Αρχ. Παύλου Δημητρακοπούλου, Θεολόγου – συγγραφέως - Ι. Μ. Κυθήρων και Αντικυθήρων
Εν Κυθήροις τη 29η Δεκεμβρίου 2025
Με πολλή οδύνη και πόνο ψυχής διαβάσαμε πρόσφατα στο διαδίκτυο, ότι η Ιερά Μητρόπολη Θεσσαλονίκης διοργάνωσε Εκδήλωση προς τιμήν του μακαριστού Οικ. Πατριάρχη κυρού Αθηναγόρα. Σύμφωνα με την είδηση: «Η Ιερά Μητρόπολις Θεσσαλονίκης και η Ηπειρωτική Εστία Θεσσαλονίκης θα πραγματοποιήσουν τιμητική Εκδήλωση για τον αείμνηστο Οικουμενικό Πατριάρχη κυρό Αθηναγόρα τον Ηπειρώτη, (εκ Βασιλικού Ιωαννίνων), η οποία εντάσσεται στα πλαίσια των εορτασμών της 85ης επετείου από της ιδρύσεως της Ηπειρωτικής Εστίας Θεσσαλονίκης. Τετάρτη 10 Δεκεμβρίου 2025. Αίθουσα Τελετών Ι.Μ.Θ. Ομιλητής: Ο Ποιμενάρχης μας, Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης κ. Φιλόθεος».[1] Η εκδήλωση έγινε προφανώς με αφορμή τη συμπλήρωση 60 ετών από την άρση των αναθεμάτων του 1054, στην οποία πρωταγωνιστής υπήρξε, ως γνωστόν, ο μακαριστός.
Στην ομιλία του ο κ. Φιλόθεος είπε μεταξύ άλλων: «Σήμερα κοιτώντας την πορεία του Αθηναγόρα νομίζω πως μπορούμε να δούμε μια ζωή που συνυπάρχουν η ταπεινότητα του Ηπειρώτη, η αγωνιστικότητα του Μακεδονίτη αγωνιστή, η πνευματικότητα του αγιορείτη, η διορατικότητα του ιεράρχη και η παγκόσμια ακτινοβολία του πατριάρχη. Επί πατριαρχίας Αθηναγόρα προβλήθηκε περισσότερο από ποτέ και ιδίως στη Δύση ο όρος ‘Οικουμενικός Πατριάρχης’. Η Ορθόδοξη Εκκλησία από τους Δυτικούς εθεωρείτο κάποια Εκκλησία της Ανατολής αποκομένη από ολόκληρο τον κόσμο, και με τον Αθηναγόρα απέκτησε μια παγκόσμια ακτινοβολία.…Ο πατριάρχης Αθηναγόρας με το έργο, τη σοφία του, την πραότητα, αλλά και την αποφασιστικότητά του έδειξε πως ο άνθρωπος μπορεί να γίνει γέφυρα ενότητας και ειρήνης σ’ ένα κόσμο διχασμών».[2]
Προ ετών ασχοληθήκαμε με το πρόσωπο του μακαριστού με σχετικό δημοσίευμά μας. Ωστόσο επειδή δυστυχώς ο Σεβ. Θεσσαλονίκης, κατά την ταπεινή μας γνώμη, έδωσε στην ομιλία του μια παραπλανητική εικόνα γύρω από το πρόσωπο και το έργο του μακαριστού, θεωρήσαμε χρέος μας να πληροφορήσουμε και πάλι στους αγνοούντες ορισμένες αλήθειες, ώστε να έχουν μια, κατά το δυνατόν, σαφή και αντικειμενική εικόνα της τραγικής και αξιοθρήνητης αυτής προσωπικότητος, όπως θα φανεί στη συνέχεια.
