Οδηγός στον Χριστό – για όσους δεν διαβάζουν Ευαγγέλιο. Μέρος Β

Αλεξάνδρα Μποροβίκ

Λίγοι είναι οι συγγραφείς στο διεθνές λογοτεχνικό στερέωμα που άσκησαν, και συνεχίζουν να ασκούν, μια τόσο ισχυρή επιρροή στο ανθρώπινο μυαλό και προκαλούν ακόμη και σήμερα τόσο διαμετρικά αντίθετες εκτιμήσεις/αντιδράσεις – από την ενθουσιώδη αποδοχή μέχρι το απλό μίσος, όπως ο Φ.M. Ντοστογιέφσκι. "Ο Ντοστογιέφσκι μού δίνει περισσότερα από οποιονδήποτε άλλο επιστημονικό στοχαστή" (Α. Αϊνστάιν). "Είδε την ανθρώπινη ψυχή σε όλα και παντού" (Β. Σολοβιώφ) – και "Είναι αναμφισβήτητο κι αδιαφιλονίκητο: Ο Ντοστογιέφσκι είναι μεγαλοφυΐα, αλλά η κακή μας μεγαλοφυΐα" (Μ. Γκόρκι). Ο Λένιν μιλάει γιά τον "αρχιεπίσκοπο Ντοστογιέφσκι". Ναι, και για πολλούς αναγνώστες, το έργο του Ντοστογιέφσκι προκαλεί αρνητικές αντιδράσεις, μέχρι απόρριψης. Για τούς λόγους που συμβαίνει αυτό, αλλά και για τούς λόγους που κάνουν τα έργα τού συγγραφέα τόσο σημαντικά και πολύτιμα για εμάς, ή που κάνουν τούς ποιμένες να τον επικαλούνται σε κηρύγματα και τούς θεολόγους να τον κατηγορούν ως αιρετικό, καθώς και για τους ήρωες τού μυθιστορήματος "Ηλίθιος" και για το ρολόι τού Ρασκόλνικωφ – μιλάμε με την κα Τατιάνα Κασάτκινα, Πρόεδρο τής Επιτροπής τής μελέτης τής δημιουργικής κληρονομιάς τού Φ.M. Ντοστογιέφσκι, τού Επιστημονικού Συμβουλίου "Ιστορία τού Παγκόσμιου Πολιτισμού" (Ρωσική Ακαδημία Επιστημών).

Γιατί απέστειλε ο Θεός έναν ηλίθιο;

• Ξέρω ότι το μυθιστόρημα «Ο Ηλίθιος» άσκησε σημαντική επιρροή σε πολλούς, και πολλοί το αγάπησαν ..

– Παρεμπιπτόντως, όταν τυπώθηκε το μυθιστόρημα, ξεσηκώθηκε κύμα κριτικής – σχόλια, παρωδίες, και εκφοβισμός ... Επειδή το κείμενο είχε διαβαστεί ανεπαρκώς. Οι σύγχρονοι τού Ντοστογιέφσκι ήταν συνηθισμένοι σε συνθέσεις όπως, για παράδειγμα, αυτή τού Νικολάι Ουσπένσκι με την άμεση κριτική του τής πραγματικότητας από την άποψη δημοκρατών, χωρίς το παραμικρό πνευματικό βάρος. Στα τέλη του 19ου και 20ου αιώνα, άρχισαν να εκτιμούν τον Ντοστογιέφσκι τα παιδιά τών πρώτων αναγνωστών του.

Με τι ασχολείται στην πραγματικότητα, το μυθιστόρημα "Ο Ηλίθιος"; Ασχολείται με την παρουσία του Θεού στον άνθρωπο σε έναν κόσμο που ζει εντελώς χωρίς τον Θεό και που σαν να μην Τον χρειάζεται.

