Shën Vasili i Madh Kryepeshkop i Qesaresë së Kapadoqisë - Mbi Shpirtin e Shenjtë

 «Πνευματική φαρέτρα τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ»

Shën Vasili i Madh

Kryepeshkop i Qesaresë së Kapadoqisë

Mbi Shpirtin e Shenjtë

Përkthyer nga At Joari Pelushi

Hyrje

L Jeta. Shën Vasili lindi rreth viteve 320-330, në një familje relativisht të pasur të aristokracisë tokë-zotëruese të Ka- padoqisë. I ati i tij, Vasili i Neoqesaresë ose Vasil Plaku, me pro- fesion mësues i retorikës, ishte me origjinë nga provinca e Pontit (kryeqytet Neoqesarea), ndërsa nëna e tij, Emelia, bija e një mar- tiri, ishte një fisnike nga Kapadoqia. Krishtërimi i familjes vinte nga gjyshërit e tij, të cilët gjatë persekutimit të Dioklecianit u ve- tëinternuan vullnetarisht, duke e lënë pasurinë t’iu konfiskohej. Gjyshja e tij, Makrina, ishte nxënëse e shën Grigor Çudibërësit. Shën Vasili ishte i dyti i dhjetë fëmijëve dhe kishte gjashtë motra, emrat e të cilave, përveç shën Makrinës, ne nuk i dimë, si edhe tre vëllezër: Naukratin, Pietrin, peshkop i Sebastes në Axmeni dhe shen Grigorin e Nisës.

;; Mësimet e para i mori nga i ati i tij, siç na tregon i vëllai, shën Grigori i Nisës dhe historiani i kishës Sokrati. Pastaj, ai i va- zhdoi studimet në Konstandinopojë, me mësuesin e famshëm pa- gan nga Antiokia, Libanin. Pas Kostandinopojës, rreth moshës njëzet jë një yjeç, e gjejmë duke studjuar në Athinë. Atje ai e the- lloi miSqësinë me shën Grigor Theologun, të cilin e kishte njohur në Qeiare. Një miqësi e madhe dhe e ngushtë, e cila vazhdoi tërë jetën dhe siç shprehet shën Grigori “ne ishim një shpirt në dy trupa.f Në Athinë, ai ndoshta studjoi pesë vjet, deri në 356 ose 357, dhe kishte për mësues dy nga mjeshtërit më të mëdhenj të kohës, të krishterin Proheres, dhe paganin Himer. Studimet për- fshinih tërë dituritë e asaj kohe. Nëntë Homelitë në Gjashtë Ditët e Krijimit, tregojnë familjaritetin e shën Vasilit me shkencën e ko- hës sc tij. Në vitin 357 ai u kthye në vendlindje, ku për rijë kohë ushtroi me mjaft sukses mësimin e retorikës. Por, shpejt, ai i dha lamtumirën botës dhe diturisë së saj, për t’iu kushtuar një “filo- zofie” tjetër. Në këtë kohë edhe u pagëzua, nga peshkopi Diani. Në atë periudhë kishte shumë njerëz, që pagëzoheshin në një mo- shë të rritur. Kjo vinte nga vështirësia e faljes së mëkateve pas pagëzimit. Në këtë periudhë, ai u ndikua nga miku i tij, Eustati i Sebastes dhe nga motra e tij Makrina, e cila, sipas Grigorit të Ni- sës, e solli Vasilin nga retorika në jetën e përsosmërisë. Mbas pa- gëzimit, i ndezur nga dëshira për një jetë fetare, ai u nis për një udhëtim në Egjipt, për të vizituar asketët e atij vendi.

Në vitin 358, ai u tërhoq në rrethinat e Neoqesaresë, në Amnisi, ku dhe themeloi një manastir. Jetoi pesë vjet jetën e një murgu, jetë e cila i dha një pjekuri të madhe shpirtërore. Aty, së bashku me mikun e tij Grigor Theologun, bashkëpunoi për harti- min e Filokalia-s, një antologji me pjesë nga Origjeni. Temat kry- esore të trajtuara në këtë antologji ishin: natyra e Perëndisë, kup- timi i Shkrimit të Shenjtë dhe liria e vulJnetit. Për dy temat e fu- ndit, FUokalia, kishte shumë pjesë nga librat “Mbi Parimet e Pa- ra” dhe “Kundra C.elsit Me anë të kësaj antologjie, ata doin të tregonin, se krishtërimi nuk ishte në kundërshtim me intelektua- lizmin. Në vitin 360, Vasili merr pjesë në Sinodin e Konstandi- nopojës. Ka mundësi, që kur u kthye në Qesare, u dorëzua kë- ndojës nga Diani. Në vitin 364 ai u dorëzua prift nga Eusebi, pa- sardhësi i Dianit. Në këtë periudhë shkroi librin “Kundër Eu- nomit”, vepër që tregon pjekurinë teologjike të tij. Në vitin 370, Eusebi vdiq. Qysh nga viti 365, ai dhe shën Vasili kishin punuar së bashku për çdo gjë. Për disa muaj pati një debat se kush do të ishte peshkopi i ardhshëm. Sigurisht, Vasili ishte njeriu që duhej ta zëvëndësonte, por një grup e kundërshtonte. Vetë shën Vasili nuk e dote këtë përgjegjësi të madhe dhe po mendote për mikun e tij Grigorin, si kandidatin më të përshtatshëm. Mbas shumë debatesh, Vasili, në atë kohë rreth dyzet vjeç, u zgjodh peshkopi i Qesaresë. Pozicioni ishte shumë i rëndësishëm. Vetë qyteti, ishte më i madhi i provincës dhe peshkopi i tij ishte Mitropolit i Kapadoqisë.

Si peshkop, fillimisht ai u kujdes që të vendoste rregull në klerin dhe luftoi kundër abuzimeve dhe korrupsionit në Kishë. Me autoritetin e tij, vuri rregull e disiplinë në tërë dioqezën. Për- veç kësaj, u përkujdes shumë për të varferit dhe të sëmurët. Ishte i pari që ndërtoi një spital nën kujdesin e Kishës. Shën Vasili ngulte këmbë, që jeta murgërore duhej të ishte në shërbim të ko- munitetit të krishterë, sepse vetëm në komunitet mund të zhvi- llohet virtuti i dashurisë së krishterë. Ai kishte një dituri e forcë për të mbrojtur besën dhe një kujdes e dashuri për për nevojtarët. Në atë ishin tërë cilësitë e një bariu të vërtetë: qëndrueshmëria e rrëfyesit të besës, dituria e urtësia e udhëheqësit shpirtëror, pas- tërtia e jetës soditëse e murgut në vetmi dhe misteret e jetës akti- ve të priftit. Perëndia kishte kombinuar në mënyrë të harmoni- shme, në këtë peshkop të madh të Kishës, elementë kaq të ndry- shëm, të cilët formonin vetmitarin dhe apostullin, dijetarin dhe shenjtin, forcën dhe butësinë, soditësin dhe administratorin. Ja, një episod nga shën Grigor Theologu, i cili e shpreh më mirë ma- dhështinë e peshkopit të shenjtë. Perandori Valent, një përkrahës i arianëve dhe që kishte internuar shumë peshkopë orthodhoksë, për të ulur influencën e shën Vasilit, dote ta ndante dioqezën e Kapadoqisë më dy. Kur dëgjoi këtë, Vasili e kundërshtoi me fb- rcë. Moftesti, prefekti pretorian, kërkoi ta trembte me anë të kër- cënime\fe, duke i thënë se, nëse nuk i bindesh perandorit, do të konfiskohet pasuria, do të internohesh, torturohesh dhe, së fu- ndi, do |ë dënohesh me vdekje. Peshkopi i Krishtit iu përgjegj: “Konfiskimi nuk ka kuptim për një njeri që nuk ka asgjë, përveç se disa lëcka e libra të vjetër. Ndërsa intemimi, nuk më tremb, se- pse nuk është e imja toka ku unë banoj, ose më mirë, ajo është e Perëndisë, dhe unë jam i përkohshëm në të. Torturat? Çfarë efek- ti do të kenë ato, kur unë nuk kam më trup? Të paktën ti nuk po flet për goditjen e parë, sepse vetëm atë zotëron me të vërtetë. Trupi im nuk mund të rezistojë më shumë se një goditje. Ndërsa vdekja, ajo do të ishte për mua një dhuratë, sepse do të më çonte përnjëherë tek Perëndia, për të Cilin rroj dhe për të cilin kam vdekur në pjesën më të madhe, dhe, përmbi të gjitha, prej shumë kohësh po pres me mall që të shJkoj.” Këto fjalë e habitën Prefe- ktin. “Asnjë, - i tha ai, - deri më sot nuk i ka folur me këtë gjuhë Modestit.” Shën Vasili iu përgjegj: “Sepse nuk ke hasur deri më sot në një peshkop, sepse ai do të fliste krejtësisht në këtë më- nyrë, duke pasur të njëjtat gjëra për të mbrojtur. Për gjërat e tje- ra, o Prefekt, ne jemi më të përulur se të gjithë të tjerët, sepse kë- shtu e kërkon ligji; dhe jo vetëm para personave të lartë, por, ma- dje, edhe para fëmijëve. Por, kur bëhet ijalë për Perëndinë, ne nuk llogaritim më asnjërin, por shohim vetëm atë. Zjarri, shpata, bishat e egra, thonjtë e hekurt që copëtojnë mishin, na japin më shumë kënaqësi se sa frikë. Ti mund të bësh çfarë të duash, të na fyesh apo të na kërcënosh. Por, dije dhe gjithashtu, bëja të ditur edhe perandorit, se as me kërcënime dhe as me lajka nuk do të na bësh dot që të marrim pjesë në pabesinë.” Ja, pra, përse e kanë quajtur VasiJi i Madh.

Shën Vasili e drejtoi Kishën e Kapadoqisë në një periudhë mjaft të vështirë. Ai vizitonte dhe kujdesej për të gjitha famullitë e dioqezës së tij. Përveç punës administrative, ai dha një kontri- but të jashtëzakonshëm në mbrojtjen dhe formulimin e doktrinës. Shkroi rreth 300 letra dhe shumë libra : I. Dogmatikë - Kundër Eunomit dhe Mbi Shpirtin e Shenjtë. II. Eksegjetikë - Heksa- meron, Homeli në Psalmet dhe Komentarin në Isainë. DOL Aske- tikë - Moralet, Mbi Besën, Rregullat e Gjata dhe të Shkurtra etj. IV. Liturgjikë. Letrat e.tij përmbajnë çështje historike, dogma- tike, morale, disiplinare, ngushulluese etj. Ai ishte në shekujt e parë legjislatori i madh i murgjërve dhe i Kishës. Letrat e tij ka- nonike përbëjnë kodin e parë të ligjeve kishtare. Ai ishte mbrojtë- si i guximshëm i nevojtarëve dhe i besës, mësuesi i madh i Kishës dhe pishtari i pakrahasueshëm i Orthodhoksisë, sidomos në dok- trinën trinitare.

