύλου Τρακάδα, θεολόγου
Ἡ ΔΙΣ ἔχει ἀποπροσανατολισθῆ ἀπὸ τὰ καθήκοντά της. Τὸ παρελθὸν διάστημα ἠσχολεῖτο μὲ τὴν διαβίβασιν πρὸς τὰς Ἱ. Μητροπόλεις ὑγειονομικῶν ἐντολῶν τοῦ κράτους καὶ τώρα μὲ τὴν καταδίωξιν ὅσων προετίμησαν τὴν ὑπακοὴν εἰς τοὺς Ἱ. Κανόνας ἀπὸ τὴν δουλικὴν πειθαρχίαν εἰς τὸν Καίσαρα. Ἡ ΔΙΣ ὅμως δὲν εἶναι οὔτε κέντρον διαβιβάσεων οὔτε πολλῷ μᾶλλον Εἰσαγγελία. Τοσαύτη ἀλλοίωσις ἔχει ἐπέλθει εἰς τὸ φρόνημα Ἱεραρχῶν τινων, ὥστε νὰ θεωροῦν ὅτι ὁ Ἀρχιεπίσκοπος, ἡ ΔΙΣ καὶ ἡ Ἱεραρχία εἶναι τὰ ἀντίστοιχα τῶν κοσμικῶν ἀρχῶν: τοῦ Πρωθυπουργοῦ, τῆς Κυβερνήσεως καὶ τῆς Βουλῆς! Ἑπομένως, ὅπως διαγράφεται ἀπὸ τὸ κόμμα κάθε πολιτικὸς ποὺ δὲν πειθαρχεῖ εἰς τὴν κομματικὴν γραμμήν, ἔτσι ἀπειλεῖται μὲ προσαγωγὴν εἰς ἐκκλησιαστικὸν δικαστήριον ὅποιος κληρικὸς δὲν συντάσσεται «τυφλὰ» μὲ τὰς ἀποφάσεις τῆς ΔΙΣ.
Ποία ἡ ἐξουσία τῆς ΔΙΣ;
Ἡ ΔΙΣ εἶναι ἕνα καινοφανὲς εἰς τὴν Ἐκκλησιαστικὴν Ἱστορίαν ὄργανον. Ὄχι μόνον δὲν ἑδράζεται πουθενὰ ἱστορικῶς, ἀλλὰ ἤδη ἐκ τῆς συστάσεώς της ἀλλοιώνει τὴν Ἱ. Παράδοσιν, ἡ ὁποία δὲν προβλέπει «διαρκῆ σύνοδον» (ἔχουν ἄλλωστε προβληματισθῆ οἱ ἰθύνοντες διὰ τὴν ἀθεολόγητον ἐπωνυμίαν «διαρκής»;). Οἱ Ἱ. Κανόνες ἐντέλλονται ρητῶς νὰ συνέρχωνται ὅλοι οἱ Ἐπίσκοποι μιᾶς περιοχῆς δὶς ἢ τουλάχιστον ἅπαξ τοῦ ἔτους. Πλέον ἀνησυχητικὸν ὅμως εἶναι ὅτι ἀλλοιώνει τὴν ἐκκλησιολογίαν, ἀφ’ ἑνὸς διότι καταργεῖ τὴν ἰσότητα τῶν διαδόχων τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων (καθὼς μόνοι οἱ Ἐπίσκοποι ποὺ μετέχουν ἀποφασίζουν δι’ ὅλους τοὺς ἄλλους Ἐπισκόπους ἄνευ τῆς συγκαταθέσεώς των), ἀφ’ ἑτέρου ἐπειδὴ καταργεῖ τὴν μαρτυρίαν τοῦ ἑκάστου ποιμνίου, διὰ τὴν ἀντιπροσώπευσιν τοῦ ὁποίου ἀποκλειστικὰ ὑπεύθυνος εἶναι ὁ οἰκεῖος Ἐπίσκοπος. Διὰ τοῦτο καὶ εἰς τὸν Καταστατικὸν Χάρτην αἱ ἁρμοδιότητες τῆς ΔΙΣ (ὀφείλουν νὰ) ἐξαν-τλοῦνται εἰς ἐντελῶς γραφειοκρατικὰς πράξεις, προκειμένου νὰ μὴ ὑποκαθιστᾶ τὴν ὁλομέλειαν τῆς Ἱεραρχίας. Δυστυχῶς, ὅμως, φαίνεται ὅτι μὲ τὴν ἐπιδημίαν ἐδόθη ἡ ἀφορμή, ὥστε νὰ ἑδραιωθῆ ἡ παρεκκλησιαστικὴ πεποίθησις, ποὺ ἐπὶ πολλὰ ἔτη καλλιεργεῖται εἰς τοὺς κόλπους τῆς Ἱεραρχίας, ὅτι ἡ ΔΙΣ εἶναι ἡ «Κυβέρνησις» τῆς Ἐκκλησίας!