Ο καθένας με τον οποίο γνωρίζεται ο πρίγκιπας Μύσκιν σκέφτεται γι 'αυτόν: «Ο Θεός τον έστειλε απευθείας σε μένα». Αλλά γιατί άραγες τον έστειλε ο Θεός σε αυτούς;

Είναι ενδιαφέρον ότι στην αρχή τού μυθιστορήματος όλοι με τούς οποίους γνωρίζεται ο πρίγκιπας Μύσκιν σκέφτονται γι αυτόν: «Ο Θεός τον έστειλε κατευθείαν σε μένα». Αλλά γιά ποιο λόγο τον έστειλε ο Θεός σε αυτούς; Στον στρατηγό Γιεπάντσιν, για παράδειγμα, ο "Θεός τον έστειλε" έτσι ώστε να μπορεί να ξεφύγει από τις οποιεσδήποτε εξηγήσεις με την σύζυγό του ... Και στους άλλους, για κάποιον παρόμοιο λόγο .. Αποδεικνύεται ότι αυτοί οι άνθρωποι θυμούνται τον Θεό και χρησιμοποιούν τον Θεό αποκλειστικά γιά μικροπράγματα και μόνο. Αυτή είναι η κατάσταση σήμερα της κοινωνίας όντως. Ο Στιπάν Τροφιμόβιτς στο μυθιστόρημα "Δαιμονισμένοι" θα πεί όταν τού παρουσιάζουν το Ευαγγέλιο: "Ναι, .. το είχα διαβάσει πριν από είκοσι χρόνια και το ξαναφρεσκάρισα στην μνήμη μου πρόσφατα μέσα από το υπέροχο βιβλίο του Ρενάν". Μιλάμε για το βιβλίο του Γάλλου φιλόσοφου και ιστορικού Ε. Ρενάν, "Η ζωή του Ιησού". Για τι πράμα μιλάει αυτό το βιβλίο; Μιλά περί τού Χριστού αλλά μόνο στην ανθρώπινη διάσταση του. Περί τού Χριστού στην θεμελιώδη μη θεϊκότητά Του. Αυτή η οπτική γωνία είναι μια στην οποία απουσιάζει ο Χριστός, κι απουσιάζει παντελώς η συμμετοχή σε μια σχέση μαζί Του. Και ο Ντοστογιέφσκι στο μυθιστόρημα "Ο Ηλίθιος" αναπαράγει αυτή την οπτική γωνία.

Ο ηθοποιός Σμοκτουνόβσκι ως πρίγκιπας Μύσκιν Δεν είναι ολωσδιόλου τυχαίο το γεγονός ότι τo μυθιστόρημα "Ο Ηλίθιος" είχε τρομακτικό αντίκτυπο ακριβώς στην άθεη Σοβιετική Ένωση! Λέγεται ότι κατά τη διάρκεια κάθε παράστασης τού έργου κούλτ "Ο Ηλίθιος" τού Γ. Τοβστονόγκοφ (1957, 2η έκδοση – 1966), τα ασθενοφόρα βρίσκονταν κοντά στο θέατρο γιά κάθε περίπτωση: οι καρδιές τών ανθρώπων δεν μπορούσαν να το αντέξουν. Ξαφνικά άρχισαν να βλέπουν σε ένα άτομο αυτό που από καιρό τούς είχε απαγορευτεί να βλέπουν.

Ο Ντοστογιέφσκι έγραψε – πολλά χρόνια νωρίτερα! – ένα βιβλίο που για μια κατάσταση έλλειψης τού Ευαγγελίου γιά εβδομήντα χρόνια, και γενικότερα γενικής απουσίας τού Θεού από τα μυαλά τών ανθρώπων, αυτό λοιπόν το βιβλίο αποδείχθηκε απολύτως επαρκές για την δεδομένη ψυχοσύνθεση τής κοινωνίας. Ταίριασε απόλυτα με αυτήν. Και ενσωματώνοντας, μετασχημάτισε εντελώς αυτή την κοινωνία εκ τών ένδον.

– Και ποιός είναι ο κύριος χαρακτήρας; Ένας ηλίθιος ή ...;

Είναι κάποιος που καταστρέφει τις προσδοκίες τών άλλων. Αλλά τι ακριβώς καταστρέφει; Την εναγκάλιση τού "ζωτικό–ορατό–τωρινό", εναγκάλιση πού ¨βολεύει¨ και δίνει μια αίσθηση ¨σιγουριάς¨.