Përgjegjësia e detyrës, puna e madhe dhe agjërimet e va- zhdueshme, e rënduan shëndetin e tij. Në 1 Janar të vitit 379, në moshën pesëdhjetë vjeç, shën Vasili fjeti në Zotin. Vdekja e tij shkaktoi një hidhërim në tërë Kishën. Të gjithë e ndjenë humbjen e këtij njeriu të madh, i cili e kishte drejtuar dhe mbrojtur Kishën me urtësi e trimëri. Figura e tij mbeti si simboli i peshkopit të vë- rtetë.

II. Problemet teologjike të kohës. Koha në të cilën je- toi shën Vasili, ishte një kohë shumë e vështirë për Kishën. Qysh prej fillimit të shërbesës së tij, ai u gjend në mes të vorbullës ari- ane. Ariosi, të cilin peshkopi i Qesaresë do ta quante i pabesi Arios, ishte prift i Bokalit, një nga famullitë e Aleksandrisë. Në vitin 323, ai filloi të mësonte një doktrinë, që nuk përkonte me mësimin e Kishës. Doktrina e tij gjendej, Ndonëse e pazhvilluar, tek Lukiani i Antiokisë. Keshtu, që ai mund të quhet gjyshi i ari- anizmit Për Lukianin, Perëndia është një, i përjetshëm dhe i pali- ndur; Fjala është nxjerrë nga e mosqena (hiçi) (eÇ ouk ovtcov); dhe lia pasur një kohë që ajo nuk ishte (rjv ote o\)K r|v); ai është lindiir prej Atitjo nga nevoja, por nga dëshira. Ariosi e adoptoi këtë doktrinë, por shkoi më tej se Lukiani, duke thënë se Fjala, sadojë përsosur që të jetë, nuk është veçse një krijesë e nxjerrur nga e mosqena (hiçi) dhe jo nga substanca hyjnore. Por, ajo (Fja- la), ëfshtë krijuesja e të gjitha qenieve të tjera; Perëndia e ka ado- ptuar si Birin e Ty, por ai nuk është Perëndi. Ndërsa Shpirti i Shenljtë është i pari nga krijesat e Fjalës. Kjo doktrinë tronditi jo vetëm Aleksandrin, peshkopin e Aleksandrisë, dhe bashkë me të edhe pasardhësin e tij të ardhshmën, dhiakonin Athanas, por të gjithp ata që mbanin besimin apostolik të mbështetur në Shkrimin e Shenjtë: Fjala është Perëndi si Ati dhe i përjetshëm si Ai.

Ariosi u dënua fillimisht nga një sinod i të gjithë peshko- pëve të Egjiptit, i mbledhur në Aleksandri, pastaj, nga një sinod i dytë, i mbajtur në Antioki. Por, ai këmbënguli në mosbindjen dhe idete e tij u përhapën në tërë Lindjen. PBrhapja e shpejtë mund të shpjegohet me vështirësinë që kishte mendja njerëzore për të ku- ptuar zbulesën hyjnore: një Perëndi Atë, që ka një Bir, i Cili ë-

shtë Perëndi, i barabartë dhe i përjetshëm si Ai. Ata, siç thotë shën Vasili, që ishin prekur nga sëmundja e kërkimit dhe doin që Shkrimi të ishte sipas mendimit të tyre, të cilët nuk i besonin Pe- rëndisë, por llogjikës së tyre, ata nuk kënaqeshin me besën e thje- shtë, por ngriheshin kundër dogmave, të cilat nuk mund t’i shpje- gonin dot. Për shën Vasilin dogmat ishin ato që na mbronin ne nga mendja jonë.

I shqetësuar nga përhapja kaq e shpejtë e herezisë, e cila kërcënonte rendin e mirë të perandorisë, Kostandini i Madh, për ta bashkuar Krishtërimin, thirri një sinod të madh, ku u mbodhën peshkopët e gjithë perandorisë, të Lindjes e të Perëndimit. Ky ishte Sinodi i Parë Ekumenik i Nikeas. Ai u hap në 20 Maj 325. Sinodi do të vendoste mbi shumë probleme, por, fillimisht u ndal në çështjen e Ariosit. U konfirmua dënimi nga peshkopët e Alek- sandrisë, por, gjithashtu, upa e arsyeshme që të konkludohej në një formulë, të pranuar nga të gjithë besimtarët, e cila të përcak- tonte qartë të vërtetën orthodhokse mbi të gjitha pikat, të cilat ishin bërë shkak për gabimet ariane. Ky formulim njihet me em- rin Besorja e Nikeas. Në të theksohej, se Biri është lindur nga esenca (o\)oxa ç) e Atit dhe jo i krijuar, dhe se i është i bashkë- qenshëm ose i një esence (o|noo'l)Glov) me Atin. Fjala i bashkë- qenshëm i kundërvihej direkt arianizmit. Por, në këtë formulim thuhej gjithashtu, se Biri ishte prej një hipostaze ose esence (Dnoaxaaetoç rj o'uaiaç) me Atin, duke i përdorur termat oua- ia 5r)e \)7roaxaaiç si sinonime. Në fakt, termi 'DTtoataaiç për- kthehej literalisht në latinisht me termin substancë. Vetëm më vonë, në sajë të kontributit të Etërve të Kapadoqisë dhe sidomos të shën Vasilit, ODGia u përdor për të treguar esencën (ose sub- stancën) dhe 'ottoaxaatç, për të treguar Personin. Kështu, pe- shkopët orthodhoksë, të cilët njihnin një Perëndi të vetme në tre Persona, e përdornin termin DTioaxaaiç për të treguar individin ose personin, kurse për kuptimin e esencës përdornin OData.

Fjala kyç e këtij sinodi ishte oiioo'uaioç;. Ata, të cilët mbështe- snin këtë fjalë, mund f i quajmë Nikeanët e vjetër. Por, ky term (oiiOOUGioç - i një esence), për disa peshkopë të tjerë orthodhoksë, Ndonëse nuk kishin asnjë dyshim për hyjninë e Birit, nuk ishte shumë i qartë. Ai mund të çonte në mendimin se Ati e Biri janë i njëjti person, prandaj, ata preferonin termin ojuoiouaioç (i ngjashëm në esencë). Këta mund t’i quajmë Nike- asit e rinj. Nikeasit e vjetër dhe të rinj shumë shpejt realizuan se kishin të njëjtën besë; ata duhet të zgjidhnin termin më të për- shtatshëm. Nëse ojitooviaioç, ngaqë nuk e dallonte qartë perso- nin e Atit prej Birit, mund të çonte në Sabelizëm (Ati e Biri i një- jti person); termi ojiototiaioç, meqenëse e shpreh jo përsosmë- risht hyjninë e Birit, mund të çonte në Arianizëm. Prandaj, këta terma duhet të plotësoheshin. Këtë gjë e ndjeu shën Vasili, kur i shkroi ne vitin 361 ose 362, Letrën IX filozofit Maksim. Debati rreth këtyre termave , vazhdoi për një kohë të gjatë. Termi ojaoto'uatoç u adoptua nga shumë orthodhoksë për të përballuar arianizmin e ri, atë të Anomianëve. Në fakt, u ruajtën të dy ter- mat, ofxoo'uaioç dhe ofxotouaioç. Ky term i fundit, duke e da- lluar Personin e Birit nga ai i Atit, bëri që të hyjë natyrshëm for- mula e tre hipostazave, plotësues i nevojshëm i O|iO0\)at0(;. Ve- tëm mbasi u adoptuan tre hipostazat, termi ojxoio'oaioç u bë i panevojshëm dhe nuk u përdor më. Kisha ruajti vetëm termin ni- kean op.oo'uaioç Në fillim, Etërit e Perëndimit, si për shembull, shën Jeronimi, patën vështirësi t’i ndanin termat \)7toaxaaiç dhe ODaia, meqenëse, siç kemi thënë edhe më lart, në latinisht T|i7Coaxaaia përkthehej substantia (substancë, esencë). Për të justifikuar formulën kapadoqiane, tre hipostaza në një esencë, shën Vasili - dhe këtu bëhet fjalë për një moment vendimtar në historinë e mendimit - qartëson konceptin e hipostazës, duke e interpretuar atë si “një akt konkret i të qenurit”, d.m.th. një pe- rson.

Herezia ariane gjeti mbështetës të shumtë. Arriti një mo- ment kur arianët, të mbështetur nga perandorët, pothuajse e ki- shin zënë tërë Kishën. Shën Athanasi, pothuaj i vetëm, iu ku- ndërvu me forcë. Prandaj edhe u thanë fjalët “Athanasi kundër tërë botës.” Shpesh nuk është shumica ajo që përfaqëson të vër- tetën. Debati ziente në të gjithë perandorinë. Ja, si e përshkruan shën Vasili gjendjen në kapitullin e dytë 'të Letrës XCII (372), drejtuar peshkopëve të Italisë dhe Galisë: “Rreziku nuk është ve- tëm për një Kishë dhe nuk janë vetëm dy ose tre që kanë rënë në këtë stuhi të tmerrshme. Por, nga Iliria deri në Tebaidë, është shtrirë plaga e herezisë. Farërat e këqia, të mbjella fillimisht nga i pabesi Arios, kanë hedhur rrënjë të thella, në sajë të numrit të madh të atyre, që me intervale e kultivojnë me zell këtë pabesi dhe tani ato kanë dhënë frutat e tyre të helmatisura”. Kështu, di- sa shkonin edhe më larg se mësuesi i tyre. Për shembull, Aeti, me origjinë nga Antiokia, një njeri shumë i mësuar, përfaqësonte aria- nizmin radikal. Ndërsa Arios pranonte një lloj ngjashmërie ndër- mjet Atit dhe Birit, Aeti e mohonte krejtësisht çdo lloj ngjash- mërie: Ati është Krijues dhe Biri krijesë. Prej tij lindi herezia e Anomianëve (avop.oioç - jo i ngjashëm). Aeti nuk ishte i vetëm në këtë herezi. Germini, peshkop i Sirmit, në Iliri, mblodhi një si- nod në qytetin e tij, nga ku doli një besore, e cila mbështeste ano- mianizmin. Shën Vasili e quajti këtë blasfemia e Sirmit.