Ο Σεβ. Θεσσαλονίκης δεν υπήρξε ο πρώτος εγκωμιαστής του μακαριστού, δεδομένου ότι πολλοί άλλοι πριν από αυτόν, προερχόμενοι από τον χώρο του Οικουμενισμού, είπαν και έγραψαν πολλά εγκωμιαστικά σχόλια ήδη από της κοιμήσεώς του. Ενδεικτικά εδώ παραθέτουμε σχετικό απόσπασμα από το περιοδικό «Εκκλησία», επίσημο δελτίο της Εκκλησίας της Ελλάδος: «Ο Οικουμενικός Πατριάρχης Αθηναγόρας, θα γραφή εις τας δέλτους της ιστορίας ως Μέγας…μετά την αιφνιδίως και πανταχόθεν εκ πάντων των σημείων της Οικουμένης διασαλπισθείσαν και ως φωνήν υδάτων πολλών και πλήθος βροντών εκσπάσασαν περί αυτού συνείδησιν και μαρτυρίαν, ήτις κυριολεκτικώς κατεβρόντησεν και αυτούς τους καλή, ή κακή τη πίστει, επικριτάς του».[3]
Ωστόσο όλοι οι εγκωμιαστές του αποσιωπούν το γεγονός ότι ο μακαριστός υπήρξε το πρόσωπο εκείνο που κατ’ εξοχήν προώθησε την φοβερή αίρεση του Οικουμενισμού μέσα στα σπλάγχνα της Ορθοδοξίας. Θέλουν να αγνοούν επίσης το γεγονός ότι δέχθηκε δριμύτατους ελέγχους και επικρίσεις τόσον από υψηλά ιστάμενα εκκλησιαστικά πρόσωπα, όσον και από μεγάλες θεολογικές προσωπικότητες εγνωσμένου κύρους και πνευματικότητος, όπως ο μακαριστός Μητροπολίτης Φλωρίνης κυρός Αυγουστίνος. Πρωτίστως όμως και κυρίως ελέγχθηκε και επικρίθηκε από αγίους της Εκκλησίας μας, όπως ο άγιος Παΐσιος ο αγιορείτης και ο άγιος Φιλόθεος ο Ζερβάκος, πράγμα το οποίο έχει κατ’ εξοχήν βαρύνουσα σημασία. Αποσιωπούν επίσης και την μασονική του ιδιότητα, για την οποία θα μιλήσουμε παρακάτω.
Κατ’ αρχήν η αντικανονική υπό του μακαριστού «άρση των αναθεμάτων» προκάλεσε θύελλα διαμαρτυριών από τον τότε Μακ. Αρχιεπίσκοπο Αθηνών κυρό Χρυσόστομο τον Β΄ και από την, (τότε), Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδος, η οποία σε δήλωσή της «με πολλήν δυσμένειαν επληροφορήθη την πρωτοβουλίαν, [της άρσεως των αναθεμάτων], του Οικουμενικού Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως παν. Αθηναγόρα. Ουδείς έχει το δικαίωμα να προβαίνη εις παρομοίας πράξεις. Το δικαίωμα έχει μόνον ολόκληρος η Ορθοδοξία».[4] Κατά παρόμοιο τρόπο αποδοκιμάστηκε η πρωτοβουλία του εκλιπόντος να συγκαλέση την Β΄ Πανορθόδοξη Διάσκεψη της Ρόδου το 1963, από την Ιεραρχία της Εκκλησίας της Ελλάδος, η οποία με συνοδική απόφαση εδήλωσε τα εξής: «Εκτιμώσα πρεπόντως αφιλαδέλφους, αντιευαγγελικάς και κατακρίτους ενεργείας και μηχανορραφίας, απαραλλάκτως πάντοτε γινομένας εκ μέρους του Παπισμού εις βάρος της Αγίας Καθολικής και Αποστολικής Ορθόδοξου Εκκλησίας, μη αποβαλόντος του Παπισμού τον παλαιόν άνθρωπον, ουδέ τας ανεντίμους μεθόδους του μέσω της οικτράς Ουνίας επιδιωκομένου δολίου προσηλυτισμού, απέληξεν εις την αμετάτρεπτον απόφασιν, όπως μη μετάσχη της υπό της Υμετέρας Παναγιότητος και μόνον αποφασισθείσης Διορθοδόξου ταύτης Διασκέψεως, ής αι επιπτώσεις θέλουν ασφαλώς κατεργασθή την καταράκωσιν της Αγιωτάτης Εκκλησίας ημών».