Γράφει ὁ κ. Κωνσταντῖνος Βαθιώτης,
τέως Ἀναπληρωτὴς Καθηγητὴς Νομικῆς Σχολῆς Δ.Π.Θ.
ΜΕΡΟΣ Θ΄
ΚΑΤΑΣΚΟΠΕΥΤΙΚΟΣ ΚΑΠΙΤΑΛΙΣΜΟΣ
Τὰ προαναφερθέντα πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ τὰ συνδυάσουμε μὲ τὸ φαινόμενο τοῦ λεγόμενου «κατασκοπευτικοῦ καπιταλισμοῦ» (Surveillance Capitalism). Τὸν ὅρο αὐτὸν ἐμπνεύσθηκε ἡ Σοσάνα Ζοῦμποφ (Shoshana Zuboff), καθηγήτρια τῆς Σχολῆς Διοίκησης Ἐπιχειρήσεων τοῦ Χάρβαρντ καὶ συγγραφέας τοῦ ὀγκώδους, ὁμότιτλου βιβλίου ποὺ κυκλοφόρησε στὰ ἀγγλικὰ 2019 [1]. Ἡ κεντρικὴ ἰδέα του, ὅπως συνοψίζεται ἀπὸ τὸν Πέτρο Παπακωνσταντίνου [2], εἶναι ἡ ἑξῆς:
Ἡ Google καὶ ἡ Facebook […] πίσω ἀπὸ τὴ βιτρίνα μίας μηχανῆς ἀναζήτησης καὶ ἑνὸς μέσου κοινωνικῆς δικτύωσης, εἶναι στὴν πραγματικότητα ἑταιρεῖες κατασκοπίας τῶν χρηστῶν καὶ χειραγώγησης τῆς ἀνθρώπινης συμπεριφορᾶς, βγάζοντας τεράστια κέρδη ἀπὸ τὴν ὑποκλοπὴ προσωπικῶν δεδομένων.
Ἡ μεγάλη ἀντιστροφὴ ἔχει ἤδη συντελεστεῖ πίσω ἀπὸ τὴν πλάτη μας. Τὴν ὥρα ποὺ ἐμεῖς ἀναζητοῦμε πληροφορίες καὶ γνώσεις μέσῳ τῆς Google, εἶναι ἡ ἴδια ἡ Google ποὺ μᾶς κατασκοπεύει, γιὰ νὰ μᾶς πουλήσει ὡς διαφημιστικὸ προϊόν. Ἀπὸ παράθυρο ἐπικοινωνίας μὲ ἄλλους χρῆστες, ὁ τοῖχος μας στὸ Facebook καταλήγει νὰ λειτουργεῖ σὰν τὸ ἡμιδιαφανὲς γυαλὶ τοῦ ἀνακριτικοῦ γραφείου, ποὺ ἐπιτρέπει στοὺς ἄλλους, ἐν προκειμένῳ στὴν ἑταιρεία τοῦ Μὰρκ Ζάκερμπεργκ (Mark Zuckerberg), νὰ παρακολουθοῦν τὴν κάθε μας κίνηση, νὰ ἑρμηνεύουν καὶ νὰ προβλέπουν τὴν συμπεριφορά μας, χωρὶς ἐμεῖς νὰ τοὺς βλέπουμε. Τὸ προϊὸν ποὺ πουλᾶνε στοὺς διαφημιστὲς αὐτὲς οἱ ἑταιρεῖες δὲν εἶναι τὰ ἀκατέργαστα δεδομένα ποὺ ἀφήνουμε πίσω μας μὲ κάθε ἀναζήτηση μέσῳ Google ἢ ἐπικοινωνία μέσῳ Facebook, ἀλλὰ ἡ ἀνάλυση τῶν δεδομένων καὶ ἡ πρόβλεψη τῶν μελλοντικῶν ἐπιθυμιῶν μας. Χάρη σὲ αὐτὲς τὶς ἀναλύσεις καὶ προβλέψεις, οἱ διαφημιστικὲς ἑταιρεῖες εἶναι σὲ θέση νὰ διεξάγουν πιὸ προσωποποιημένη καὶ ἀποτελεσματικὴ διαφημιστικὴ ἐκστρατεία.
Κατὰ τὴν Ζοῦμποφ, ὁ κατασκοπευτικὸς καπιταλισμὸς ὑπονομεύει τὸν αὐτοπροσδιορισμό, τὴν αὐτονομία καὶ τὸ δικαίωμα στὴν ἐλεύθερη ἐπιλογὴ γιὰ χάρη μίας ἀνεμπόδιστης ροῆς δεδομένων συμπεριφορᾶς, ποὺ τρέφουν τὶς ἀγορές, οἱ ὁποῖες ἀσχολοῦνται μὲ ἐμᾶς, ἀλλὰ ὄχι πρὸς ὄφελός μας.