Në mbrojtjen e besës orthodhokse, shën Vasili nuk luftoi vetëm kundër herezisë së Ariosit, por edhe kundër asaj të Sabe- liusit. Në ndryshim nga arianët, të cilët e pranonin Birin si krije- së, sabelianët e mohonin ekzistencën reale të Birit. Ata nuk e pranonin Trinitetin e Personave, por, thonin se Perëndia u zbu- lua në tre forma. Kështu, sipas atyre, Ati, Biri dhe Shpirti i She- njtë nuk janë tre persona, por janë tre maska apo forma të të një- jtit Person. Kjo herezi, e cila shkonte në ekstremin e kundërt të herezisë ariane, buronte, në realitet, nga i njëjti shkak: vështirësia për të pranuar një Perëndi të vetme në tre Persona realë dhe të veçantë, të bashkëqenshëm dhe secili prej tyre Perëndi.

Në filiim, debati ishte përqëndruar më shumë rreth hyjni- së së Birit. Ariosi kishte mohuar hyjninë e plotë të Birit. Sinodi i parë ekumenik e dënoi këtë herezi dhe pranoi hyjninë e Birit. Por, në këtë Sinod, nuk u formulua një doktrinë për Shpirtin, ngaqë problemi dhe debati kryesor në të ishte rreth hyjnisë së Birit. Në Besoren e këtij Sinodi thuhej vetëm “ne besojmë në Shpirtin”, por pa e përkufizuar natyrën e tij. Tani debati ishte kthyer në hyjninë e Shpirtit të Shenjtë. Të dy debatet ishin të ndërlidhur me njëri-tjetrin, meqenëse flitej për Trininë. Grupet e ndryshme heretike nuk kishin unitet ndërmjet tyre. Secili mundo- hej ta shpjegonte Perëndinë sipas mënyrës që ai e kuptonte. Kjo ndodh gjithmonë kur të vërtetat hyjnore mundohen të shpjego- hen me mendjen e kufizuar njerëzore dhe jo sipas zbulesës së Pe- rëndisë. Disa prej tyre, e pranonin hyjninë e Birit, por mohonin atë te Shpirtit. Këta ishin semi-arianët, të cilët njihen me emrin maqëdoianët (nga Maqedoi, kryepeshkop i Konstandinopojës në 342) ose pnevmatomakët (ata që luftojnë kundër Shpirtit). Disa prej iyre mësonin, se Shpirti është një krijesë e Birit, ashtu si Biri është i Atit. Shpirti, thonin ata, është i madh, Biri më i madh, Ati në mënyrë superiore më i madhi. Elementët arianë, memjuan, se duke luftuar kundër doktrinës së hyjnishmërisë së Shpirtit të Shenjtë, ata do të mundnin të shkatërronin besimin or- thodhoks të Nikeas. Pikërisht këtyre, iu përgjigjet shën Vasili në librin e tij “Mbi Shpirtin e Shenjtë ”.

| III. “Mbi Shpirtin e Shenjtë” Shën Vasili e shkroi trak- tatin je tij “Mbi Shpirtin e Shenjtë ”, në përfundim të periudhës të debateve Trinitare të shekullit të katërt. Libri përbëhet nga 30 ka- pituj dhe 79 seksione dhe mendohet të jetë mbaruar në vitin 375. Libri nuk është i lehtë për t’u kuptuar; stili është i ashpër, me- ndimf shumë i kondensuar dhe dialektika e vështirë. Ai është një traktat i shkruar in tempore belli; shën Vasili e shkroi për të mbrojtur besën orthodhokse nga pabesia në rritje e pnevmatoma- këve, sektarë të rinj të arianizmit në rënie. Libri është i një rëndë- sie të madhe dhe i një vlefte të jashtëzakonshme. Së bashku me letrat e shën Athanasit, drejtuar Serapionit të Thmuisit, ai hodhi themelet e teologjisë se Shpirtit të Shenjtë. Një traktat “teolo- gjik”, në një kohë kurteologjia po formulohej, ai ishte një monu- ment doktrinal, i lidhur me besën e gjallë të besnikëve dhe kon- form Shkrimit dhe Traditës së Shenjtë. Shën Vasili i Madh, në Kapadoqinë e turbulluar thellë nga herezia ariane, “ishte e vetmja shkëndijë e së vërtetës në qendër të një rrethi robërish”, - siç tho- të miku i tij, shën Grigor Theologu. Autori, me një mendje dhe shpirt të fuqishëm dhe shumë të ekuilibruar, ndikoi njëkohësisht Lindjen dhe Perëndimin. Ky ndikim shihet ndoshta në veprën riepi TO'i) Ayto\) nvet)p,aTOÇ të Didimit të Verbër dhe sigu- risht, në "De Spiritu Sancto" të shën Ambrozit të Milanos. Do~ ktrina e tij u predikua nga shën Grigor Theologu në kishën e vo- gël të Anastasisë në Konstandinopojë.

Duhet theksuar, se traktati i shën Vasilit “Mbi Shpirtin e Shenjtë ” pati padyshim një rol të madh në përcaktimin e bashkë- qenshmërisë së Shpirtit të Shenjtë me Atin dhe Birin.

Shën Vasili e shkroi këtë libër, siç thotë edhe vetë, me kërkesën e Amfilokut, peshkopit të Ikoniumit. Fundi i periudhës së debateve Trinitare, siç kemi thënë edhe më sipër, u përqendrua kryesisht rreth Shpirtit të Shenjtë. Doktrina rreth hyjnisë së tij kërcënohej nga pnevmatomakët, Në kishën e shën Vasilit, e cila ndiqte traditën orthodhokse, Trinia lavdërohej me një doksologji të shkurtër, të një formë tradicionale: “Lavdi Atit, me anë të Birit, në Shpirtin e ShenjtëPor, gjithashtu përdorej edhe një formulë tjetër; “Lavdi Atit me Birin dhe me Shpirtin e Shenjtë Pnevmatomakët e akuzuan se kjo formulë tjetër është në kundër- shtim me doktrinën. Sipas tyre, Shpirti nuk duhej barazuar me Atin dhe Birin, ndërsa parafjala me tregonte barazim ndërmjet tyre. Duke mohuar hyjninë e Shpirtit të Shenjtë, minohej dok- trina e Trinitetit. Shën Vasili e kuptoi rrezikun. Prandaj, ai me- ndoi, se duke mbrojtur barazinë e Shpirtit me Atin dhe me Birin, do të mbronte besën e vërtetë orthodhokse; rrëfimin e një Perë- ndie në Tre Persona, të cilët kanë të njëjtën natyrë. Për këtë ar- sye, ai filloi të shkruajë këtë libër, që të mund të ndërtonte në mënyrë solide doktrinën e Shpirtit, të cilës shën Athanasi ia ki- shte hedhur themelet disa vjet më parë, në letrat e tij drejtuar Se- rapionit të Thmuisit. Ai e filloi së shkruari në shtator të vitit 374.

‘Mbi Shpirtin e Shenjtë” ështe një libër dogmatik dhe shpjegon natyrën e Shpirtit të Shenjtë. Në këtë Iibër, shën Vasili shtjellon besën orthodhokse rreth Shpirtit të Shenjtë: Ai nuk është një krijesë, madje edhe më e lartë se engjëjt; dhe as inferior ndaj Atit dhe Birit; Ai është i denjë për të njëjtin lavdërim, d.m.th, që ai është Perëndi si ata, i bashkëqenshëm me njërin dhe me tjetrin, duke plotësuar Trinitetin, Perëndinë e vetme. Nuk është lehtë të shihet organizimi i ideve në këtë libër. Shumë tema ndërthuren rreth motivit kryesor, që tashmë dihet: të tregohet legjitimiteti i doksologjisë së përdorur në kishën e Qesaresë, për të cilën pnevmatomakët ishin tërbuar, me anë të së cilës lav- dërohej Shpirti i Shenjtë “me” Atin dhe Birin; dhe kjo pohonte se Shpirti ka “të njëjtin nderim” me dy Personat e tjerë, d.m.th., është i “bashkëqenshëm” me ata.

: Libri mund të ndahet në pesë pjesë :

1.    Kapitulli i parë, deri në të gjashtin. Tema kryesore është te vendoset “homotimia” (i njëjti nderim, e njëjta vlerë) e parafjalëve të përdorura në doksologjitë e ndryshme trinitare, du- ke u mbështetur në tekstet e Dhiatës së Vjetër dhe të Re. Sistemi i hollë ji Eunomianëve rreth paraijalëve e ka ushqyer anomianiz- min e Aetit. Ai mbështetej në dialektikën e kotë të sofistëve dhe jo në Shkrimin, me të cilin ai nuk ka gjë të përbashkët. Parafjalët, që ata duan t’ia rezervojnë veçan Atit, osë Birit, ose Shpirtit të Shenjte, Shkrimi i përdor pa dallim për të trë. Pra, ato kanë të njëjtën vlerë. Pnevmatomakët doin të tregonin, se paratjalët e ndryshme tregojnë natyra të ndryshme; pra, Shpirti i Shenjtë ka natyrë të ndryshme nga Ati e Biri. Shën Vasili tregon inkohere- ncën e teorisë së tyre, ngaqë Shkrimi i përdor të njëjtat parafjalë për të tre, pra ata kanë të njëjtën natyrë. Kështu, ata janë në ko- ntraditë me veten e tyre.

2. Kapitulli i gjashtë deri në kapitulUn e nëntë. Shën Vasili tregon homotiminë e Birit me Atin. Biri është OJ!OTIJJ,OÇ (në të njëjtin nderim) me Atin. Ai nuk është mbas atij, por me atë, i ulur në të djathtën e tij, d.m.th. i pandyshueshëm në natyrë dhe me të njëjtin nderim, siç thotë Shkrimi. Ai nuk vjen mbas Atit as në kohë, as në dinjitet dhe as në rang. Ta lavdërosh Atin me Birin, është po ashtu legjitime, si ta Iavdërosh me anë të Birit. Megjithatë, me i përshtatet më mirë lavdërimit, dhe me anë i për- shtatet më mirë veprimit të hirit. Të dyja mënyrat janë tradicio- nale.