[5] Σε άλλη δήλωση του Αθηνών Χρυσοστόμου του Β΄, που έχει καταχωρηθή στα «Πεπραγμένα»[6] του, αναφερόμενος στον μακαριστό λέγει: «Ο Αθηναγόρας Α΄ ουδέν πρεσβεύει, εις ουδέν πιστεύει, ει μη μόνον εαυτώ δουλεύει και την απαθανάτισιν του ονόματός του επιδιώκει, έστω κατά Ηρόστρατον, διά της καταστροφής της Εκκλησίας».[7]
Κατά παρόμοιο τρόπο αποδοκιμάζεται και από μιά άλλη μεγάλη εκκλησιαστική φυσιογνωμία των ημερών εκείνων, από τον αείμνηστο αρχ. Επιφάνιο Θεοδωρόπουλο. Σε επιστολή του προς αυτόν γράφει: «Παναγιώτατε: Προυχωρήσατε ήδη πολύ. Οι πόδες Υμών ψαύουσι πλέον τά ρείθρα τού Ρουβίκωνος. Η υπομονή χιλιάδων ευσεβών ψυχών, Κληρικών καί λαϊκών, συνεχώς εξαντλείται. Διά την αγάπην τού Κυρίου, οπισθοχωρήσατε! Μή θέλετε νά δημιουργήσητε εν τη Εκκλησία σχίσματα καί διαιρέσεις…Σύνετε καί συνέλθετε!...».[8]
Καθολική σχεδόν υπήρξε η αποδοκιμασία των αγιορειτών Πατέρων απέναντι στον εκδημήσαντα. Μετά την «άρση των αναθεμάτων», (1965), σάλος μέγας δημιουργήθηκε μέσα στο Άγιον Όρος. Όλοι σχεδόν οι αγιορείτες μοναχοί, τόσο από τις Ιερές Μονές, όσο και από τις Σκήτες και τα Κελλιά, εξέφρασαν την πικρία, την λύπη και την απογοήτευσή τους, όταν πληροφορήθηκαν την αντικανονική και παράνομη αυτή ενέργειά του. Ορισμένες μάλιστα εκ των Ιερών Μονών απεφάσισαν να διακόψουν την μνημόνευση του ονόματός του, η οποία συνεχίστηκε και επί Πατριαρχείας του διαδόχου του, κυρού Δημητρίου, κατά την τριετία από το 1970 έως το 1973. Μία από αυτές, η Ιερά Μονή Καρακάλλου, σε επιστολή της προς την Ιερά Κοινότητα του Αγίου Όρους έγραφε: «Επιθυμούμεν να επαναλάβωμεν την εν πεποιθήσει και αμετάθετον απόφασιν ημών περί συνεχίσεως της διακοπής του πατριαρχικού μνημοσύνου εις ένδειξιν διαμαρτυρίας, εφ’ όσον ο νέος Οικουμενικός Πατριάρχης κ. Δημήτριος ο Α΄ θα συνεχίση την τηρουμένην υπό της Ιεράς Συνόδου γραμμήν, την οποίαν είχε χαράξει ο Αθηναγόρας…».[9]Ανάλογες ήταν και οι επιστολές των άλλων Ιερών Μονών, που είχαν διακόψει το μνημόσυνο του Πατριάρχου. Ωστόσο για τον Αθηναγόρα η καθολική αντίδρασις του Αγίου Όρους, οι ευλαβικές παρακλήσεις και ικεσίες τόσων αγιασμένων και φωτισμένων Γερόντων δεν εσήμαιναν τίποτε. Ο παράνομος και αξιοθρήνητος Πατριάρχης «ουκ ηβουλήθη συνιέναι». Τίποτε δεν στάθηκε ικανό να τον αναχαιτήσει στο ξέφρενο κατρακύλισμά του στον ολισθηρό κατήφορο του Οικουμενισμού.