Ἡ σχέσις Ἐπισκόπου καὶ Συνόδου
Γράφει ὁ μακαριστὸς Ἰ. Καρμίρης εἰς τὴν «Ἐκκλησιολογίαν» του, συνάπτων καὶ παραθέματα ἀπὸ πόνημα τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηνῶν καὶ πάσης Ἑλλάδος Χρ. Παπαδοπούλου, σ. 529-531 καὶ 546:
«ἀρχαιόθεν οἱ ἐπίσκοποι… ὤφειλον νὰ συνέρχωνται δὶς ἢ τουλάχιστον ἅπαξ τοῦ ἔτους εἰς ἐπαρχιακὰς ἢ τοπικὰς Συνόδους, ἀπειλουμένων βαρυτάτων κανονικῶν κυρώσεων κατὰ τῶν ἀμελούντων ἐπισκόπων… Οὕτω διῳκεῖτο κανονικῶς ἡ Ἐκκλησία, διασωζομένης τῆς ἑνότητος αὐτῆς ἐν τῇ διοικητικῇ ἀνεξαρτησίᾳ τῶν ἐπὶ μέρους ἐπισκόπων… Οἴκοθεν ἐννοεῖται, ὅτι πᾶσαι αἱ Σύνοδοι καὶ πάντες συγκροτοῦντες αὐτὰς ἴσοι πρὸς ἀλλήλους ἐπίσκοποι ὑπετάσσοντο εἰς τὴν μοναδικήν, ἀόρατον καὶ θείαν κεφαλὴν καὶ τὸ ἀδιάσειστον θεμέλιον τῆς Ἐκκλησίας, ἵνα οὕτω ᾖ «τὰ πάντα καὶ ἐν πᾶσι Χριστὸς» (Κολ. 3,11)… Ἐν πρώτοις οἱ ἐπίσκοποι, ὡς διάδοχοι τῶν Ἀποστόλων… συγκροτοῦσι τὰς Συνόδους… ἀφ’ ἑτέρου δὲ διοικεῖ ἕκαστος τὴν λαχοῦσαν αὐτῷ ἐπαρχίαν… Ἑκάστη τοπικὴ Ἐκκλησία ὑπὸ τὸν τελοῦντα τὴν θείαν Εὐχαριστίαν ἐπίσκοπόν της κατέχει τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας, πραγματοποιουμένη ὡς σῶμα Χριστοῦ ἐν τῇ θείᾳ Εὐχαριστίᾳ…».
Ἂν ἡ μόνη «κανονικὴ» διοίκησις εἶναι ἡ συνεδρίασις τῆς Ἱεραρχίας, τότε τί εἶναι ἡ ΔΙΣ;… Εἰς αὐτὸ ὀφείλουν νὰ ἀναζητήσουν τὴν διοικητικὴν ἀρρυθμίαν ποὺ παρουσιάζει ἡ Ἐκκλησία τῆς Ἑλλάδος καὶ ὄχι δῆθεν εἰς τὴν «ἀνυπακοὴν» τῶν 15 Μητροπολιτῶν (τόσοι εἶναι μόνον οἱ γνωστοὶ) ἢ τῶν δεκάδων ἐφημερίων κατὰ τὸ Πάσχα.
