William Goldberg, MSW, BCD
Ψυχρή Ανάγνωση:
Τα κόλπα των «μέντιουμ»
Στη σημερινή Ελλάδα, χιλιάδες μέντιουμ, αυτοαποκαλούμενοι χαρισματούχοι και «πνευματικοί καθοδηγητές» έχουν κατακλύσει την αγορά, υποσχόμενοι λύσεις σε κάθε ανθρώπινη ανάγκη και αγωνία. Με την πρόφαση ότι επικοινωνούν με αόρατες δυνάμεις ή διαθέτουν «μυστική γνώση», εκμεταλλεύονται την ανασφάλεια, τη θλίψη και την ελπίδα ανθρώπων που αναζητούν διέξοδο. Με ακριβές συνεδρίες, «ευλογημένα» φυλαχτά, ματζούνια και «ενεργειακές καθάρσεις», πουλούν την ψευδαίσθηση της βεβαιότητας και της ελπίδας, μετατρέποντας την ανθρώπινη ανάγκη για παρηγοριά σε πηγή κερδοσκοπίας. Έτσι, ο πόνος, η μοναξιά και η αγωνία γίνονται εμπορεύματα, ενώ η πνευματική εξαπάτηση ντύνεται με τον μανδύα του μεταφυσικού.
«Οι άνθρωποι συχνά παραβλέπουν την αλήθεια και
ακούνε μόνο αυτό που θέλουν να ακούσουν» Paul Simon
Όταν ο εκδότης του περιοδικού που κρατάτε τώρα στα χέρια σας μού ζήτησε να γράψω ένα άρθρο για τον τρόπο με τον οποίο οι λεγόμενοι «μέντιουμ» κάνουν τα κόλπα τους, ήξερε χωρίς καμία αμφιβολία ότι θα έλεγα «ναι». Δεν ήταν και τόσο… διορατικός· απλώς γνώριζε ότι τόσοι πολλοί πελάτες μου έχουν πληγωθεί σοβαρά από αυτούς τους απατεώνες, που θα καλωσόριζα κάθε ευκαιρία να προειδοποιήσω άλλους γι’ αυτούς.
Είμαι κλινικός κοινωνικός λειτουργός και ειδικεύομαι στη δουλειά με πρώην μέλη αιρέσεων. Έχω δουλέψει με ανθρώπους που μου έχουν διηγηθεί ότι είδαν «χειρουργική χωρίς νυστέρι» (δηλαδή εγχειρήσεις χωρίς αναισθησία, εργαλεία, πληγές ή ουλές), ότι είδαν τους ηγέτες της αίρεσής τους να «υλοποιούν» αντικείμενα από το πουθενά ή ότι συνάντησαν άτομα που έμοιαζαν να μπορούν να διαβάσουν τις σκέψεις τους. Όταν εξηγώ πώς αυτά τα φαινόμενα είναι απλώς κόλπα και περιγράφω τις πιθανές μεθόδους του «ηγέτη», οι πελάτες μου συχνά απαλλάσσονται από άγχη, φοβίες και φόβους που τους είχαν καλλιεργηθεί μέσα στην αίρεση. Ο ηγέτης, τελικά, έχει… πήλινα πόδια· είναι θνητός όπως όλοι οι άλλοι, απλώς πιο εκμεταλλευτής και πιο κακόβουλος από τους περισσότερους.