Όλοι σκοντάφτουν πάνω στον πρίγκηπα Μύσκιν. Αλλά χωρίς να σκοντάψει κανείς δεν θα κινηθεί πουθενά. Ακόμη κι ο Άνθρωπος δεν θα είχε γίνει αυτό που είναι. Κάτι τραγικό συμβαίνει πάντα όταν οι άνθρωποι απομακρύνονται από την θαλπωρή τού "ζωτικό–ορατό–τωρινό". Δεν είναι περίεργο, παρεμπιπτόντως, πως η «επίσκεψη» τού Θεού συνοδεύτηκε από μερικά τόσο δυσάρεστα γεγονότα στη ζωή.

– Και η Ναστάσια Φιλίποβνα;

– Αυτό είναι ένα πρόσωπο που επιλέγει τον εαυτό του . Γιατί άραγε έφυγε τρέχοντας από τον πρίγκηπα Μύσκιν κάτω από το στέμμα (Σ.Μ.: την ώρα τού γάμου); Μετά μάλιστα από μια τόσο μεγάλη έκφραση θαυμασμού από το πλήθος: «Για μια τέτοια πριγκίπισσα, θα πουλούσα την ψυχή μου!» "Την ζωή σου γιά μιά νύχτα μαζί μου!", φώναζε κάποιος υπάλληλος. " «η ζωή (Σ.Μ.: σου) σε αντάλλαγμα για μια νύχτα (Σ.Μ.: μαζί) μου!» είναι ένα απόσπασμα από το ΄Αιγυπτιακές Νύχτες΄ τού Πούσκιν.

Οι υπαινιγμοί τού Πούσκιν παίζουν μεγάλο ρόλο στο μυθιστόρημα "Ο Ηλίθιος"

Σε γενικές γραμμές, ο Πούσκιν διαπερνά ολόκληρο το μυθιστόρημα. Θυμηθείτε μόνο πώς ο Πρίγκιπας Μύσκιν λέει για τον Ρογκόζιν: «Εμείς οι δυό μαζί διαβάσαμε τον Πούσκιν, τα πάντα μάλιστα». Αυτή η φράση είναι μια ένδειξη στον αναγνώστη για να αντιληφθεί σε ποιό πλαίσιο κινείται το μυθιστόρημα.

Και τι συμβαίνει στις ΄Αιγυπτιακές Νύχτες΄; Η Κλεοπάτρα προκαλεί τούς θαυμαστές της: «Ποιος από εσάς θα αγοράσει τη νύχτα μου με κόστος την ζωή του;» Ο Ντοστογιέφσκι κατανόησε βαθιά αυτό το κείμενο τού Πούσκιν. Πίσω στις αρχές της δεκαετίας του 1860, έγραψε ένα άρθρο, με αφορμή ένα σκάνδαλο: μια κάποια κυρία αποφάσισε να διαβάσει τις Αιγυπτιακές Νύχτες από τη σκηνή σε κάποια λογοτεχνική βραδιά και σαν αποτέλεσμα ξεκίνησε η δίωξή της από τον Τύπο. Ο Ντοστογιέφσκι στάθηκε στο πλευρό τής κυρίας και εξήγησε ότι δεν υπήρχε τίποτα το "ροζ" στο κείμενο τού Πούσκιν. Δεν πρόκειται καν περί μιάς "ροζ" ιστορίας. Πρόκειται για τη φρίκη ενός κόσμου στον οποίο ένα άτομο καταντά ουσιαστικά ένα ζωντανό πτώμα, που χρειάζεται να προσθέσει στην ¨πικάντικη¨ τροφή κάτι ασυνήθιστο, διότι διαφορετικά όλα είναι πλήξη. Όλα είναι πλήξη αν ο κόσμος είναι ¨κλειδαμπαρωμένος¨, αντί να υπάρχει ο καθάριος ουρανός. Κι αυτά όλα συμβαίνουν επειδή η ψυχή τού ανθρώπου είναι κατεστραμμένη και η σύνδεση με το πνεύμα έχει γκρεμιστεί.