Ἡ ΔΙΣ διαπράττει δύο τεράστια σφάλματα. Τὸ πρῶτον: Τὸ κράτος, διὰ νὰ ἐπιβάλλη τοὺς νόμους εἰς τὰ ἑτερόκλητα πλήθη, διαθέτει μέσα καταστολῆς π.χ. ἀστυνομία. Ἡ Διοικοῦσα Ἐκκλησία ἐπειδὴ δὲν ἔχει μέσα καταστολῆς ἐπιχειρεῖ εἴτε νὰ ἐκφοβίση μὲ ποινὰς εἴτε -ἐνίοτε- ἐκζητεῖ τὴν βοήθειαν τῶν κρατικῶν μέσων καταστολῆς (πῶς ἐξεδίωξε τοὺς 12 ἀκεραίους Μητροπολίτας; πῶς ἐνεθρόνισε μοιχεπιβάτας; πῶς συμβαίνει τὸ ἴδιον σήμερα εἰς τὴν Οὐκρανίαν;). Τῆς διαφεύγει, λοιπόν, ὅτι εἰς τοὺς κόλπους της δὲν περιλαμβάνει ἑτερόκλητα πλήθη, ἀλλὰ πιστούς! Ἑπομένως, δὲν ἀπαιτοῦνται μέτρα καταστολῆς. Ἐπιλέγει ὅμως νὰ συμμαχήση μὲ τοὺς ἑτεροκλήτους τῆς πολιτικῆς καὶ ὄχι μὲ τοὺς θεοκλήτους πιστούς. Ἀσχολεῖται μὲ τὰς ὑποκλίσεις εὐγενείας καὶ ὄχι μὲ τὴν ἑνότητα τοῦ σώματός της! Ἀπόδειξις: ἐφήρμοσε μέτρα ποὺ διέλυσαν τὰς ἐνορίας, ἀλλὰ ἐνίσχυσαν μὲ μεγάλην ἐπιτυχίαν τόσον τὴν πολεμικὴν ἐναντίον της ὅσον καὶ τὴν ἀξιοπιστίαν τοῦ «success story» τοῦ κυβερνῶντος κόμματος, διὰ νὰ συσπειρώση τοὺς ψηφοφόρους του.
Τὸ δεύτερον: Η ΔΙΣ ἀδυνατεῖ νὰ ἐννοήση ὅτι ἡ βάσις τῆς συνοδικότητος εἶναι ἡ Ἐπισκοπὴ ὄχι ἡ Σύνοδος! Ἡ κάθε Ἐπισκοπή-Μητρόπολη εἶναι «διοικητικῶς ἀνεξάρτητη», ἐπειδὴ ἀκριβῶς «κατέχει τὸ πλήρωμα τῆς Ἐκκλησίας»! Ὅλοι ἀνεξαιρέτως οἱ Ἐπίσκοποι εἶναι διάδοχοι τῶν Ἁγίων Ἀποστόλων καὶ «ἴσοι πρὸς ἀλλήλους». Ἀπὸ αὐτὰ τὰ δεδομένα προκύπτουν τὰ ἑξῆς:
α) Οἱ Ἐπίσκοποι δὲν εἶναι ἐξαρτήματα τῆς Συνόδου πολλῷ μᾶλλον δὲν εἶναι ὑποτελεῖς εἰς τὸν Πρόεδρον αὐτῆς. Ἀπαιτεῖται σεβασμὸς πρὸς τὸ πρόσωπον κάθε Ἐπισκόπου, ὄχι ἁπλῶς διότι τυγχάνει φορεὺς τῆς Ἀρχιερωσύνης τοῦ Κυρίου, ἀλλὰ διότι ἡ ὕπαρξις Συνόδου ὀφείλεται εἰς τοὺς Ἐπισκόπους καὶ μάλιστα εἰς αὐτοὺς ποὺ ἐν προκειμένῳ δὲν μετέχουν εἰς τὴν «Διαρκῆ», ποὺ ἔχουν δώσει τὴν ἄδειάν τους, διὰ νὰ συγκαλῆται αὐτή, ἕως ὅτου συνέλθη ἡ ὁλομέλεια. Δὲν εἶναι ἡ ΔΙΣ ἕνα «κονσιστόριον σοφῶν», ποὺ ἀνακοινώνει τὴν «ἀλήθειαν», ἀπαιτοῦσα τὸν σεβασμὸν τῶν ὑπολοίπων, ἀλλὰ τὸ ἀντίστροφον: εἶναι ἐντολοδόχος ὅλων τῶν Ἐπισκόπων καὶ ὑποχρεοῦται νὰ καθίσταται τὸ «φερέφωνον» αὐτῶν.