Ὁ Παπακωνσταντίνου συνεχίζει νὰ συνοψίζει τὶς προμνημονευθεῖσες ἀπόψεις τῆς Ζοῦμποφ, γράφοντας τὰ ἑξῆς: [3]
Αὐτὸς ὁ ὁδοστρωτήρας ποὺ ἰσοπεδώνει τὴ δημοκρατία καὶ τὴν ἰσότητα ἰσοδυναμεῖ μὲ πραξικόπημα ἀπὸ τὰ πάνω: μὲ τὸν παραμερισμὸ τῶν ἀνθρώπων μέσα ἀπὸ τὸν Δούρειο Ἵππο τῆς ψηφιακῆς τεχνολογίας. Χάρη στὴ δύναμη ποὺ χαρίζει ὁ σφετερισμὸς ἀνθρώπινων ἐμπειριῶν, αὐτὸ τὸ πραξικόπημα πετυχαίνει μονοπωλιακὲς συγκεντρώσεις γνώσης καὶ δύναμης, ποὺ συντηροῦν τὶς διαχωριστικὲς κοινωνικὲς γραμμές. Εἶναι μία μορφὴ τυραννίας, ποὺ τρέφεται ἀπὸ τοὺς ἀνθρώπους, ἀλλὰ δὲν τοὺς ἐξυπηρετεῖ. Παραδόξως, αὐτὸ τὸ πραξικόπημα ἐξωραΐζεται ὡς θρίαμβος τῆς ἐξατομίκευσης, ἐνῶ μολύνει, ἀγνοεῖ, καταπατᾶ καὶ ἐξοστρακίζει ὁτιδήποτε μᾶς εἶναι ἀληθινὰ προσωπικό.
Ἀκολούθως, ὁ Παπακωνσταντίνου προβαίνει στὸ ἑξῆς σχόλιο: [4] Ἐνῶ οἱ δημοκρατικὲς κοινωνίες διατηροῦν ἕνα ὁρισμένο βαθμὸ ἐλέγχου πάνω στὶς κρατικὲς ὑπηρεσίες σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὰ προσωπικὰ δεδομένα, τὴν παρακολούθηση καὶ τὶς ἐλευθερίες, δὲν συμβαίνει τὸ ἴδιο μὲ τὰ μεγάλα μονοπώλια τῆς ψηφιακῆς οἰκονομίας, ποὺ παραμένουν σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀνεξέλεγκτα. Ἡ νέα τυραννία, γιὰ τὴν ὁποία μιλᾶ ἡ Ζοῦμποφ, δὲν εἶναι ὁ τυπικὸς ὁλοκληρωτισμὸς τοῦ Μεγάλου Ἀδελφοῦ, ἑνὸς κράτους-Λεβιάθαν, μισητοῦ μέν, ἀλλὰ εὔκολα ἀναγνωρίσιμου, τοποθετημένου διαρκῶς ἀπέναντί μας. Στὶς σύγχρονες, μεταδημοκρατικὲς κοινωνίες (δηλ. στὶς κοινωνίες ποὺ λειτουργοῦν τύποις δημοκρατικά, ἀλλὰ κατ’ οὐσίαν κυβερνῶνται ἀπὸ δικτατορικὰ καθεστῶτα ποὺ φοροῦν τὴν μάσκα τῆς δημοκρατίας) ἔχουμε νὰ κάνουμε περισσότερο μὲ τὴν καθημερινή, μοριακὴ τυραννία τῆς ὑποτιθέμενης «ἐπικοινωνίας», στὴν ὁποία συμμετέχουμε ἐνεργὰ ἐμεῖς οἱ ἴδιοι.