Τής Ναστάσια Φιλίποβνα τής πετάνε στα μούτρα: "Εσύ, αγαπούλα μου είσαι η Κλεοπάτρα. Κι εγώ είμαι έτοιμος για το ¨η ζωή μου γιά μια νύχτα σου¨ ..". Κάποιος βάζει μπροστά της έναν καθρέφτη, στον οποίο βλέπει τον εαυτό της ως Κλεοπάτρα – το σύμβολο τής ομορφιάς που οδηγεί στο θάνατο, μιάς αρπακτικής ομορφιάς. Και αφήνει πίσω της τον πρίγκιπα γιά να πάει στον Ρογκόζιν για να γίνει θύμα, και όχι μιά αράχνη–αρπακτικό. Αυτή ήταν η επιλογή που είχε να κάνει: είτε Κλεοπάτρα, είτε αθώο θύμα.

Αλλά προκειμένου να διαβάσει κανείς το μυθιστόρημα με τον τρόπο που το σκέφτηκε/οικοδόμησε ο Ντοστογιέφσκι, πρέπει κανείς να καταλάβει και να κατανοήσει όλες τις αναφορές πού συναντιόνται σε αυτό.

Το λάθος τού Ρασκόλνικοφ

– Το μυθιστόρημα "Έγκλημα και τιμωρία" είναι οικείο σε όλους μόνο και μόνο επειδή το διδάσκουν στο σχολείο (Σ.Μ.: στην Ρωσία). Ερώτηση για το μυθιστόρημα: ποιό, κατά τη γνώμη σας, ήταν το λάθος τού Ρασκόλνικοφ;

Ι. Γράμπαρ "Ρασκόλνικοφ στην πλατεία" Εικονογράφηση για το μυθιστόρημα τού Φ. M. Ντοστογιέφσκι "’Έγκλημα και τιμωρία" 1894 – Το λάθος τού Ρασκόλνικοφ συνίσταται σε μόνο ένα πράγμα – στα μέσα πού διάλεξε. Θυμηθείτε, είχε ένα ρολόι – από τον μπαμπά του, σωστά; Και στο ρολόι απεικονίζονταν η υδρόγειος. Αυτή ήταν όλη η κληρονομιά του. Αυτή ήταν η δύναμή του: ολάκερη η γη. Κι αισθάνονταν υπεύθυνος για ολόκληρο τον κόσμο.

Ο Ρασκόλνικοφ σε όλο το μυθιστόρημα κάνει μόνο ένα: να μοιράζει λεφτά απο δώ κι από κεί

Ο Ρασκόλνικοφ ζεί με μια αίσθηση ευθύνης για τα πάντα. Αυτός είναι ο ήρωας που, σε όλο το μυθιστόρημα, κάνει μόνο ένα: να δίνει χρήματα σε όλους. Ένας φτωχός νεαρός που είναι απένταρος! Ο οποίος όμως έχει ασχολία – την διανομή. Και αυτά είναι χρήματα βγαλμένα είτε από το ενέχυρο γιά το ρολόγι τού πατέρα του, είτε από τη σύνταξη τής μητέρας, την οποία επίσης λαμβάνει χάρην τού πατέρα. Αποδεικνύεται ότι δεν έχει απολύτως τίποτα δικό του – τα πάντα είναι τού πατέρα του. Και το γεγονός επίσης ότι από τον πατέρα του έχει ακριβώς όσα χρειάζονται γιά την συγκεκριμένη περίπτωση: 20 καπίκια γιά τον αστυνομικό πού θα πάει το κοριτσάκι από τη λεωφόρο στο σπίτι, 25 ρούβλια για την κηδεία τού Μαρμελάντοφ ... Και όλα τα χρήματα που ο ίδιος «απέκτησε», αποδεικνύεται ότι δεν χρειάζονται σε τίποτε – μπορεί να τα κρύψει κάτω από μια πέτρα.