Μια άλλη μεγάλη εκκλησιαστική φυσιογνωμία, από τον χώρο της ακαδημαϊκής θεολογίας, ο αείμνηστος Καθηγητής του Κανονικού Δικαίου κυρός Κων. Μουρατίδης, σχολιάζοντας το πρόσωπο και το έργο του, παρατηρεί: «Συνεπαρμένος από το όραμα της ενώσεως των ‘Εκκλησιών’, ενόμισεν ότι θα ηδύνατο να παρακάμψη τα μέχρι τούδε ανθρωπίνως ως ανυπέρβλητα εμφανιζόμενα εμπόδια και να καταλύσει τους φραγμούς, επικαλούμενος ως πανάκειαν την ‘αγάπην’! Μίαν αγάπην την οποίαν εθεώρει ως δεδομένην και επί τη βάσει αυτής ωκοδόμει την προσπάθειάν του! Αλλά βεβαίως η αγάπη….διέρχεται μόνον διά των πλαισίων ασφαλείας της Εκκλησίας, τα Δόγματα και τους Ιερούς Κανόνας, ουδέποτε δε διά της ενσυνειδήτου περιφρονήσεως αυτών, εκτός ή αντιθέτους προς αυτούς! ….Ο ίδιος, προτρέχων κατά πολύ των γεγονότων, δεν εδίσταζε να διακηρύττη, ότι ‘ανήκει εις όλας τας Εκκλήσίας…’».[10]
Ο ομ. Καθηγητής της Θεολογικής Σχολής του Α.Π.Θ. πρωτ. π. Θεόδωρος Ζήσης σε ομιλία του σε ημερίδα με θέμα: «Γένεση και εξέλιξη της πατρομαχικής Μεταπατερικότητος» επισημαίνει τα εξής: «Η αίρεση του Filioque για τον Αθηναγόρα δεν αποτελεί εμπόδιο για την ένωση των Εκκλησιών. Η αντιρρητική θεολογία των Αγίων Πατέρων δεν χρειάζεται στους καιρούς μας. Επί λέξει είπε: ‘Τι μελάνι χύθηκε και τι μίσος για το Filioque! Ήλθεν η αγάπη και όλα υποχωρούν στο πέρασμά της».[11]
Σχετικά με τις πάμπολλες αιρετικές και βλάσφημες δηλώσεις του, τις οποίες διετύπωσε δημοσίως κατά την διάρκεια της Πατριαρχείας του, σημειώνουμε ενδεικτικά τα εξής: «Απατώμεθα και αμαρτάνωμεν, (έλεγε), εάν νομίζομεν, ότι η Ορθόδοξος πίστις κατήλθεν εξ’ ουρανού και ότι τα άλλα δόγματα είναι ανάξια. Τριακόσια εκατομμύρια ανθρώπων εξέλεξαν τον Μουσουλμανισμόν διά να φθάσουν εις τον Θεόν των και άλλαι εκατοντάδες εκατομμυρίων είναι Διαμαρτυρόμενοι, Καθολικοί, Βουδισταί. Σκοπός κάθε θρησκείας είναι να βελτιώσει τον άνθρωπον».[12] «Εις την κίνησιν προς την ένωσιν, δεν πρόκειται η μία Εκκλησία να βαδίσει προς την άλλην, αλλ’ όλαι ομού να επανιδρύσωμεν την Μίαν, Αγίαν, Καθολικήν, και Αποστολικήν Εκκλησίαν, εν συνυπάρξει εις την Ανατολήν και την Δύσιν, όπως εζώμεν μέχρι του 1054, παρά και τας τότε υφισταμένας θεολογικάς διαφοράς».[13] «Ο αιών του δόγματος παρήλθε».[14] «Καλούμεθα ν’ απαλλαγώμεν του πλέγματος της πολεμικής και της αντιρρήσεως εν τη Θεολογία και να εφοδιάσωμεν αυτήν διά του πνεύματος της ζητήσεως και της διατυπώσεως της αληθείας εν τη αγάπη και τη υπομονή. Ο Χριστιανισμός έχει ανάγκη σήμερον μιάς Θεολογίας της καταλλαγής».[15]