β) Δὲν κρίνεται ἡ ἄποψις κάθε Ἱεράρχου ἀπὸ τὴν σπουδαιότητα τῆς Ἐπαρχίας, τὴν ὁποίαν ποιμαίνει, ἀλλὰ ἀπὸ τὰ ἁγιοπατερικὰ ἐπιχειρήματα καὶ τὸν βίον ποὺ τὸν διακρίνει. Τοιουτοτρόπως ἡ διαβούλευσις τῶν μετεχόντων εἰς τὴν ΔΙΣ δὲν σημαίνει τίποτε, καθὼς κεντρικὸν «ἀξίωμα» τῆς Ἐκκλησίας δὲν εἶναι ἡ «Σύνοδος διὰ τὴν Σύνοδον» ἀλλὰ ἡ Ἁγιότης, δηλ. εἴτε κάποιος Ἐπίσκοπος νὰ διακρίνεται διὰ τὴν ἕλξιν τῆς χάριτος τοῦ Ἁγίου Πνεύματος ἢ νὰ μεταφέρη τί λέγουν οἱ Ἅγιοι Θεοφόροι Πατέρες διὰ τὸ τάδε ζήτημα. Κατ’ ἐξοχὴν παράδειγμα αἱ Οἰκουμενικαὶ Σύνοδοι, αἱ ὁποῖαι ἠκολούθουν τὴν διδασκαλίαν κάποιου πνευματεμφόρου Πατρὸς (Μ. Βασίλειος, Ἄγ. Γρηγόριος Παλαμᾶς κ.ἄ.).
γ) Κυριώτερον ὅλων εἶναι ὅτι ἡ ΔΙΣ δὲν ἐπιτρέπεται ἐπ’ οὐδενὶ νὰ παρεμβαίνη εἰς τὴν ἐσωτερικὴν πνευματικὴν καὶ ἰδιαιτέρως εἰς τὴν λειτουργικὴν ζωὴν οἱασδήποτε Ἐπισκοπῆς. Πρόκειται διὰ ζήτημα ἀδιαπραγμάτευτον. Δὲν εἶναι ἡ ΔΙΣ μία ἄνωθεν ἐξουσία ποὺ ἐπεμβαίνει πανταχοῦ δίκην ποιμνιοσώτηρος! Διὰ τοῦτο δὲν δύναται νὰ «ἀποφασίζη καὶ διατάζη» π.χ. ἂν θὰ τελεσθῆ ἢ ὄχι ὁ ἀναστάσιμος ὄρθρος εἰς τὴν Ἱ. Μ. Ζιχνῶν καὶ Νευροκοπίου, τί ὥρα θὰ γίνη ἡ τελετὴ τῆς Ἀναστάσεως εἰς τὴν Ἱ. Μ. Θήρας, Ἀμοργοῦ καὶ νήσων, ἂν τὸ «Χριστὸς Ἀνέστη» θὰ ψαλῆ 10 ἢ 20 φορὰς εἰς τὴν Ἱ. Μ. Κυθήρων κ.ἄ. Δὲν πρόκειται μόνον περὶ φαιδροτήτων, ἀλλὰ διὰ κατάργησιν τοῦ ρόλου τοῦ Ἐπισκόπου καὶ ἀποδόμησιν τῆς Τοπικῆς Ἐκκλησίας – Ἐπισκοπῆς! Ἕκαστος Ἐπίσκοπος γνωρίζει τί ὀφείλει νὰ πράξη καὶ εἶναι αὐτεξούσιος, ἐφ’ ὅσον ἐνεργεῖ ἐντὸς τῶν Ἱ. Κανόνων. Ἀκόμη καὶ ὁ Νόμος τοῦ Ὄθωνος τοῦ 1852 «Περὶ ἐπισκοπῶν καὶ ἐπισκόπων» ἀναφέρει:
«Ἄρθρο Η΄. Ὁ ἐπίσκοπος εἶναι ἡ πνευματικὴ καὶ ἐκκλησιαστικὴ ἀρχὴ τῆς κληρωθείσης αὐτῷ ἐπισκοπῆς. Ἐνεργεῖ ἐν τῇ ἰδίᾳ αὐτοῦ ἐπισκοπῇ τὰ παρὰ τῶν ἱερῶν κανόνων καὶ ἐκκλησιαστικῶν διατάξεων ἐπιβαλλόμενα αὐτῷ καθήκοντα, διατηρῶν ἀπαρεγκλίτως τὰ θεῖα δόγματα, καὶ ἐπιτελῶν ἀκριβῶς τὰ μυστήρια, καὶ φυλάσσων τοὺς ἱεροὺς κανόνας, καὶ τὰς παραδόσεις τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ἐπαγρυπνεῖ εἰς τὴν ἀκριβῆ τούτων διατήρησιν καὶ παρὰ τῶν ὑπὸ τὴν πνευματικὴν αὐτοῦ ποιμαντορίαν διατελούντων…».