ΕΠΙΤΗΡΟΥΜΕΝΗ ΕΡΓΑΣΙΑ
Ἐπικεντρώνοντας, ἐν συνεχείᾳ, τὴν προσοχή του στὴν ἠλεκτρονικὴ παρακολούθηση ποὺ συντελεῖται στοὺς χώρους ἐργασίας, ὁ Παπακωνταντίνου τονίζει ὅτι: [5] Πέρα ἀπὸ τὰ συμβατικὰ μέσα, ὅπως εἶναι οἱ ἐσωτερικὲς κάμερες παρακολούθησης καὶ τὰ συστήματα γεωεντοπισμοῦ μὲ GPS, τὸ σύγχρονο ὁπλοστάσιο τῆς ἠλεκτρονικῆς ἐπιτήρησης περιλαμβάνει αἰσθητῆρες ποὺ συλλαμβάνουν τὶς συνομιλίες μεταξὺ ἐργαζομένων καὶ τὶς καταχωρίζουν σὲ εἰδικοὺς διακομιστὲς (server), παρακολουθοῦν τὶς μετακινήσεις τους, καταγράφουν τὶς ἐπικοινωνίες τους μέσῳ τηλεφώνου καὶ μέιλ, παρακολουθοῦν ποιὲς ἱστοσελίδες ἐπισκέπτονται, τί ἀγοράζουν διαδικτυακὰ καὶ ὅ,τι ἄλλο βάζει ὁ νοῦς τοῦ ἀνθρώπου. Εἰδικὰ λογισμικά, ὅπως τὸ Flexispy (εὐέλικτη κατασκοπία), μποροῦν νὰ ἐγκατασταθοῦν κρυφὰ σὲ ἕνα ἀντικείμενο καθημερινῆς χρήσης, ὅπως ἕνα ἑταιρικὸ τηλέφωνο ἢ ὑπολογιστή, καὶ νὰ διαχειρίζονται ὅλες αὐτὲς τὶς πληροφορίες. Τὰ τελευταῖα χρόνια ἀναπτύχθηκε ἕνας ὁλόκληρος κλάδος ἑταιρειῶν ἠλεκτρονικοῦ χαφιεδισμοῦ τῶν ἐργαζομένων, ἡ βιομηχανία τῶν λεγόμενων UAM (User Activity Monitoring), μὲ τὴ βοήθεια ἀλγορίθμων τεχνητῆς νοημοσύνης.
Σὲ πιὸ διεστραμμένες μορφές της, ἡ ἐργοδοτικὴ αὐθαιρεσία φτάνει νὰ ἐπεμβαίνει καὶ στὸ ἴδιο τὸ σῶμα τῶν ἐργαζομένων. Ἡ σουηδικὴ ἑταιρεία Epicenter κατασκευάζει μικροσυσκευὲς ἐντοπισμοῦ μὲ ραδιοσυχνότητες (RFID), σὰν κι αὐτὲς ποὺ βάζουν στὰ κατοικίδια ζῶα […], μόνο ποὺ αὐτὴ τὴ φορὰ προορίζονται γιὰ τοὺς ἐργαζόμενους. Φυσικά, οἱ δικοί της ἐργαζόμενοι ἦταν οἱ πρῶτοι ποὺ ὑποχρεώθηκαν νὰ τοὺς ἐμφυτεύσουν τὰ σχετικὰ τσὶπ κάτω ἀπὸ τὴν ἐπιδερμίδα τους. Ἡ ἑταιρεία Three Square Market ἀπὸ τὸ Οὐισκόνσιν διοργάνωσε «τσὶπ πάρτι», ὅπου ἐμφυτεύθηκαν συσκευὲς RFID στοὺς μισοὺς ὑπαλλήλους της! Μὲ τὴ βοήθεια τῶν μικροτσίπ, ἡ ἐργοδοσία μπορεῖ νὰ βλέπει κάθε στιγμὴ ποῦ βρίσκεται κάθε ὑπάλληλός της, πόση ὥρα κάθεται στὴν τουαλέτα, ἂν βγαίνει ἔξω γιὰ τσιγάρο καὶ πάει λέγοντας.
Ὀρθότερα: καὶ πάει κλαίγοντας! Διότι ὅποιοι μέχρι τώρα θεωροῦσαν ὅτι εἶναι «συνωμοσιολόγοι» ὅσοι τολμοῦσαν νὰ ἐκφράζουν τὴν ἀγωνία τους ἕνεκα τῆς δυνατότητας συσχετισμοῦ τοῦ τσιπαρίσματος τῶν ἀνθρώπων μὲ τὸ χάραγμα τῆς Ἱερᾶς Ἀποκαλύψεως, θὰ πρέπει, ἐνόψει τῆς προμνημονευθείσας ἐξέλιξης, νὰ ἔχουν κλονισθεῖ σοβαρά: Ἐφόσον χάραξε ἡ Νέα Ἐποχὴ τοῦ Προσωπικοῦ Δαιμοναριθμοῦ καὶ οἱ ἐμφυτεύσεις τῶν τσὶπ ἀποτελοῦν πλέον ζοφερὴ πραγματικότητα, δὲν εἶναι καθόλου ἀπίθανο νὰ χαράξει καὶ ἡ ἐποχὴ τοῦ χαράγματος τοῦ δυσώνυμου ἀριθμοῦ τοῦ Θηρίου.