Τέλος σχετικά με την μασονική του ιδιότητα πολύτιμα στοιχεία αντλούμε από το περισπούδαστο έργο με τίτλο «Η Μασονία από αυθεντικές πηγές» με συγγραφέα τον «Μοναχό Αβέρκιο», (ψευδώνυμο για ευνοήτους λόγους), όπως επίσης και από τον μοναχό π. Σεραφείμ Ζήση, ο οποίος σε μία πολλή σημαντική μελέτη του με τίτλο: «Στοιχεία επιδράσεως της Μασονίας στον πρώιμο ελληνικό Οικουμενισμό»[16], μας αποκαλύπτει με ντοκουμέντα και αδιάσειστες μαρτυρίες, ότι η ίδια η ηγεσία της Μασονίας μας βεβαιώνει ότι ο μακαριστός υπήρξε μασόνος 33ου βαθμού! Ενδεικτικά αναφέρει τα εξής: «α) Στην επίσημη ιστοσελίδα της Μεγάλης Στοάς της Ελλάδος στην ενότητα ‘Διακεκριμένοι Έλληνες Τέκτονες’ υπάρχει εκτενές βιογραφικό του Αθηναγόρα και ιδιαίτερα επαινετική αναφορά στην οικουμενιστική του δραστηριότητα.[17] β) Τα επίσημα μασονικά περιοδικά κατ’ επανάληψη έχουν δημοσιεύσει, ότι ο Πατριάρχης Αθηναγόρας ήταν μασόνος. Τον χαρακτηρίζουν: ‘μέγα’[18], ‘ενσυνείδητο μασόνο’,[19] ‘του υπάτου 33ου βαθμού …μεγάλο οραματιστή που προώθησε την ιδέα της ενώσεως των χριστιανών’.[20] γ) Στη Στοά ‘Αρμονία’ στις 12.10.1972 τελέστηκε το μασονικό ‘μνημόσυνό’ του. Μίλησε τέκτονας από την Κωνσταντινούπολη, συνεργάτης του Αθηναγόρα και έπλεξε το εγκώμιό του, επαινώντας ιδιαίτερα την πρωτοπορία του στην οικουμενική κίνηση. Μετά την ομιλία ‘οι αδελφοί, καλούμενοι, εγείρονται και εις σιγήν κατανύξεως, αποδίδουν φόρον τιμής εις μνήμην της Α. Θ. Παναγιότητος, ενώ χορός εξ’ αδελφών της Στοάς ψάλλει τον εξόδιον ύμνον’[21]».
Και μόνη η αποκαλυφθείσα μασονική ιδιότητα του μακαριστού, (ακόμη δηλαδή και αν αγνοήσουμε όλα τα άλλα), είναι ικανή να αποστομώσει κάθε εγκώμιο και κάθε έπαινο προς αυτόν, δεδομένου ότι κάθε ένας, (όποιος και αν είναι αυτός), που συνειδητά γίνεται μέλος της Μασονίας, αρνείται τον Χριστό και λατρεύει τον ΜΑΤΣ, δηλαδή τον διάβολο. Και αν το να καταντήσει να γίνει μασόνος ένας Πατριάρχης είναι χωρίς αμφιβολία εξόχως τραγικό γεγονός, πόσο άραγε τραγικότερο είναι το γεγονός ότι εξακολουθείται να εγκωμιάζεται ακόμη και μέχρι σήμερα ο μακαριστός όχι από τυχαία πρόσωπα, αλλά από συγχρόνους εκκλησιαστικούς ηγέτες με επικεφαλής τον οικ. Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίο, ενώ οι λοιποί ιεράρχες, (εκτός ίσως ελαχίστων εξαιρέσεων), τηρούν σιγήν ιχθύος; Ο καθένας ας βγάλει μόνος του τα συμπεράσματά του.
Θα κλείσω με τον θεοφώτιστο λόγο ενός συγχρόνου μεγάλου αγίου και ομολογητού της πίστεως, του αγίου Φιλοθέου του Ζερβάκου, ο οποίος σε εργασία του με τίτλο: «Αγωνιστικά Μηνύματα», γράφει μεταξύ άλλων: «Εμείς οι Ορθόδοξοι ας προσέξουμε μη πλανηθούμε από τους προβατόσχημους λύκους… Είναι λίαν παρήγορον το ότι εις την ακατάσχετον ορμήν των φιλενωτικών και οικουμενιστών ευρέθησαν άνδρες σοφοί, άνδρες φρόνιμοι, άνδρες γενναιόφρονες πλήρεις πίστεως, ζήλου, χάριτος, συνέσεως και λόγου Θεού, οι οποίοι με φλογερόν ενθουσιασμόν και ηρωϊσμόν, και συμφώνως με τους ιερούς κανόνας και τας αποστολικάς και πατερικάς παραδόσεις, με την ευσεβή αυτών συνείδησι και τον 15ον κανόνα της Πρωτοδευτέρας αγίας Συνόδου, έπαυσαν το μνημόσυνον του Πατριάρχου Αθηναγόρου.…».[22]
[1] https://katanixi.gr/o-thessalonikis-filotheos-tima-ton-patriarchi-athinagora-ragiadismos-i-episimi-syntaxi-sto-arma-toy-oikoymenismoy/
[2] https://www.youtube.com/watch?v=PUsyo8ZLCYk
[3] «Εκκλησία», 15 Αυγούστου 1972, σελ. 451.