Πρέπει νὰ συνειδητοποιήσουν ὅλοι ὅτι δὲν εὑρίσκεται ἡ Σύνοδος ὑπεράνω τῆς Ἐπισκοπῆς! Ἡ Σύνοδος δύναται νὰ ἐγκαλέση -μόνον τότε- τὸν Ἐπίσκοπον, ὅταν αὐτὸς ἀθετῆ τὸ Ἱ. Εὐαγγέλιον καὶ τὰς Οἰκουμενικὰς Συνόδους (δηλ. παραβάσεις δόγματος, Ἱ. Κανόνων, ἤθους) καὶ ὄχι διὰ ἰδικά της ἐφευρήματα, τὰ ὁποῖα μάλιστα ἔρχονται εἰς ἀντίθεσιν μὲ Οἰκουμενικὰς Συνόδους. Δὲν δύναται ἡ ΔΙΣ νὰ ὑποκαθιστᾶ, νὰ διατάζη ἢ νὰ διαποιμαίνη μίαν Ἐπαρχίαν, παραβαίνουσα κάθε ἐκκλησιολογικὸν θεμέλιον, διότι ὑποσκάπτει τὰς βάσεις τῆς Ἐκκλησίας! Εἶναι ἀντιεκκλησιαστικὸν καὶ ἀπάνθρωπον νὰ «ποδοπατεῖται» ἡ συνείδησις κάθε Ἐπισκόπου καὶ κάθε κληρικοῦ καὶ μάλιστα, ὅταν αὐτὸ γίνεται, διὰ νὰ ἐξασφαλισθῆ ἡ εὔνοια τοῦ κράτους…
Ὅταν ἡ Σύνοδος ζημιώνη
Ἱεράρχαι ποὺ συγκροτοῦν Συνόδους («διαρκεῖς» ἢ μὴ) πιστεύουν ὅτι ἡ μόνη προϋπόθεσις, ὥστε αἱ (λανθασμέναι, αἱρετικαί, ἀντικανονικαὶ κ.ἄ.) ἀποφάσεις των νὰ εἶναι «θεόπνευστοι» καὶ ἀποδεκταί, εἶναι τὸ γεγονὸς ὅτι οἱ ἴδιοι εἶναι Ἐπίσκοποι. «Πλανῶνται πλάνην οἰκτράν»!
Ἡ ἐγκυρότης, ἀλήθεια καὶ ἀποδοχὴ οἱασδήποτε Συνόδου (ἔστω καὶ τῆς ΔΙΣ) δὲν ἐξαρτᾶται ἀπὸ τὸν Νόμον τῆς Πολιτείας ἢ ἀπὸ τὸν ἀριθμὸν τῶν συμμετεχόντων ἢ ἂν παρευρίσκεται ὁ Πρόεδρός της κ.λπ., ἀλλὰ ἂν ὅσα ἀποφασίζη εἶναι σύμφωνα μὲ τὸ Ἱ. Εὐαγγέλιον καὶ τοὺς Ἱ. Κανόνας. Π.χ. δὲν δύναται καμία Σύνοδος νὰ ἀποφασίση ὅτι ἡ μοιχεία ἐπιτρέπεται ἢ νὰ ἐντέλλεται τὸν ἀποκλεισμὸν τῶν πιστῶν ἀπὸ τὴν θείαν Λειτουργίαν κ.λπ. Αἱ ἀποφάσεις πρέπει ὄντως νὰ «εἶναι τοῦ Χριστοῦ», εἰδάλλως εἶναι τοῦ…; Διὰ τοῦτο εὐστόχως γράφει ὁ ἀείμνηστος Χρ. Ἀνδροῦτσος εἰς τὴν «Δογματικὴν» αὐτοῦ, σ. 290:
«Κατὰ τῶν τοιούτων συνόδων τῶν ἁπλῶς ἐπὶ τοῦ πλήθους τῶν μελῶν οὐχὶ δ’ ἐπὶ τῆς θεοδιδάκτου ἀληθείας ἐρειδομένων ἰσχύει ἡ παρατήρησις τοῦ Μεγάλου Ἀθανασίου: «Πλῆθος χωρὶς ἀποδείξεων αὐθεντοῦν φοβῆσαι μὲν ἱκανόν, πεῖσαι δὲ οὐδαμῶς, ἢ πόσαι μυριάδες πείσουσι μὲ τὴν ἡμέραν νύκτα νομίσαι;».