3. Kapitulli nëntë deri në kapitullin e njëzet e katër. Këtu pohohet homotimia e Shpirtit të Shenjtë me Atin dhe me Birin. Kjo pjesë përbën zemrën e veprës. Fillimisht, ai jep një nocion të përgjithshëm mbi Shpirtin e Shenjtë, ashtu siç na e ka transmetu- ar Shkrimi dhe tradita e pashkruar e Etërve: madhështia e natyrës së tij, shkëlqesia e dinjitetit, fuqia e pamatur e veprimeve të tij. Shpirti i Shenjtë hyjnizues është “Burim i shenjtërimit dhe Dritë intelektuale.” Këtu jepet tema orthodhokse e shenjtërimit, e hyj- nizimit progresiv, të filluar në pagëzimin. Mendimi i shën Vasilit progreson vazhdimisht, deri sa ta çojë lexuesin, nën shpjegimin e homotimisë, në pohimin e plotë të “bashkëqenshmërisë” hyjnore të Shpirtit të Shenjtë me Atin dhe me Birin. Argumenti i tij që- ndron në faktin, se ne mund të tregojmë kush është Shpirti i She- njtë, duke shqyrtuar se çfarë Ai bën. Roli i Shpirtit të Shenjtë në procesin e hyjnizimit është parimi drejtues: Në qoftë se Shpirti hyjnizon, ai duhet të bashkojë me Perëndinë. Nëse ai bashkon me Perëndinë, ai nuk duhet të jetë i ndarë prej tij. Nëse ai nuk është i ndarë, ai ka të njëjtin nderim, duke qenë në kungim me Atin dhe me Birin.

4.    Kapitulli njëzet e katër deri në kapitullin njëzet e tetë. Këtu përcaktohet në mënyrë të saktë kuptimi i veçantë i parafja- lëve: disa përdoren për të treguar veprimin e hirit dhe të tjerat për dhënien e lavdisë. Këta kapituj e përfundojnë traktatin. Kë- shtu, justifikohen të dyja doksologjitë që shën Vasili përdor për të lavdëruar Trininë e Shenjtë. Ai shpjegon se të dyja shprehjet janë të nevojshme; njëra përshkruan Perëndinë si Perëndi, kurse tjetra përshkruan planin e Perëndisë për shpëtimin e njerëzve. Njëra është për veprimin e hirit dhe tjetra për lavdinë, sipas lar- misë së kuptimit, që jepen nga parafjalët e ndryshme të përdoru- ra. Por, që të dyja janë në pajtim me doktrinën e pastër ortho- dhokse dhe me besën e gjallë të Kishës.

5. Kapitulli njëzet e tetë deri në kapitullin e tridhjetë. Këta tre kapitujt e fundit mund të konsiderohen si një shtojcë, ku shën Vasili jep burimet patristike të doksologjisë “me Shpirtin”, duke treguar padrejtësinë e akuzës së pnevmatomakëve. Gjithashtu, kapitulli i fundit, ku ai përshkruan gjendjen aktuaie të kishave, në kohën kur enshkroi këtë libër, ka një vlerë të madhe historike.

Nga temat doktrinale të librit, kryesisht bien në sy dy: 1. Shpirti, “Burim i shenjtërimit”, si “Dritë intelektuale”, hyjnizon shpirtrat, me anë të ndriçimit progresiv, duke iu dhënë pjesëma- rrjen në vetë dritën e tij, për t’i bërë “shpirtërorë”. si vetvetja. 2. Shpirti, “Frymë e dalë nga goja e Perëndisë” në një mënyrë të pa- treguar, dallohet nga Biri, i cili është “ikonë” e përsosur e Atit. Qysh në Librin 3-të Kundër Eunomit, ai flet për barazinë e Shpirtit me Atin dhe Birin. Në kapitullin qendror të këtij libri, kapitulli i katërt, shën Vasili nënvizon veprat e Shpirtit dhe e pa- raqet atë kryesisht si jetëdhënës e përsosës. Ai përsos çdo gjë, ppr, mbi të gjitha, përsos krijesat e arsyeshme, engjëjt dhe qeniet njerëzore, duke i formuar ata në virtut Ai e shoqëron Shpirtin me veprën e krijimit dhe përdor Psalmin 33:6 si ndihmë: “Qiejt u bënë me anë të Qalës së Zotit dhe tërë ushtria e tyre me anë të frymës së gojës së tij.” Shpirti i përsos gjërat, dhe veprimi i tij kryesor është parë në shenjtërimin e qenieve shpirtërore.

j': . :

Eshtë interesante të përmendet, se Shën Vasili e pohon hyjninë e Shpirtit të Shenjtë, në një mënyrë të tillë, pa e përme- ndur asnjë herë se ai është Perëndi. Sepse, duhet pasur parasysh, që një pohim i tillë nuk gjendej në Shkrimin. Asnjë nga Etërit e Kapadoqisë dhe as ndojë tjetër në atë kohë nuk ka bërë një po- him të tillë. Kjo mospërmendje direkt, ishte një lloj “ekonomie” diplomatike për të ruajtur paqen në Kishë, nëse kihet parasysh situata e asaj kohe. Por, shën Vasili, e bën këtë pohim, siç e kemi përmendur, në një mënyrë tjetër, duke treguar pandashmërinë e tre Personave hyjnorë: “Bëj be, se çdo njeri që rrëfen Krishtin, por që mohon Perëndinë: ai nuk do ketë ndojë përfitim nga Krishti. Bëj be, gjithashtu, se edhe ai që thërret Perëndinë por mohon Birin, besa e tij është e kotë, Bëj be, përsëri, se çdo njeri që hedh poshtë Shpirtin, besa e tij në Atin dhe Birin nuk do të ketë dobi: ai nuk mund të ketë besë nëse Shpirti nuk është aty. Në fakt, ai nuk beson në Birin, nëse nuk beson në Shpirtin, siç edhe nuk beson në Atin, nëse nuk beson në Birin.” (Mbi Shpirtin e Shenjtë 11:27) Në një vend tjetër, ai thotë: “...se çdo veprim i Shpirtit të Shenjtë, është i bashkuar me Atin dhe Birin dhe nuk është aspak i ndarë.” (16:37) Kjo pandashmëri e Shpirtit me Atin dhe Birin, të çon në përfundimin, se ata duhet të lavdërohen së bashku. Barazia në nder nënkupton barazi në natyrë, dhe bara- zia në natyrë tregon se Shpirti është Perëndi.

Për këtë ai mbështetet në Ungjillin e Matheut 28:19: “Shkoni, pra, dhe mësoni gjithë kombet, duke i pagëzuar në emër të Atit e të Birit e të Shpirtit të Shenjtë.” Shën Vasili, duket se është i pari që bën lidhjen ndërmjet adhurimit dhe besimit, Lex orandi lex est credenti. Çfarë adhurojmë është çfarë besojmë dhe anasjelltas. Argumenti i tij është ky: Të gjithë e pranojnë se Ati është Perëndi dhe se Biri është Perëndi. Por, ne gjithmonë e ba- shkojmë Shpirtin me dy Personat e tjerë të Trinitetit, në lutjet dhe në himnet tona, dhe sidomos në doksologjitë tona. Të mo- hosh hyjninë e Shpirtit, do të thotë të vendosësh një pikpyetje në Atin dhe në Birin.

Ky libër iu drejtohej problemeve teologjike të shekullit të katërt, por mesazhi i tij është aktual për të gjitha kohërat.

Ky është libri i parë i shkrimeve patristike i përkthyer në shqip, i cili, me ndihmën e Perëndisë, do të pasohet edhe nga të tjerë. Përkthimi i veprave patristike nuk është i lehtë. Por, vetëm nevoja e madhe e studentëve të Seminarit Orthodhoks “Ngjallja e Krishtit” , pjesë e të cilit jam edhe unë, për literaturë teologjike, si dhe mungesa e madhe e kësaj literature në gjuhën shqipe, më shtyri të filloj këtë përkthim. Vështirësi qëndrojnë sidomos në përcaktimin e terminologjisë; dhe nuk e di nëse terminologjia që kam përdorur është më e drejta. Por, si në të gjitha gjuhët, për- caktimi i terminologjisë është një proces i gjatë dhe debatues. Ndoshta, më vonë, disa nga termat mund të përmirësohen, sido- mos termat, të cilët nuk i shprehin plotësisht kuptimet teologji- ke. Megjithë kufizimet e mangësitë, mendoj se ky Iibër do jetë një ndihmë e madhe, jo vetëm për studentët e teologjisë, por për të gjithc ata që duan të njihen me veprat e Etërve. Nuk mund të kuptohet thellë besajonë orthodhokse, pa u njohur me shkrimet e Etërve. Nëpërnijet librave të tyre, ne mund të përftojmë me- ndjen e tyre, gjë që është e rëndësishme për një kuptim të drejtë të mësimit të Krishti. Etërit ishin njerëz, që, në radhë të parë, e jetuan këtë besë, pastaj shkruan për të.

Përkthimi në shqip u bë, duke u mbështetur në përkthi- min frengjisht¹ dhe në tekstin origjinal grek. Gjithashtu, një ndih- më e madhe ishin edhe përkthimet anglisht. Për hyrjen dhe shëni- met në përkthimin shqip një ndihmë e madhe kanë qenë hyrja dhe shënjimet e botimit frengjisht, të bëra nga Benoit Pruche O.P. dhe të bbtimim anglisht, të bëra nga Rev. Blomfield Jackson, M.A.² !

‘) Basile de Cësarëe “Traitë du Saint-Esprit”, Ifources Chrëtiennes, Edition db Cerf, 29, BD de Latour-Maubourg, PaFis.1946.

²⁾   Nicene; and Post-Nicene Fathers, Ed. By Philip Schaff, D.D., LLD., and Henry Wace D.D. Volume VIII, WM. B. EERDMANS PUBLISHING COMPANY, GRAND RAPIDS, MICHIGAN, 1975

^: i                               17

Korrik 1996 Holy Cross School of Theology Brookline, Massachusetts.