Αυτό το ρολόι εμπεριέχει ένα βαθύ συμβολισμό. Αυτή είναι η Υδρόγειος, το σύμπα–Υπερδύναμη, το οποίο κρατάει κάποιος στο χέρι του, όπως και ο Ρασκόλνικοφ το κρατά στο χέρι του, αλλά είναι επίσης το χέρι αυτού που κατέχει όλα τα "πέρατα και τις αρχές". Είναι ένα ανοιχτό σύμπαν στο οποίο προσπέφτει συνεχώς αμέτρητη Χάρη. Αλλά είναι επίσης κι ένας ωρολογιακός μηχανισμός. Και τι είναι ένας ωρολογιακός μηχανισμός; Τι είναι η ώρα/χρόνος; Για να εισέρθεις στο επόμενο λεπτό, πρέπει να συμπιέσεις κάπου το προηγούμενο. Δηλαδή, είναι κάτι που συνεχώς καταβροχθίζει τον εαυτό του για να ξαναρχίσει. Αυτό είναι ένα κλειστό σύμπαν, ουροβόρος όφις – ένα φίδι που καταβροχθίζει την ουρά του: αυτή είναι η αιώνια ανακατανομή αυτού που είναι.

Και ο Ρασκόλνικοφ το σκέφτεται κάπως έτσι: αυτός ο κάποιος Θεός είναι "ανίκανος": και ούτε ξέρει κανείς τι συμβαίνει στον κόσμο, ακόμη και το όνειρο κακό (κι ο μπαμπάς σε ένα όνειρο δεν ήταν σε θέση να προστατεύσει το άλογο ή να σταματήσει τους δολοφόνους του) – αυτό σημαίνει ότι πρέπει κάποιος να ενεργήσει από μόνος του. Και πώς μπορεί ο άνθρωπος να ενεργεί ο ίδιος στον κόσμο; "Μόνο με ένα τρόπο." Εάν ο κόσμος είναι κλειστός, τότε για να δώσεις σε κάποιον, πρέπει να πάρεις από κάποιον άλλον. Να ΄την λοιπόν σε λειτουργία η αρχή τής αναδιανομής, τής αναδιαμόρφωσης – η αρχή της φτώχειας παρά τής αφθονίας.

Αυτό είναι το λάθος του Ρασκόλνικοφ! Ενεργεί σαν να είναι πραγματικά υπεύθυνος για όλα, αλλά αποφάσισε ότι είναι υπεύθυνος για τα πάντα σε έναν κλειστό κόσμο και όχι σε έναν κόσμο ανοιχτό στην Χάρη – δηλαδή, ότι είναι ένας αναδιανομέας, όχι ένας διαμεσολαβητής, κάποιος πού στέλνει ένα μήνυμα.

– Έχασε επαφή με τον πατέρα του;

– Ναι, έχασε επαφή με τον πατέρα του. Προσπάθησε να αναδιανείμει με κάποιο τρόπο αυτό που ήταν διαθέσιμο και αποδείχτηκε ότι αυτό δεν λειτούργησε καθόλου. Κάπως έτσι φτάσαμε στο: "Εγώ δολοφόνησα εμένα τον ίδιο, κι όχι την ηλικιωμένη γυναίκα".

Και τότε, στη διάρκεια ολόκληρου τού μυθιστορήματος, λαμβάνει χώρα μια αργή και βαθμιαία αποκατάσταση της αρχικής εμφάνισης τού Χριστού.

Τα τελευταία λόγια τού μυθιστορήματος είναι εξαιρετικά: "Αλλά κάπου εδώ ξεκινάει μια νέα ιστορία, η ιστορία της σταδιακής ανανέωσης τού ανθρώπου, η ιστορία τής σταδιακής αναγέννησης, τής σταδιακής μετάβασής από έναν κόσμο σε έναν άλλο, η μύηση σε μια νέα μέχρι τώρα άγνωστη πραγματικότητα". Τι συνέβη; Μετάνοια, αλλαγή στον νού. Και αυτό σημαίνει μια πλήρη αλλαγή σε όλα, μια αλλαγή στο όραμα τού κόσμου και τών διασυνδέσεών του. Αυτό ακριβώς συμβαίνει και με τον αναγνώστη τού Ντοστογιέφσκι.