[4] Αρχ. Ιωάσαφ Μακρή, Ιεράς Μονής Μεγάλου Μετεώρου, Ιστορική αναδρομή της προσεγγίσεως Ορθοδόξων και Ρωμαιοκαθολικών κατά τον 20 ο αιώνα, εν: «Εν Συνειδήσει», Οικουμενισμός Ιστορική και κριτική προσέγγιση, Εκδ. Ιεράς Μονής Μεγ. Μετεώρου, Ιούνιος 2009, σελ. 55. Βλ. και δήλωση του αρχ. Αθηνών Χρυσοστόμου στον «Ορθόδοξο Τύπο», Νοέμβριος 1965.
[5] Αρχ. Ιωάσαφ Μακρή, Ιεράς Μονής Μεγάλου Μετεώρου, Ιστορική αναδρομή….ο.π. σελ. 62
[6] τομ. Β΄, Αθήναι 1967, σελ. 197
[7] Αρχ. Μάρκου Μανώλη, Αιρετικός ο Αθηναγόρας, Εφ. «Ορθόδοξος Τύπος», 30 Μαρτίου 2012, σελ. 1,7. Βλ. και άρθρο της εφ. «Εκκλησιαστικός αγών», αδελφότητος «Ο Σταυρός», Μάϊος 1970, φ. 48, σελ. 3,4, με τίτλο «Ομιλεί ο Αθηναγόρας. Αι κατά καιρούς δηλώσεις. Τα μηνύματα και αι ενέργειαι αυτού».
[8] Αρχ. Επιφανίου Θεοδωροπούλου, Άρθρα, Μελέται, Επιστολαί, τ. Α΄, Αθήναι 1981, σσ. 152-153.
[9] Ευθυμίου Τρικαμηνά, Η διαχρονική συμφωνία των Αγίων Πατέρων για το υποχρεωτικό του του 15ου Κανόνος της Πρωτοδευτέρας Συνόδου περί διακοπής μνημονεύσεως Επισκόπου κηρύσσοντος επ’ Εκκλησίας αίρεσιν, Εκδ. Degiorgio, Τρίκαλα 2012, σελ. 263.
[10] Κων. Μουρατίδου, Καθ. Θεολογικής Σχολής Παν. Αθηνών, Οικουμενική Κίνησις, ο σύγχρονος μέγας πειρασμός της Ορθοδοξίας, Αθήναι 1972, σελ. 30.
[11] Πρωτ. Θεοδώρου Ζήση, Γένεση και εξέλιξη της πατρομαχικής Μεταπατερικότητος, εν: «Θεοδρομία», έτος ΙΔ, τευχ. 1, Ιανουάριος-Μάρτιος 2012, σελ. 44. Βλ. και Αριστείδου Πανώτη, Παύλος ΣΤ΄ Αθηναγόρας Α΄ , Ειρηνοποιοί, Αθήναι 1971 εις Αρχ Σπυρίδωνος Μπιλάλη, Η αίρεση του Filioque, Αθήναι 1972, τομ. Α΄ σελ. 476.
[12] Βλ. «Ορθόδοξος Τύπος», φ. 94, Δεκέμβριος 1968.
[13] Εκ του μηνύματός του επί τη εορτή των Χριστουγέννων του 1967, ίδ. «Από την πορείαν της αγάπης», σελ. 87
[14] Βλ. εφ. «Ακρόπολις», 29 Ιουνίου 1963.
[15] Εξ’ ομιλίας του εις την Θεολογική Σχολήν Βελιγραδίου την 12η Ιουλίου 1967, Βλ. «Έθνος», 13 Οκτωβρίου 1967.
[17] Βλ. http://www.aasr.gr /index.php/ tektones/ellines-tektones.
[18] Περιοδ. «Πυθαγόρας» 1977, τ. 5, σ. 5.
[19] Βλ. Περιοδ. «Πυθαγόρας» 1997, τ. 58-59, σ. 49.
[20] Βλ. Περιοδ. «Ιλισσός», 1973, τ.97, σ.41.
[21] Βλ. «Τεκτονικό Δελτίο», 1972, τ.104, σ. 232-236
[22]Βλ. : «Αγωνιστικά Μηνύματα», εκδ. Ορθόδοξος Κυψέλη, 2018, σελ. 49, 5. https://katanixi.gr/o-osios-gerontas-p-filotheos-zervakos-yper-tis-ierokanonikis-apoteichisis/