Mbi

Shpirtin e Shenjtë

Letër drejtuar Amfilokut, peshkopit të Ikoniumit

Kapitulli I. Hyrje rreth nevojës së shqyrtimit edhe të çështjeve më të vogla teologjike ¹

1.      1 dashur dhe i nderuar vëlla Amfilok. E çmoj shumë dë- shirën tënde për dije dhe për punë. Me të vërtetë, është një gë- zim i madh per mua, kur shoh kthjellësinë e diturisë tënde, e cila të shtvn që të mos lësh pa shqyrtuar me kujdes, asnjë nga fjalët që kanë të bëjnë me Perëndinë. Ti ke përfituar me të vërtetë nga porosia e Zotit “Kushdo që lyp, merr dhe kush kërkon, gjen.”² Mua më duket, se dëshira jote e zjarrtë për të mësuar, prek edhe më të ndrojturin dhe e bën të tregojë çfarë ai njeh. Por, ajo që çmoj më shumë tek ty, është, sepse ti pyet për të mësuar të vër- tetën dhe jo për të ngritur kurthe, siç bën pjesa më e madhe e ba- shkëkohësve tanë. Sepse, në ditët tona ka njerëz të shumtë që pyesin pa pushim, vetëm sa për të folur, por është shumë vë- shtirë të gjesh një njeri që e kërkon të vërtetën, si një ilaç, për të shëruar paditurinë e tij. Ashtu siç gjahtari i fsheh kurthet e tij dhe ushtarët pusitë, kështu bëjnë edhe disa njerëz me pyetjet e tyre. Ata nuk pyesin me qëllim që të përfitojnë ndojë gjë, por që të ke- në, nëse përgjigjja nuk iu vjen sipas dëshirës, një shkak për debat.

2.  Por, nëse “Dituria do i jepet një të marri që e kërkon atë”^[1], sa më tepër duhet çmuar nxënësi i zellshëm, të cilin profeti e quan “këshilltar të nderuar.”^[2] Së pari, ai meriton një mirësear- dhje të ngrohtë; pastaj, ai duhet të pranohet në shoqërinë e atyre që kanë të njëjtin zell si ai dhe si ai përpiqen që të shkojnë përpa- ra drejt përsosmërisë. Ata që nuk janë seriozë në rrugën e drejtë- sisë, e quajnë terminologjinë teologjike, si edhe përpjekjet për të hulumtuar kuptimet e thella në çdo fjalë dhe në çdo rrokje, si se- kondare; por, ata që janë të ndërgjegjshëm në qëllimin e thirrjes sonë, e kuptojnë se ne jemi thirrur të bëhemi të ngjashëm me Pe- rëndinë, përsa kjo është e mundur për natyrën njerëzore.^[3] Por, ne nuk mund të bëhemi të ngjashëm me Perëndinë, nëse nuk kemi njohuri për Të, pasi njohuria vjen nga të mësuarit. Mësimi fillon me përdorimin e drejtë të të folurit dhe të folurit përbëhet nga fjalët dhe parafjalët. Prandaj, të shqyrtosh parafjalët nuk është pa kuptim.^[4] Nëse disa çështje duken të parëndësishme, nuk ka ndojë arësye që t’i lemë pas dore. Përkundrazi, të gjuash të vërtetën nuk është e lehtë; duhet të kërkosh kudo për gjurmët e

saj. Të mësosh të vërtetën, është njësoj si të mësosh një profesi- on; përparimi bëhet pak e nga pak. Ata që kanë hyrë në dituri, nuk duhet të neglizhojnë asgjë, sepse, kush përbuz elementët ba- zë, kurrë nuk do të arrijë në plotësinë e diturisë. “Po” dhe “Jo” janë vetëm dy rrokje. Fjalë të vogla, por që shpesh shprehin ose gjënë më të mirë: të vërteten, ose mbulojnë gjënë më të keqe: gë~ njeshtrën. Përse e them këtë? Sepse, në kohët e shkuara, dikush, vetëm me një të tundur koke, u bë martir i Krishtit, se kjo trego- nte përkushtimin e plotë në besën e vërtetë. Nëse është kështu, cili term teologjik është aq i parëndësishëm, sa që të mos e prishë balancën, nëse nuk përdoret drejtë? Dhe nëse as edhe “një jotë a një pikë nuk do të shkojë nga ligji”^[5], atëhere, si mund ne të lemë pas dore edhe gjërat më të vogla? Çështjet që ti do të qartësosh, janë njëkohësisht të vogla e të mëdha: të vogla, sepse kërkojnë pak kohëipër t’u shqiptuar - dhe për këtë ato janë parë si të pa- rëndësishme - por të mëdha për nga rëndësia e kuptimit të tyre. Ato mund të krahasohen me farën e sinapit, e cila është më e vo- ; gla nga të gjitha farërat, por kur mbin dhe rritet në mënyrë të për- : shtatshme, i kalon të gjitha shkurret, e bëhet pothuaj pemë.^[6] Ku- shdo që qesh e tallet me hollësitë e përdorimit tonë të para- fjalëve, la dijë mirë se ai do të vjelë për të qeshurën e tij, siç thotë ; edhe Psalmisti, një fryt të papjekur.^[7] Ndërsa ne, le të mos i pë- rulemi qortimit të njerëzve dhe as të mos mundemi nga përbuzja :! e tyre, por, le ta vazhdojmë kërkimin pa ndërprerje. Le të mos ji turpërohem ngaqë ato janë gjëra të vogla; por, nëse unë mund të f arrijë një përqind të vleftës së tyre, do të gëzohem si për një nder të madh dhe do t’u them vëllezërve se është një arritje me për- fitim jo tëivogël. Unë e kam të qartë, se, për këto fjalë të vogla, po bëhet liijë debat i madh dhe me shpresën e shpërblimit, unë nuk do të hezitoj që të punoj. Jam i bindur, se për mua kjo punë

do jetë e frytshme, por edhe për dëgjuesit do jetë e dobishme. Prandaj, po e filloj këtë shpjegim, duke i lypur Shpirtit të Shenjtë që të më ndriçojë. Dhe me pëlqimin tënd, me qëllirn që të qartë- sohet drejtimi që do të marrë debati, unë do kthehem për një çast pak mbrapa, në origjinën e problemit tonë.

3.  Tani vonë, kur unë lutem me popullin, ne e mbarojmë ndonjëherë lavdërimin (doksologjinë) ndaj Perëndisë Atë me for- mën: “Lavdi Atit me Birin, bashkë rne Shpirtin e Shenjtë”; dhe ndonjëherë tjetër: “Lavdi Atit me anë (ose nëpërmjet) të Birit, në Shpirtin e Shenjtë.”^[8] Disa nga të pranishmit na kanë akuzuar për përdorim fjalësh të çuditshme dhe kontradiktore. Sigurisht, pra, nga dëshira për f i ndihmuar këta njerëz - dhe nëse sëmundja e tyre nuk ka shërim - të paktën për të mbrojtur ata që shoqëro- hen me ta; ti mendo se një qartësim i vleftës së këtyre parafjalëve do të jetë i dobishëm. Unë do të shkruaj sa më shkurt që të jetë e mundur, duke shpresuar të paraqes një fillim të pëlqyeshëm të këtij diskutimi.

Kapitulli II. Origjina e teorisë heretike rreth përdorimit të paraffjalëve

4.   Nuk është aq e lehtë të kapen hollësitë e kundërshtarë- ve tanë, në lidhje me fjalët dhe parafjalët, siç ndoshta mund të mendohet. Sepse, këtu nuk është në rrezik vetëm ndojë gjë e vo- gël, por kemi të bëjmë me një komplot të thellë dhe të maskuar kundër besimit të vërtetë.^[9] Ata përpiqen të tregojnë se Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë, përmenden me emra jo të ngjashëm, me që- llim që të gjejnë prova të mjaftueshme, për të thënë se ata kanë natyra të ndryshme. Ata kanë një sofizëm të vjetër, të shpikur nga Aeti, kreu i kësaj herezie^[10], i cili në një nga letrat e tij shkru- an: “Qeniet me natyrë jo të ngjashme emërohen në mënyrë jo të ngjashme” dhe anasjelltas, “qeniet e emëruara në mënyrë jo të ngjashme kanë natyrë jo të ngjashme”. Për ta mbështetur këtë, ai, madje, përdor ijalët e Apostullit: “Një Perëndi, Ati, nga i cili (ose prej të cilit) janë të gjitha dhe një Zot, Jisu Krishti, me anë të cilit (ose nëpërmjet të cilit) janë të gjitha”^[11]. Kështu, sipas tij, relacioni ndërmjet këtyre parafjalëve (nga dhe me anë) tregon re- lacionin ndërmjët natyrave që ato përshkruajnë. Dhe, meqenëse shprehja “nga i cili” ndryshonprej “me anë të cilit”, atëhere, Ati indryshon prej Birit. Kjo herezi bazohet e tëra në hollësitë e kë- tyre parafjalëve. Duke u nisur nga kjo, ata i japin Perëndisë Atë, sikur kjo të ishte diçka e veçantë e Tij, shprehjen “nga i cili”; ndërsa për Birin përdorin shprehjen “me anë të cilit”; dhe për Shpirtin e Shenjtë “/të të cilin” dhe thonë që kjo rradhitje e para- tjalëve nuk duhet ndryshuar kurrë, sepse, siç edhe kam thënë më parë, parafjalët e ndryshme tregojnë natyrat e ndryshme. Por, është e qartë, se me anë të dredhimit nëpër paraQalët, ata përpi- qen të mbajnë forcën e argumentave për doktrinën e tyre të pabe- së.^[12] Me anë të shprehjes “nga (prej) i cili” ata duan të tregojnë Krijuesin; me “me anë të cilit” mjetin apo instrumentin dhe me “në të cilin” duan të tregojnë kohën ose hapësirën. Kështu, Kri- juesi i të gjithave^L\ është bërë thjesht një instrument dhe Shpirti i Shenjtë nuk i afron krijimit asgjë tjetër, përveç kohës dhe hapë- sirës.