Το πρώτο «δόλωμα» που χρησιμοποιούν πολλοί ηγέτες αιρέσεων, για να εντυπωσιάσουν τα θύματά τους και να «αποδείξουν» τις δήθεν ικανότητές τους, είναι η ψυχρή ανάγνωση. Ψυχρή ανάγνωση είναι όταν το μέντιουμ (ή ο «αναγνώστης») λέει σε κάποιον που δεν έχει ξανασυναντήσει ποτέ, «γεγονότα» για τη ζωή του. Υποτίθεται ότι αυτά τα μαθαίνει επειδή μπορεί να «αισθανθεί» πράγματα που οι υπόλοιποι κοινοί θνητοί δεν μπορούμε. Ψυχρές αναγνώσεις γίνονται και όταν κάποιος πελάτης πάει σε έναν χαρτορίχτρα ή μέντιουμ ζητώντας βοήθεια για ένα πρόβλημα. Μερικές φορές, μάλιστα, η φυσική παρουσία του πελάτη δεν είναι καν απαραίτητη· έχουμε δει διαφημίσεις για μέντιουμ που ισχυρίζονται ότι είναι τόσο «ευαίσθητα» σε αυτά που εκπέμπει ο πελάτης, ώστε μπορούν να το «αισθανθούν» ακόμη και χιλιάδες μίλια μακριά… μέσω τηλεφωνικής γραμμής! (Απλώς καλέστε το 1-900-).
Κάποιες φορές, πελάτες μου έχουν περιγράψει θαυμαστά πράγματα που τους είπε ένα μέντιουμ, και μάλιστα μου έδωσαν κασέτες με ηχογραφήσεις αυτών των «μαγικών» συνεδριών. Όταν ζητώ να τις ακούσω, μου τις παραδίδουν πρόθυμα. Το αστείο είναι ότι αυτά που θυμούνταν — οι δηλώσεις που «απέδειξαν» την ικανότητα του μέντιουμ — απλώς… δεν υπήρχαν! Ό,τι είπε το μέντιουμ, ήταν πράγματα που του είχε ήδη αποκαλύψει ο ίδιος ο πελάτης και τα οποία εκείνο απλώς επαναλάμβανε, σε λίγο διαφορετικό πλαίσιο, με μια μικρή παραλλαγή και μπόλικη θεατρικότητα. Οι πελάτες θυμούνταν μισά λόγια, ξεχνούσαν άλλα ή ακόμη και κατασκεύαζαν διάλογο που ποτέ δεν συνέβη — και όλα αυτά τα εξέλαβαν ως απόδειξη ότι ο ευγενικός, γλυκομίλητος, «ενδιαφερόμενος» μέντιουμ είχε… εξωαισθητηριακές ικανότητες.
Είναι ενδιαφέρον χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης ότι θέλουμε τόσο πολύ να πιστέψουμε πως κάποιος μπορεί να μας βοηθήσει να βγάλουμε νόημα σε έναν κόσμο που συχνά δεν έχει νόημα, να αποκτήσουμε έλεγχο σε ό,τι ξεφεύγει από τον έλεγχό μας και να μας δώσει βεβαιότητα μπροστά στο άγνωστο και το αβέβαιο. Αν το αναγνωρίσουμε αυτό, και καταλάβουμε ότι όλοι μας έχουμε αυτές τις ίδιες επιθυμίες και ανάγκες, τότε οφείλουμε να είμαστε ιδιαίτερα προσεκτικοί πριν πιστέψουμε αυτό που τόσο απεγνωσμένα θέλουμε να πιστέψουμε — ειδικά όταν έρχεται σε αντίθεση με τη λογική και τους νόμους της επιστήμης.
Όταν εξετάζουμε υποτιθέμενα «ψυχικά» φαινόμενα ή οποιονδήποτε υπερφυσικό ισχυρισμό, πρέπει να εφαρμόζουμε το Ξυράφι του Όκκαμ — μια μέθοδο ελέγχου εγκυρότητας, που πήρε το όνομά της από τον φιλόσοφο Γουλιέλμο του Όκκαμ (14ος αιώνας). Στα λατινικά διατυπώνεται: Non sunt multiplicanda entia praeter necessitatem, δηλαδή «δεν πρέπει να πολλαπλασιάζουμε τις οντότητες πέρα από το αναγκαίο». Με απλά λόγια: «Η απλούστερη εξήγηση για ένα φαινόμενο είναι πιθανότατα η σωστή». Δηλαδή, όταν συμβαίνει κάτι, μην υποθέτεις ότι προκαλείται από ένα έκτακτο φαινόμενο που παραβιάζει τους νόμους της επιστήμης, αν υπάρχει και μια πιο απλή εξήγηση που ταιριάζει. Αν, για παράδειγμα, βγάλω ένα βραστό αυγό πίσω από το αυτί σου, υπάρχουν δύο πιθανότητες: είτε μπορώ να παραβιάσω τους νόμους της φυσικής και να υλοποιήσω κάτι από το πουθενά, είτε είχα το αυγό κρυμμένο και με ένα γρήγορο τρικ το έκανα να φαίνεται πως εμφανίστηκε πίσω από το αυτί σου. Με το Ξυράφι του Όκκαμ, η πιθανότερη εξήγηση είναι η δεύτερη.