Διὰ νὰ «εἶναι τοῦ Χριστοῦ» ἡ Σύνοδος, μία ὁδὸς ὑπάρχει: οἱ Ἱεράρχαι ποὺ συγκροτοῦν αὐτὴν νὰ εἶναι ἄνθρωποι προσευχῆς, ἀσκητικοί, ἀγαθοί, πρᾶοι, ταπεινοὶ κ.λπ. Ἂν δὲν εἶναι, καὶ εἶναι μάλιστα ἐμπαθέστεροι τῶν ἁπλῶν πιστῶν, τότε ὄχι μόνον δὲν ἐπιλύουν προβλήματα, ἀλλὰ δημιουργοῦν οἱ ἴδιοι περισσότερα δεινὰ διὰ τὴν Ἐκκλησίαν, κατὰ τὴν μαρτυρίαν τοῦ Μεγάλου Πατρὸς καὶ Διδασκάλου τῆς Ἐκκλησίας Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου, ὁ ὁποῖος γράφει:
«Ἔχω μὲν οὕτως, εἰ δεῖ ταληθὲς γράφειν, ὥστε πάντα σύλλογον φεύγειν ἐπισκόπων, ὅτι μηδεμιᾶς συνόδου τέλος εἶδον χρηστόν, μηδὲ λύσιν κακῶν μᾶλλον ἐσχηκυΐαν ἢ προσθήκην. Ἀεὶ γὰρ φιλονεικίαι καὶ φιλαρχίαι καὶ λόγου κρείττονες, καὶ θᾶττον ἂν τις ἐγκληθείη κακίαν ἑτέροις δικάζων, ἢ τὴν ἐκείνων λύσειε» (Πρὸς τὸν Ἔπαρχον Κωνσταντινουπόλεως Προκόπιον, ἐπιστολὴ 130η).
Κατ’ οἰκονομίαν ἡ Ἐκκλησία δέχεται πρὸς καιρὸν τὴν ΔΙΣ ὡς ὄργανον ὑπηρετικὸν τῆς Ἱεραρχίας. Ἡ ΔΙΣ ὅμως ἀντὶ νὰ ὠφελῆ εἰς τὴν διοίκησιν ἐκτρέπεται ἀπὸ τὴν ἐκκλησιολογικὴν πορείαν καὶ ὅπως ὁ Ἐπίσκοπος δύναται μακρὰν τῆς χάριτος τοῦ Θεοῦ νὰ καταλήξη «Δεσπότης», κατ’ ἀναλογίαν καὶ ἡ ΔΙΣ παρακμάζει ἀπὸ Σύνοδος εἰς «δυνάστην»! Δὲν χωρεῖ «χούντα» εἰς τὸ Ἐκκλησιαστικὸν Πολίτευμα!
Τὸ τελευταῖον διάστημα ἡ φράσις «ὑπακοὴ εἰς τὴν ΔΙΣ» ἔχει καταστῆ ἡ εὔκολος δικαιολογία πρὸς τὸ ποίμνιον ἀπὸ Ἱεράρχας ποὺ ἀδυνατοῦν νὰ ἐμπνεύσουν τὸν αὐθόρμητον σεβασμόν. Ἂς ἀναρωτηθοῦν καὶ πάλιν διατί ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Θεολόγος ἔφθασεν εἰς τὸ σημεῖον νὰ γράψη «πάντα σύλλογον φεύγειν ἐπισκόπων, ὅτι μηδεμιᾶς συνόδου τέλος εἶδον χρηστόν»!