Kapitulli III. “Teknologjia”^[13] e parafjalëve vjen nga dituria e “jashtme”

5.    Ata kanë arritur në këtë gabim nga studimi i “atyre që janë jashtë”^[14], të cilët i përdorin shprehjet “nga (prej) i cili” dhe “me anë të cilit” për gjëra të natyrave të ndryshme. Sipas tyre, shprehja “nga i (e) cili”, tregon lëndën^[15] (nga e cila diçka është bërë), shprehja “me anë të cilit”, tregon mjetin që ka ndihmuar në bërjen. Për më tepër (le të shohim për një moment tërësinë e doktrinës së tyre, për t'i bindur kundërshtarët tanë për inkohere- ncën e tyre në raport me të vërtetën dhe për mospajtueshmërinë në raport me vetë këta filozofë), ata që ia kanë kushtuar kohën e tyre kësaj filozofie të kotë, e shpjegojnë në shumë mënyra naty- rën e shkakut, në të cilin ata daliojnë kuptime të ndryshme të veçanta. Ata thonë, që disa shkaqe janë “parësorë”, disa të tjerë “ndihmës” ose “sekondarë”, ndërsa disa të tjerë “të domosdo- shëm”. Për secilin nga këta, ata përdorin një parafjalë të veçantë. Kështu, ata i referohen në mënyra të ndryshme krijuesit dhe mjetit. fcrijuesit i vjen për shtat, mendojnë filozofët tanë, shpre- hja “nga i cili” (vko ): për shembull, karrikja është bërë nga ma-

rangozi. Mjetit i përkon shprehja “me anë të “(5ia), sepse, tho- në ata, ajo është bërë me anë të sëpatës, sharrës etj. Të njëjtën gjë bëjnë edhe për shprehjen “prej të cilës” (eE), e cila është karakte- ristikë e lëndës: një karrike është prej druri. ^[16] Shprehja sipas të cilës (kcctoc) tregon projektin apo modelin që i propozohet mje- shtrit. Sepse, fillimisht, ai e ka në mëndje modelin, pastaj e zba- ton në praktikë; ose ai aktualisht ka parasysh një model dhe pu- non sipas këtij modeli. Shprehjen për kë (dioc), ata duan t'ia japin qëllimit: për nevojën e njerëzve është bërë karrikja. Shprehja në të cilën (ev), tregon, sipas tyre, idenë e kohës dhe të vendit: kur është bërë? Në këtë kohë; dhe ku? Në këtë vend. Koha dhe ve- ndi duken sikur nuk kontribuojnë në atë që është bërë, por jashtë tyre nuk mund të bëhet asgjë, meqenëse të gjitha gjërat janë bërë brenda kornizës së kohës dhe hapësirës. Të tilla janë teoritë që kundërshtarët tanë kanë mësuar dhe admiruar, teori të kota dhe boshe dhe ata duan f i fusin këto në doktrinën e thjeshtë dhe të pastër të Shpirtit, me qëllim që ta zvogëlojnë Perëndinë Fjalë dhe

të mohojnë Shpirtin e Shenjtë. Fjalori i këtyre dijetarëve të bo- tës^[17], i perdor shprehjet **me anë të” ose “nëpërmjet të cifit”, për të treguar instrumentat e pajetë ose punët inferiore, dhe tani të krishterët, i përdorin këto parafjalë për Zotin e të gjithave, dhe pa frikë e pa turp e përshkruajnë Krijuesin e tërë Universit me termat e çekiçit dhe të sharrës.

Kapitutli IV. Përdorimi i këtyre parafjalëve në këtë mënyrë nuk shihet në Shkrimin e Shenjtë

6.     Pa dyshim, ne e dimë që këto fjalë përdoren shpesh edhe nga Fjala e të Vërtetës. Por sigurisht, jo në mënyrën e për- shkruar më sipër, sepse, ne absolutisht nuk e pranojmë që liria e Shpirtit të kontrollohet nga vogëlimat e atyre “që janë jashtë”. Por, përkundrazi, ajo i ndryshon përshtatshmërisht ato, sipas rrethanave dhe nevojës. Për shembull, “nga i cili” ose “nga e ci- la”, nuk tregon gjithmonë lëndën, siç thotë filozofia pagane; por Shkrimi i Shenjtë e përdor këtë shprehje edhe për shkakun su- prem; ^uNjë Perëndi, nga (e£) i cili janë të gjitha”^[18] ose “çdo gjë vjen nga (ek) Perëndia.”^[19] Megjithatë, Fjala e së Vërtetës e për- dor shpesh të njëjtën ljalë edhe për të treguar lëndën; p,sh., ajo thotë: “Ti do të bësh një arkë prej^[20] druri”^[21] dhe përsëri “Ti do të bësh një shandan prej ari të kulluar”^[22]; “Njeriu i parë i bërë prej dheu”^[23]; “Ti je formuar nga argjili porsi unë.”^[24] Por kundërshtarët tanë^[25], të cilët duan, siç edhe kemi thënë, të tregojnë ndryshimin

në natyrat, kanë shpallur që kjo fjalë i përket vetëm Atit: ata i kanë huazuar parimet e kësaj herezie nga ata “që janë jashtë”, por, ata nuk i ndjekin gjithmonë me saktësi ato parime. Kur tho- në “në Shpirtin” dhe “me anë të Birit”, dhe e aplikojnë termin “mjet” për Birin dhe “vend” për Shpirtin, ata ndjekin kodin e filozofëve. Por, kur e aplikojnë “nga i cili” për Perëndinë (Atë), ata nuk janë më dakort me të huajtë,²⁹ por pretendojnë të ndjekin përdorimin “apostolik^,\ siç është shkruar, “Prej (e£) tij ju jeni në Krishtin Jisu”³⁰ dhe “çdo gjë vjen nga (€K) Perendia”³¹. Çfarë përfundimi mund të nxirret, pra, nga kjo “teknologji”? Shkaku ka një natyrë, mjeti një tjetër dhe vendi një tjetër. Pra, natyra e Birit është e ndryshme nga ajo e Atit, meqenëse mjeti ndryshon nga mjeshtri dhe natyra e Shpirtit, gjithashtu, është e ndryshme, se- pse hapësira dhe koha janë të ndryshme nga mjetet, apo nga ata që i përdorin ato.

Me ata filozofë që e aplikojnë parafialën "nga" për lëndën. ³⁰) I Korinthianët 1:30 ^JJ) I Korinthianët 11:12

 

Kapitulli V. Shprehja “me anë të cilit “ përdoret

edhe për Atin dhe “nga i cili” përdoret gjithashtu dhe për Birin. Të dyja përdoren edhe për Shpirtin e Shenjtë

7.    Kjo është teoria e tyre. Por ne, do të shtjellojmë me- ndimin tonë: Nuk është e vërtetë që Ati e ka rezervuar për vete shprehjen “nga i cili” dhe i ka lënë Birit shprehjen “me anë të ci- lit” dhe, për më tepër, ne e kundërshtojmë teorinë e tyre arbitra- re, që Biri nuk ka pranuar të bashkëndajë me Shpirtin e Shenjtë shprehjet “nga i cili” dhe “me anë të cilit”. “Nuk ka veçse një Pe- rëndi, Ati, nga i cili (eÇ ot>) janë të gjitha gjërat... dhe një Zot, Jisu Krishti, me anë të cilit (5i3 oti) janë të gjitha gjërat.”³² Kjo nuk është gjuha e një njeriu që do të caktojë rregulla, por që kër- kon të dallojë hipostazat.³³ Apostulli shprehet kështu, jo për të dalluar një ndryshim natyrash, por, për të treguar dallimin ndër- mjet nocionit të Atit dhe të Birit. Sepse, këto shprehje nuk i ku- ndërvihen njëra tjetrës dhe as nuk i ndajnë natyrat që ato për- shkruajnë, siç ndahen batalionet para se të fillojnë betejën. Pavli i bekuar, duke i përdorur të dyja shprehjet për të njëjtin qëllim, i bashkon ato bashkë kur thotë: “Sepse prej tij (e£ ocuxo'o), me anë të tij (5t‘ a'UTOv) dhe për të (eia atixov) janë të gjitha gjë-

rat.”³⁴ Kushdo që i kushton pak vëmendje kuptimit të këtyre tja- lëve, do e pranojë se ky varg flet për Zotin³⁵; sepse mbasi ka ci- tuar një varg nga profecia e Isaisë: “Kush e njohu mëndjen e Zotit? Ose kush u bë këshilltar i tij?”³⁶, Apostulli vazhdo: “Se- pse prej tij, me anë të tij dhe për të janë të gjitha gjërat.” Kontek- sti na tregon se profeti po flet për Perëndinë Fjalë, Krijuesin e të- rë krijimit: “Kush i ka matur ujërat me gropën e dorës, kush i ka marrë përmasat e qiellit me pëllëmbë, kush e ka mbledhur pluhu- rin e tokës në një masë apo ka peshuar malet me një peshore dhe kodrat e tyre me një kandar? Kush e ka njohur frymën e Zotit dhe kush ka qenë këshilltar i tij?”³⁷ Pyetja “kush” nuk tregon di- çka krejtësisht të pamundur, por diçka të rrallë, si në këtë varg: “Kush do të ngrihet në favorin tim kundër njerëzve të këqij.”³⁸ Dhe në vargun tjetër: “Kush është ai njeri që dëshiron jetën?”³⁹ Dhe përsëri: “Kush do f i ngjitet malit të Zotit?”⁴⁰ Të gjitha këto j pyetje, duke përfshirë edhe “Kush e njohu mendjen e Zotit dhe kush u bë këshilltar i tij?”, kanë të njëjtën përgjigje: “Sepse Ati e do Birin dhe i dëfton gjithçka që bën vetë.”⁴¹ Ai (Biri) e mban to- :j kën dhe e mban në dorën e tij; Ai ka vënë rregull në tërë Gjithë- sinë; Ai i ka vendosur malet në vendet e tyre dhe i ka matur ujë- ■Vi rat. Ai i cakton çdo gjëje në Gjithësi vendin e duhur. Për të rre- 0": thuar tërë qiellin i duhet vetëm një pjesë e vogël e fuqisë së tij, të |;; cilënprofeti e quan “pëllëmbë”. Prandaj, mirë bën Apostolli kur thotë: “Sepseprej (e£) tij, me anë (St⁴) të tij dhepër (eia) të janë ;jtë gjitha;gjërat.” Nga Ai (prej tij), sepse nga ai vjen shkaku i të 1 qenurit për gjithçka që ekziston, sipas vullnetit të Perëndisë Atë.