Νὰ σημειωθεῖ ὅτι, μὲ πρόσχημα τὴν φροντίδα τῆς ἑταιρείας γιὰ τὴν ὑγεία τοῦ ἐργαζομένου, ζητεῖται ἀπὸ τὸν ἐργαζόμενο νὰ φορᾶ, ἀκόμα καὶ στὸν ἐλεύθερο χρόνο του, ἀσύρματες ἠλεκτρονικὲς μικροσυσκευὲς ποὺ φοριοῦνται σὰν τὰ iwatch, καὶ μετροῦν διάφορους δεῖκτες τῆς φυσικῆς κατάστασης τοῦ ἐργαζομένου. Ἔτσι, αὐτὸς μετατρέπεται σὲ μία διαρκῆ ροὴ δεδομένων, τὴν ὁποία ἡ διοίκηση μπορεῖ νὰ παρακολουθεῖ ἀνὰ πᾶσα στιγμὴ στὴν ὀθόνη τοῦ ὑπολογιστῆ καὶ νὰ τὴ συγκρίνει μὲ ἄλλες ροές, θέτοντας ὅλους τοὺς ἐργαζόμενους ὑπὸ διαρκῆ ἀξιολόγηση καὶ ἀνταγωνισμὸ [6].
ΔΙΑΧΕΙΡΙΣΙΣ ΤΗΣ ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΑΣ
Ἂς ἐπιστρέψουμε, ὅμως, τώρα καὶ πάλι στὸν ὁ Καζύνσκι, ὁ ὁποῖος σημειώνει ὅτι: [7] Ἡ τεχνολογικὴ πρόοδος εἶναι ἡ βασικὴ αἰτία τῆς συνεχιζόμενης αὔξησης τοῦ ἀριθμοῦ τῶν κανόνων καὶ τῶν κανονισμῶν. Τοῦτο ὀφείλεται στὸ ὅτι πολλὲς ἀπὸ τὶς τεχνολογικὲς συσκευές μας εἶναι κατὰ πολὺ ἰσχυρότερες καὶ ἄρα δυνητικῶς πιὸ καταστροφικὲς ἀπὸ τὶς πρωτόγονες συσκευές, τὶς ὁποῖες ἀντικατέστησαν (π.χ. ἂς συγκρίνουμε τὰ αὐτοκίνητα μὲ τὶς ἅμαξες) καὶ ἐπίσης ἡ αὐξανόμενη πολυπλοκότητα τοῦ συστήματος καθιστᾶ ἀναγκαῖο ἕνα πιὸ λεπτὸ συντονισμὸ τῶν μερῶν του.
Πέραν τούτου, συνεχίζει ὁ Καζύνσκι, πολλὲς συσκευὲς λειτουργικῆς σημασίας (π.χ. ἠλεκτρονικοὶ ὑπολογιστές, ἐξοπλισμὸς τηλεοπτικῆς μεταδόσεως, ἀεριωθούμενα ἀεροπλάνα) δὲν μποροῦν νὰ ἀνήκουν σὲ ἕνα μέσῳ ἄνθρωπο λόγω τοῦ μεγέθους καὶ τοῦ μεγάλου κόστους τους. Αὐτὲς οἱ συσκευὲς ἐλέγχονται ἀπὸ μεγάλους ὀργανισμούς, ὅπως εἶναι οἱ μεγάλες ἑταιρεῖες καὶ τὰ κράτη, καὶ χρησιμοποιοῦνται, γιὰ νὰ προωθήσουν τοὺς στόχους τοῦ κατεστημένου. Κι ἔτσι, ἡ τεχνολογία ἐπιτρέπει στὸ δεσπόζον κοινωνικὸ ρεῦμα νὰ ἐπιβάλει καθολικῶς τὶς ἀξίες του. Ἀκόμη κι ἂν οἱ προσωπικότητες ποὺ κινοῦν τὰ νήματα ἑνὸς τέτοιου ρεύματος δὲν μηχανορραφοῦν ἀπὸ δίψα γιὰ τὴν ἐξουσία ἤ, ἀκόμη χειρότερα, δὲν ἀποτελοῦν γρανάζια μίας ἐλὶτ ποὺ ἐργάζεται νυχθημερὸν γιὰ τὸν ἀπόλυτο ἔλεγχο τῆς ἀνθρωπότητας μέσῳ τῆς ἐγκαθίδρυσης μίας Παγκόσμιας Κυβέρνησης, εἶναι ἀρκετό, γιὰ νὰ μᾶς προκαλεῖται ἀνησυχία ἀπὸ τὴν κοινὴ διαπίστωση ὅτι ἡ ἔννοια ποὺ αὐτὲς οἱ προσωπικότητες προσδίδουν στὴν ἐλευθερία διαμορφώνεται ἀπὸ τὶς δικές τους ἀξίες, οἱ ὁποῖες δὲν ταυτίζονται κατ’ ἀνάγκην μὲ τὶς ἀξίες τῶν λαῶν.
Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι ὁ Καζύνσκι, στὸ προαναφερθὲν δοκίμιό του γιὰ τὴν τεχνολογικὴ σκλαβιά, ποὺ στὴν ἑλληνικὴ ἔκδοση φέρει τὸν τίτλο «Ἡ ἐξέγερση κατὰ τῆς τεχνολογικῆς δυστοπίας» [8], ὁμολογεῖ ὅτι ἀπὸ τὸ 1962 ἄρχισε νὰ ἐχθρεύεται τὴν τεχνολογία, ἀλλὰ δὲν τολμοῦσε νὰ ἐκφράσει ἀνοικτὰ τὴν γνώμη του, «ἐπειδὴ ἐκεῖνες τὶς μέρες σχεδὸν ὅλοι πίστευαν ὅτι μόνο ἕνας παλαβὸς ἢ κάποιος θρησκόληπτος ἀπὸ τὰ ἀπομακρυσμένα χωριὰ τοῦ Μισσισιπῆ θὰ μποροῦσε νὰ ἐναντιώνεται στὴν τεχνολογία».
Στὸ ἴδιο δοκίμιο [9], ὁ Καζύνσκι διατυπώνει τὴν κεντρικὴ θέση ὅτι ἡ τεχνολογία, ποὺ εἶναι «ὁ ἀποφασιστικὸς παράγοντας στὸν σύγχρονο κόσμο», μὲ ἄλλα λόγια: «ἡ κεντρικὴ δομὴ τῆς σύγχρονης κοινωνίας», «μᾶς ὁδηγεῖ πρὸς τὸ ἄγνωστο μὲ ἰλιγγιώδη ταχύτητα καὶ μὲ συνέπειες ποὺ μποροῦν νὰ ἀποβοῦν τελείως καταστροφικές».
Πόσο προφητικὸς (καὶ ἐναρμονισμένος μὲ τὴν θέση τοῦ Καζύνσκι ὑπὲρ τῆς ἀνάγκης νὰ προκληθεῖ ἡ κατάρρευση τοῦ τεχνολογικοβιομηχανικοῦ συστήματος) ὁ στίχος τοῦ Ρωμανοῦ τοῦ Μελωδοῦ στὴν Γ΄ Στάση τῶν Χαιρετισμῶν γιὰ τὴν ὑπεραγία Θεοτόκο μας: «χαῖρε, τεχνολόγους ἀλόγους ἐλέγχουσα».
(Συνεχίζεται…)
Σημειώσεις:
[1] Ἡ ἐποχὴ τοῦ κατασκοπευτικοῦ καπιταλισμοῦ. Ὁ ἀγώνας γιὰ ἕνα ἀνθρώπινο μέλλον στὸ μεταίχμιο τῆς νέας ἐξουσίας, μτφ.: Γ. Μπέτσος, ἐκδ. Καστανιώτη, 2020. [2] Παπακωνσταντίνου, Ἄνθρωποι καὶ ρομπότ. Οἱ προκλήσεις τῆς Τεχνητῆς Νοημοσύνης, ἐκδ. Α.Α. Λιβάνη, Ἀθήνα 2020, σελ. 217 ἑπ. [3] Παπακωνταντίνου, ὅ.π., σελ. 218. [4] Παπακωνταντίνου, ὅ.π., σελ. 218/219. [5] Παπακωνταντίνου, ὅ.π., σελ. 223. [6] Παπακωνταντίνου, ὅ.π., σελ. 224. [7] Καζύνσκι,, Ἡ πρόοδος κατὰ τῆς ἐλευθερίας, Ἐκδ. Κοιν.Σ. Ἔπ. Ἔξοδος, Ἀθήνα, 2023, σέλ. 17. [8] Καζύνσκι, μτφ.: Σ. Γιαννέλης, ἐκδ. Ἔξοδος, Ἀθήνα 2023, σελ. 102. [9] Καζύνσκι, ὅ.π., σελ. 104.