Το δεύτερο κριτήριο που πρέπει να εφαρμόζουμε όταν εξετάζουμε τα «θαύματα» των μέντιουμ (ή τις αφηγήσεις των πελατών τους) είναι ότι εξαιρετικοί ισχυρισμοί απαιτούν εξαιρετικές αποδείξεις. Δεν αρκεί μια ιστορία για κάποιο κατόρθωμα που υποτίθεται ότι έκανε ένα μέντιουμ. Όλοι μας είμαστε ευάλωτοι σε επιλεκτική μνήμη και παρανόηση. Τουλάχιστον, πριν πιστέψουμε ότι ένα μέντιουμ είχε μια «επιτυχία», πρέπει να γνωρίζουμε το πλήρες πλαίσιο: τι ακριβώς ειπώθηκε από κάθε πλευρά, πόσα «αστοχίες» υπήρξαν και ποια ήταν η συχνότητά τους. Δεν μπορείς να χαρακτηρίσεις κάποιον «χαρισματικό» επειδή πού και πού πετυχαίνει κάτι. Ακόμα και ένας τυφλός σκίουρος βρίσκει πού και πού ένα καρύδι.
Μερικές φορές, φίλοι μου λένε ότι έχουν ψυχικές ικανότητες επειδή «πάντα» ξέρουν ποιος τηλεφωνεί πριν σηκώσουν το ακουστικό. Λαμβάνοντας υπόψη την επιλεκτική μνήμη, τους προτείνω να κάνουν ένα πείραμα: για τον επόμενο μήνα, κάθε φορά που χτυπά το τηλέφωνο, να γράφουν την πρόβλεψή τους για το ποιος είναι — και όχι εκ των υστέρων! Τους λέω ότι αν πετύχουν πάνω από 50% επιτυχίες, αυτό θα είναι πράγματι εντυπωσιακό ποσοστό.
Το γεγονός είναι πως κανένας τους δεν μου έχει ποτέ απαντήσει. Αυτό μπορεί να συμβαίνει είτε επειδή το πείραμα δείχνει ότι οι «ψυχικές» τους ικανότητες δεν αντέχουν στον έλεγχο, είτε επειδή βρίσκουν ενοχλητική την… τάση μου να σπάω τις φούσκες τους. Σας διαβεβαιώνω, η ζωή του σκεπτικιστή δεν είναι εύκολη.
Ας μιλήσουμε τώρα για το τι συμβαίνει όταν μπαίνεις στο «σαλόνι» ενός μέντιουμ. (Δεν θα αναφερθώ σε τετριμμένα και εύκολα οργανωμένα τρικ, όπως καθρέφτες μονής όψης, συνεργούς που κρυφακούν συζητήσεις ή ρίχνουν κλεφτές ματιές σε αυτοκίνητα κ.λπ. Αρκεί να πούμε ότι τέτοια κόλπα μόνο σπάνια δεν είναι.) Το μέντιουμ συχνά χρησιμοποιεί ένα «εργαλείο» για να τραβήξει την προσοχή σου – τις γραμμές του χεριού, τα εξογκώματα στο κεφάλι, μια τράπουλα, ένα προσωπικό αντικείμενο όπως δαχτυλίδι ή βραχιόλι, μια κρυστάλλινη σφαίρα κ.ά. Το αντικείμενο αυτό χρησιμεύει για να δώσει μια επίφαση «επιστημονικής» ακρίβειας στην πρόβλεψη – το μέντιουμ υποτίθεται ότι απλώς ερμηνεύει ένα φυσικό αντικείμενο.