) Romanët 11:36

) Me titullin Zoti kuptohet Jisu Krishti.

| ^[26]^) Romainët 11:34 (Isaia 40:13)

1 ³⁷) Isaia 40:12-13

³⁸⁾    Psalmi 93:16

³⁹⁾    Psalmi 33:12 | v⁴⁰) Psalmi 23:3 ;! ⁴¹) Joani 5:20 ^:i *

Me anë të tij, sepse nëpërmjet tij i është dhënë struktura dhe vazhdimësia e të qenurit çdo krijese; sepse, Ai ka krijuar gjithçka dhe Ai i siguron dhe i jep tërë krijesave, gjithçka që u duhet për tëjetuar. Prandaj, të gjitha gjërat drejtohen drejt Tij, me një mall të parezistueshëm dhe me një dëshirë që nuk mund të shprehet dot, drejt krijuesit dhe mbajtësit të jetës, siç edhe është shkruar; “Sytë e të gjithëve shikojnë drejt Teje”^[27] dhe “Të gjitha presin prej Teje që t'u japësh ushqimin në kohë”^[28] dhe përsëri “Ti e hap dorën Tënde dhe plotëson dëshirën e çdo gjëje të gjallë.”^[29]

8.  Nëse kundërshtarët tanë nuk e pranojnë shpjegimin to- në, cili arsyetim do t’i shpëtojë që të mos bien në kundërshtim të hapur me veten e tyre? Nëse ata nuk do t’i pranojnë këto tre shprehje “nga i cili”, “me anë të cilit” dhe “në të cilin”, që të për- doren për Zotin, ata do të detyrohen, kundër dëshirës së tyre, t'i aplikojnë për Perëndinë Atë. Këtu përmbyset teoria e tyre, se- pse ne gjejmë të aplikohet për Atin jo vetëm “nga i cili”, por, gji- thashtu edhe “me anë të cilit.” Shprehja “me anë të cilit” nuk tre- gon diçka më të ulët, atëhere me ç’të drejtë i caktohet Birit një pozicion më i ulët? Por, nëse kjo tregon gjithmonë një pozicion më të ulët, atëhere le të na shpjegojnë se kujt i është inferior Pe- rëndia i lavdisë dhe Ati i Krishtit Me të vërtetë, këta njerëz për- mbysin vetveten, ndërsa ne, në të dy anët, jemi fitimtarë. Sepse, nëse fjalët “nga i cili dhe me anë të cilit dhe në të cilin janë të gji- tha” i referohen Birit, atëhere, duhet pranuar që “nga i cilV' i përket edhe Birit. Nga ana tjetër, nëse ata ngulin këmbë që këto ijalë të profetit i përkasin Perëndisë^[30], atëhere duhet pranuar që

"me anë të cilit “ i jepet edhe Perëndisë dhe kështu, të dyja para- fjalët kanë të njëjtin dinjitet, meqenëse të dyja aplikohen për Pe- rëndinë. Si përfundim, duke i krahasuar njëra me tjetrën, shihet qartë se ato kanë “të njëjtin dinjitet”, meqenëse përshkruajnë të njëjtin Person. Por le të kthehemi në temën tonë.

9.      Në letrën e Efesianëve, Apostulli shkruan: “Por, duke thënë të vërtetën me dashuri, të rritemi në çdo gjë drejt atij që eshtë kreu, Krishti; Nga i cili i gjithë trupi, i lidhur mirë dhe i ba- shkuar, me anë të kontributit që jep çdo gjymtyrë dhe sipas for- cës së çdo pjese të veçantë, shkakton rritjen e trupit, për ndërti- min e vetes së tij në dashuri.”⁴⁶ Në letrën e Kolosianëve, ai iu thotë atyre që nuk e zotërojnë njohjen (xrjv tvcooiv) e të Vetëm- / lindurit⁴⁷ (to\) MovoyevoDÇ): “Dhe nuk mbahen te Kryet (që është Krishti), nga i cili i gjithë trupi, i ushqyer mirë dhe i lidhur

■  i tëri me |anë të nyjeve dhe të gjymtyrëve rritet me rritjen e Pe- ;; rendisë.”⁴⁸ Që Krishti është kreu i Kishës, ne e dimë nga një tje- i tër varg, ku Apostulli thotë: “dhe e bëri krye përmbi çdo gjë në :i Kishë.”⁴⁹ dhe “dhe ne të gjithë morëm prej të mbushurit të tij.”⁵⁰ s Vetë Zoti thotë: “Ai do të marrë prej meje dhe do j’ua tregojë”^{51 :} Lexuesi i zellshëm do të verë re, që shprehja nga i cili (prej të cilit), përdoret në mënyra të ndryshme. Për shembull, Zoti thotë: “E ndjeva që një fuqi doli nga mua.”⁵² Në të njëjtën mënyre, ne ; vemë re që “'ngct i cili-prej të cilit” përdoret edhe për Shpirtin: !j ^<4Ai që mbjell në Shpirtin, do të korrë jetë të përjetshme nga

! dyja për të njëjtin Person.

;⁴ ) Efesianet 4:15-16

II⁴⁷) Shën Vasili i jep Birit të Perëndisë emrin e të “Vetëmlindurit”, iisipas Joan,l:l4J8.

;⁴⁸) Kolosianët 2:19 !^{: :}!⁴⁹) Efesianët 1:22 ■!⁵⁰) Joani 1:16 f) Joani 16:14 ; ;⁵²) Lluka 8:46

H                                                                                             ³³

• S!

S - ’^!: ;

Shpirti.”^[31] Joani shkruan: “Edhe nga kjo e njohim që ai qëndron ndër ne, nga Shpirti që ai na dha.”^[32] Engjëlli i thotë Josifit: “Sepse të mbarsurit që u bë tek ajo është nga Shpirti i Shenjtë.”^[33] Gjithashtu, Zoti pohon se: “Çka lindur prej Shpirtit është

shpirt.”^[34] Ja pra si qëndron çështja.

10.   Tani do të tregojmë se Shkrimi i Shenjtë e përdor shprehjen “me anë të cilit” për Atin, Birin dhe Shpirtin e Shenjtë. Përsa i përket Birit, do ishte e kotë që t’i numëronim të gjitha re- ferencat, sepse ato janë tashmë te njohura mirë dhe kundërshtarët tanë i mbështesin argumentat e tyre duke u bazuar pikërisht mbi ato. Por ne do të tregojmë që kjo shprehje përdoret gjithashtu edhe për Atin: “Besnik është Perëndia, me anë të cilit ju jeni thir- rur në shoqërinë e Birit të Tij, Jisu Krisht, Zotit tonë.”^[35] dhe “Pavli, apostull i Jisu Krishtit, me anë të vullnetit të Perëndi- së.”^[36] Dhe përsëri: “Prandaj, nuk je më shërbëtor, por bir; dhe meqenëse je bir, je edhe trashëgimtar me anë të Perëndisë”^[37] dhe “Ashtu siç Krishti u ngjall prej së vdekurish me anë të lavdisë së Atit.”^[38] Isaia thotë: “Mjerë ata që bëjnë plane në hije dhe jo me anë të Zotit.”^[39] E njëjta shprehje përdoret shumë herë, për të treguar gjithashtu edhe Shpirtin: ^uNeve, thotë Apostulli, Pe- rëndia na i ka zbuluar me anë të Shpirtit”^[40] dhe “Ruaje thesarin e

mirë me anë të Shpirtit të Shenjtë.”⁶³ Dhe në një vend tjetër: “Dikujt, pra, i jepet me anë të Shpirtit, ijalë diturie.”⁶⁴

11.       Ne mund të themi të njëjtën gjë për paraQalën në (ev): Shkrimi i Shenjtë e përdor atë për Perëndinë Atë. Për shembull, në Dhiatën e Vjetër thuhet: ‘Wë Perëndinë do të kiyejmë tri- mëri^,,6:> dhe “Në ty është kënga ime përherë”⁶⁶ dhe përsëri, “Në emrin tënd do të ngazëllehem tërë ditën.”⁶⁷ Pavli thotë: "Në Perë- ndinë që krijoi të gjitha gjërat”⁶⁸ dhe “Pavli, Silvani dhe Timoteu, kishës së Thesalonikasve në Perëndinë”⁶⁹ dhe “Duke kërkuar va- zhdimisht në lutjet e mia që të më lejohet më në fund, në vullne- tin e Perëndisë, mundësia per të ardhur tek ju”⁷⁰ dlie “lëvdohesh në Perëndinë”⁷¹; si edhe shumë të tjera, të cilat nuk do t’i përme- ndim të gjitha, sepse qëllimi ynë nuk është të mbledhim një gru- mbull dëshmish, por të vërtetojmë se vërejtjet e kundërshtarëve i tanë janë pa baza. Prandaj, unë nuk do të numëroj shëmbujt ku parafjala “në” i referohet Zotit dhe Shpirtit të Shenjtë, sepse kjo _; dihet tashmë nga të gjithë. Por, duhet bërë e qartë, se një dëgjues i ; mënçur, mund të nxjerrë nga arsyetimet e tyre një përfundim të i kundert. Nëse shprehje të ndryshme tregojnë natyra të ndry- _; shme, siç ata thonë, atëhere, shprehjet e njëjta, duhet t’i bëjnë ata tani të pranojnë me turp pandryshueshmërinë e esencës.

;             12. Parafjalët e mësipërme përdoren në vend të njëra tje-

trës, jd vetëm kur bëhet Çalë për teologjinë, por shpesh edhe në

[ ‘ f

⁶³⁾    II 4imoteu 1:14

⁶⁴⁾    1: Kbrinthianët 12:8

■              ^6S) Psalmi 107:14 (LXX)

⁶⁶) Psalmi 70:6 (LXX)

^6?) Psalmi 88:17 (LXX)

. :-) Efesianët 3:9

⁶⁹⁾  II Thcsalonikasit 1:1

⁷⁰⁾  Romanët 1:10

⁷¹⁾  Romanët 2:17

lidhje me gjërat, kuptimi i të cilave varet nga njëra-tjetra. Këto parafjalë përdoren në vend të njëra-tjetrës, sa herë që një nga këto gjëra merr kuptimin e tjetrës. Kështu Adami thotë: “Fitova një njeri me anë të Perëndisë”^[41], që ka të njëjtin kuptim me shpre- hjen nga Perëndia. Në një tjetër vend: “Gjithçka që Moisiu i ur- dhëroi popullit sipas (me anë) porosisë së Zotit”^[42] dhe përsëri: “A nuk interpretohen vallë këto me anë të Perëndisë,”^[43] Në këtë bashkëbisedim me të burgosurit e tjerë, Josifi e shpreh qartë me anë të Perëndisë dhe jo nga Perëndia. Përkundrazi, Pavli e përdor paraijalën nga (prej) në vend të me anë, për shembull, kur thotë: “të lindur prej (nga ) gruaje”^[44] në vend të me anë të një gruaje. Por, në një vend tjetër ai e shpreh qartë dallimin ndërmjet këtyre dy parafjalëve. Gruaja ka ardhur nga burri, por burri lindet me anë të gruas: “sikurse gruaja vjen nga burri, ashtu edhe burri li- ndet me anë të gruas.”^[45] Por, në vendet ku Pavli i përdor këto pa- raQalë në mënyrë të ndryshme, ai gjithashtu korigjon gabimin e atyre që mendojnë se trupi i Zotit është shpirtëror (jo trup lë- ndor): Ai thotë që Zoti u lind prej gruaje, për të treguar që trupi Perëndimbartës, u formua prej brumit njërëzor, dhe për këtë, ai përdor termin më shprehës (shprehja “me anë të gruas” mund të krijojë mendimin e një lindjeje “si kalim”^[46], ndërsa “prej gruaje” e shpreh qartë natyrën e përbashkët të nënës dhe të femijës.) Këtu nuk ka kontradiktë; Apostulli vetëm tregon se sa lehtë parafjalët mund të përdoren në vend të njëra-tjetrës. Pra, meqenëse para- Çalët “nga i cili” dhe “me anë te cilit”, mund të përdoren në vend të njëra-tjetrës, sipas kuptimit, atëhere, si mund të thotë dikush, që këto shprehje dallohen nga njëra-tjetra në mënyrë të pandry- shuar, përveç se duke u orvatur, në mënyrë të rreme, të gjejë ga- bim në besën e vërtetë?

mëson besa orthodhokse.