Συχνά, το μέντιουμ ξεκινά εξηγώντας ότι το «χάρισμά» του μερικές φορές λειτουργεί και μερικές όχι. Εξαρτάται, λέει, από το πόσο δεκτικός και συνεργάσιμος είσαι. Επειδή τα «μηνύματα» δεν είναι πάντα καθαρά, είναι σημαντικό να τα ερμηνεύσεις μόνος σου και να τα εντάξεις στη ζωή σου. Έτσι, δημιουργείται η προσδοκία ότι αν είσαι ανοιχτός και δεκτικός, η πρόβλεψη θα βγει. Αν όχι, δεν φταίει το μέντιουμ – εσύ φταις.
Τα μέντιουμ γνωρίζουν ότι σχεδόν όλες οι ερωτήσεις των ανθρώπων εμπίπτουν σε τρεις βασικές κατηγορίες: θέματα καρδιάς, θέματα υγείας ή θέματα χρημάτων. Έτσι, το μέντιουμ μπορεί να πει ότι «βλέπει» τρεις τομείς που είτε τώρα, είτε στο παρελθόν, είτε στο μέλλον σου προκαλούν ανησυχία. Επειδή «δεν υπάρχει χρόνος» να τα συζητήσετε όλα, σε ρωτά ποιον θέλεις να εστιάσετε. Η απάντησή σου, μαζί με μια εκτίμηση για την ηλικία σου, την εθνικότητά σου, την κοινωνικοοικονομική σου κατάσταση (με βάση το ντύσιμο, το αυτοκίνητο, τα κοσμήματα κ.λπ.) και τη γνώση των συνηθισμένων σταδίων και κρίσεων της ζωής (γέννηση, εφηβεία, επαγγελματική πορεία, γάμος, παιδιά, μέση ηλικία, γηρατειά, θάνατος), περιορίζει σημαντικά το πεδίο. Αυτή η γνώση, συνδυασμένη με προσεκτική παρατήρηση των ακούσιων (και μερικές φορές εκούσιων) αντιδράσεών σου στις δηλώσεις του μέντιουμ, το κατευθύνει γρήγορα εκεί που θες να πας. Αν οι πρώτες, πολύ γενικές δηλώσεις του πέσουν έξω, η έκφραση του προσώπου σου, η αναπνοή, οι κινήσεις των ματιών κ.ά. θα του το δείξουν. Ένας καλός «αναγνώστης» πιάνει αυτά τα σημάδια και προσαρμόζει την «πρόβλεψη». Σε λίγο, φαίνεται σαν να «ανακαλύπτει» τι σε απασχολεί πραγματικά. Σε εκείνο το σημείο, ειδικά αν είσαι επιρρεπής στη γοητεία, την ατμόσφαιρα και το μυστικιστικό περιτύλιγμα, χαλαρώνεις και του αποκαλύπτεις εσύ ο ίδιος την πραγματική σου απορία.
Ο ψυχολόγος Ray Hyman, που έχει γράψει γι’ αυτό το θέμα, επισημαίνει ότι όλες οι μορφές επικοινωνίας είναι ατελείς, και ότι ο δέκτης κάθε μηνύματος γίνεται ένας δημιουργικός «λύτης προβλημάτων» που ψάχνει για νόημα. Όπως λέει, «η διαδικασία δεν διαφέρει από την προσπάθεια να κατανοήσεις ένα έργο τέχνης, ένα ποίημα ή, για την ακρίβεια, μια πρόταση. Το έργο τέχνης, το ποίημα ή η πρόταση λειτουργούν σαν ένα σχέδιο πάνω στο οποίο χτίζουμε μια εμπειρία, επιστρατεύοντας τις δικές μας εμπειρίες και μνήμες». Ο πελάτης του μέντιουμ συμπληρώνει τα κενά, αγνοεί τις αντιφατικές δηλώσεις, τονίζει όσα του φαίνονται εύστοχα και υποβαθμίζει όσα δεν ταιριάζουν. Στο τέλος, με τον καιρό, ξεχνά όλες τις «αστοχίες» και θυμάται μόνο τα «εύστοχα χτυπήματα».
Στο βιβλίο τους The Psychology of the Psychic, οι David Marks και Richard Kammann περιγράφουν ένα «ψυχρό» γενικής χρήσης διάβασμα που ανέπτυξε ο ψυχολόγος Bertram Forer. Σε φοιτητές που είχαν κάνει ένα τεστ προσωπικότητας, είπαν ότι το κείμενο που θα λάβουν είναι φτιαγμένο ειδικά γι’ αυτούς. Το 95% το αξιολόγησε ως «Εξαιρετικό» ή «Καλό». Δείτε αν βρίσκετε περισσότερα «εύστοχα» ή «άστοχα» εδώ:
«Έχεις την ανάγκη οι άλλοι να σε συμπαθούν και να σε θαυμάζουν, κι όμως τείνεις να είσαι επικριτικός με τον εαυτό σου. Παρότι έχεις κάποιες αδυναμίες χαρακτήρα, συνήθως καταφέρνεις να τις αντισταθμίζεις. Διαθέτεις αρκετές ανεκμετάλλευτες ικανότητες που δεν έχεις αξιοποιήσει προς όφελός σου. Είσαι πειθαρχημένος και συγκρατημένος προς τα έξω, αλλά συχνά ανήσυχος και ανασφαλής μέσα σου. Κατά καιρούς, έχεις σοβαρές αμφιβολίες για το αν πήρες τη σωστή απόφαση ή έκανες το σωστό. Σου αρέσει μια κάποια ποικιλία και αλλαγή και δυσανασχετείς όταν σε περιορίζουν. Υπερηφανεύεσαι πως είσαι ανεξάρτητος στοχαστής και δεν δέχεσαι τα λόγια των άλλων χωρίς επαρκή απόδειξη, αλλά έχεις βρει ότι δεν είναι σοφό να είσαι υπερβολικά ειλικρινής για τον εαυτό σου προς τρίτους. Άλλοτε είσαι εξωστρεφής, ευχάριστος και κοινωνικός, κι άλλοτε εσωστρεφής, επιφυλακτικός και συγκρατημένος. Μερικές από τις φιλοδοξίες σου είναι μάλλον μη ρεαλιστικές.»
Έμπειρα μέντιουμ έχουν αποστηθίσει τέτοιες γενικές περιγραφές, τις οποίες προσαρμόζουν κάθε φορά στον πελάτη. Η αλήθεια είναι ότι μοιραζόμαστε περισσότερα χαρακτηριστικά με τους άλλους απ’ όσα μας διαφοροποιούν. Προφανώς, ένας ηλικιωμένος, εύπορος άνδρας θα λάβει πολύ διαφορετικό «τυποποιημένο» διάβασμα από μια έφηβη. Αυτές οι τυποποιημένες περιγραφές, σε συνδυασμό με τις πληροφορίες που το μέντιουμ καταφέρνει να αποσπάσει με πλάγιο τρόπο, συνθέτουν το λεγόμενο «cold reading». Η ανθρώπινη τάση να θυμόμαστε μόνο τα «εύστοχα» σημεία, να αγνοούμε ή να ξαναερμηνεύουμε τα «άστοχα» και να συμπληρώνουμε τα κενά, ολοκληρώνει την ψευδαίσθηση. Την επόμενη φορά που κάποιος σας πει για μια «καταπληκτική αλήθεια» που του αποκάλυψε ένα μέντιουμ, ρωτήστε με ποιον ακριβώς τρόπο την «ανακάλυψε» και αν δεν υπήρχαν και αρκετά μισόλογα ή ψεύδη ανακατεμένα.
Ελεύθερη μετάφραση του άρθρου: BLGoldberg Home