Kapitulli VI. Kundër$htimi i atyre që thonë se Biri nuk është “me” Atin, por “mbas” Atit dhe rreth barazisë në lavdi të Atit dhe Birit

13. Sigurisht, nuk mund të shfajësohen me paditurinë, ata që e shohin Qalën me kaq hollësi dhe ligësi. Ata janë kundër nesh, ngaqë ne e lavdërojmë të Vetëmlindurin bashkë me Atin, pa e ndarë Shpirtin e Shenjtë prej Birit. Për shkak të saj, ata na quajnë neve fabrikues të rejash, ijalë-shpikës, dhe kushedi se sa fyerje të tjera. Por, përsa më përket mua, unë nuk zëmërohem prej këtyre sharjeve, dhe, po të mos ishte keqardhja dhe dhimbja e pandër- prerë që na shkakton dëmi që ata i bëjnë vetvetes, unë do t’i faie- nderoja ata për shpitjet e tyre, si ndaj njerëzve që na sigurojnë lu- muri: “Lum ju - thotë Zoti - kur t’ju shajnë... për shkakun tim.”^[47] Ja arsyeja e shqetësimit të tyre: Biri, thonë ata, nuk është me Atin, por mbas Atit; prandaj duhet lavdëruar Ati me anë të tij dhe jo me atë. Në fakt, shprehja me atë, shpreh barazi në nderim, ndërsa shprehja me anë të tij, jep idenë e “shërbesës”. Nuk duhet, ngulin këmbë ata, që Shpirti të radhitet me Atin apo me Birin, por nën Atin dhe Birin, jo si të “bashkënumëruar” por si të “nën- numëruar.” Me një “teknologji” të tillë fjalësh, ata duan të shtrë- mbërojnë thjeshtësinë dhe pastërtinë e besës. Në këto kushte, si do të mundnin ata të përfitonin nga shfajësimi i paditurisë, kur ata vetë, me një zell të pamatur, nuk lejojnë asnjë që të mbesë i paditur në këto çështje?

14.  Së pari, le t’u drejtojmë atyre këtë pyetje: Në çfarë mënyre e mendojnë ata që Biri është mbas Atit? Në kohë, në rang apo dinjitet? Përsa i përket kohës, askush nuk është aq i marrë sa të mendojë, se Krijuesi i kohrave është më i pastajmë në kohë; sepse asnjë interval nuk mund ta ndërpresë vazhdimësinë natyrale të Atit dhe Birit. Edhe për mendimin e kufizuar njerë- zor, është e pamundur të konceptohet që Biri të jetë më i pasta- jmë se Ati; së pari, ne nuk mund t’i kuptojmë ata të ndarë nga ra- porti me njëri-tjetrin, dhe së dyti, ideja e të “ardhurit më vonë” është për diçka që është më afër të tashmës, se sa diçka tjetër që “ka ardhur më parë.” Për shembull, historia e Noes është më her- shme se ajo e Sodomës, meqenëse është më larg së tashmes dhe ajo e Sodomës më e pastajme dhe më afer së tashmes. Mirëpo, të masësh jetën e Atij që kapërcen çdo kohë e jetë me largësinë nga e tashmja, përveçse është një pabesi, a nuk është edhe kulmi i marrëzisë? Vetëm për gjërat që lindin dhe që prishen mund të fli- tet për “parësi” ndaj njëra-tjetrës; prandaj, si mund të flitet për “parësf’ në kohë të Perëndisë Atë, në krahasim me Perëndinë Bir, i Gili, sikurse edhe Ati, ekziston para gjithë jetëve? Parësia e Atit është pakonceptueshme, sepse asnjë mendim a koncept nuk mund të depërtojë në Iindjen e Zotit. Me anë të dy fjalëve, në mënyrë të përsosur, Shën Joani i ka vënë kufij fushës së inteligje- ncës; duke thënë: “Në fillim ishte Fjala.”⁷⁹ Mendimi nuk mund të shkojë më tej se “ishte” dhe as imagjinata më tej se “në fillirh”, sepse sado lart të shkojë mendimi, ti nuk do të dalësh dot jashtë “ishte”, dhe sado të përpiqesh të shohësh tej Birit, ti nuk do të mundësh dot të kapërcesh kufijtë e “në fillim.” Prandaj, besa e vërtetë na mëson ta mendojmë Birin bashkë me Atin.

15.               Nëse ata mendojnë se Biri qëndron më poshtë se Ati, në një vend më të ulët, kështu Ati qëndron sipër dhe Biri i shtyrë pak më poshtë, atëhere, le ta thonë këtë, dhe ne nuk do të themi asnjë fjalë. Por, pëmjëherë do të shihet që kjo është pa kuptim. Arsyetimet e tyre janë kaq të palidhura, sa që ata nuk pranojnë që Ati i mbush të gjitha. Çdo njeri me mendje te shëndoshë beson që Perëndia i mbush të gjitha, por ata që ndajnë “lart” dhe “po-

shtë” e kanë harruar thirrjen e profetit: “Nëse ngjitem ne qiell, ti je atje; nëse zbres në Hadh, ti je edhe aty.”^[48] Edhe nëse ne nnk do e vemë re marrëzinë e tyre, kur ata i caktojnë një vend qenieve jo trupore, si do të mund ta shfajësonim sulmin e tyre të pasurp kundër Shkrimit? Ja pjesët ku ata mundohen të gjejnë argumenta kundërshtimi: “ Rri në të djathtën time”^[49] dhe “ndenji në të dja- thtën e Madhërisë së Perëndise.”^[50] Në fakt, e djathta nuk tregon vend “poshtë” (siç thonë ata), por një raport barazie. Nuk duhet kuptuar kjo “e djathtë” në kuptimin trupor (sepse atëhere duhet të kishim edhe një “të majtë”^[51] të Perëndisë), por Shkrimi, me kë- to fjalë do të theksojë madhërinë e madhështisë së Birit. I mbetet kundërshtarëve tanë të shpjegojnë se si këto fjalë tregojnë një di- njitet më të ulët. Pra, le të mësojnë ata, se Krishti është “fuqia e Perëndisë dhe dituria e Perëndisë”^[52], dhe është “ikona e Perë- ndisë së padukshme”^[53] dhe “shkëlqimi i lavdisë së tij”^[54] dhe “Ai mbi të cilin Perëndia vuri vulën e tij”^[55], në të cilin Vetë Ati është stamposur. Tani, këto dëshmi, si edhe të tjera të ngjashme me to, që gjenden nga fillimi deri në fund të Shkrimit, ose duhet t’i qu- ajmë prova përulësie, ose duhet t’i quajmë shpallje zyrtare të madhështisë të Vetëmlindurit dhe barazisë së tij me Atin në lavdi. Le ta dëgjojnë ata Zotin Vetë, i Cili e shpall haptaz barazi-

në me Atin, në nderim dhe në lavdi, kur ai thotë: “Kush më ka parë mua, ka parë Atin”^[56] dhe “Kur Biri do vijë në lavdi të Atit”^[57], dhe “Që të nderojnë Birin, siç nderojnë Atin”^[58] dhe për- sëri “Pamë iavdinë e tij, lavdi porsi të vetëmlinduri prej Atit”^[59] dhe “I Vetëmlinduri Bir, që është në gjirin e Atit.”^[60] Duke mos i konsideruar këto pjesë, ata i japin Birit vendin që është caktuar për armiqtë. Sepse gjiri atëror është një fron i denjë për Birin, por stoli për këmbët është caktuar për ata që do i nënshtrohen atij.^[61] I kemi shqyrtuar shkurtimisht këto pjesë, sepse duam të kalojmë në çështje të tjera. Por, ti mund të mbledhësh prova me nge dhe atëhere, do të shikosh lavdinë e lartë dhe fuqinë e madhe të të Vetemlindurit. Sigurisht, për një dëgjues të mençur, këto nuk janë të parëndësishme, sidomos, kur fjaiët «_e djathta” dhe “gjiri” in- terpretohen në një kuptim të ulët e mishor dhe përdoren për ta kufizuar Perëndinë në kuflj të caktuar, forma të sajuara dhe figura e pozicione trupore; gjëra që nuk kanë asryë lidhje me atë që është absolut, i pakufishëm dhe pa trup. Për më tepër, kur ulet dinjiteti i Birit, në të njëjtën kohë është ulur edhe ai i Atit. Si- gurisht, ata nuk mund ta pakësojnë dinjitetin e Birit, por, kush thotë këto, merr përsipër dënimin për blasfemi kundër Perëndisë, sepse çdo guxim kundër Birit shkon edhe kundër Atit. Nëse di- kush i j;ep Atit si përparësi një vend “më të lartë” dhe thotë që Biri i Vetëmlindur qëndron “më poshtë”, ai duhet të përbailojë tërë pasojat e veçorive trupore të dala nga imagjinata e tij. Dhe, nëse këto fantazira vijnë nga të dehurit dhe nga marrëzia, atëhere,

si mund dikush të jetë në besën e vërtetë, nëse refuzon të adhu- rojë dhe të lavdërojë me Atin, atë që është i bashkuar me Atin për nga natyra, dinjiteti dhe lavdia, kur vetë Ai na ka thënë se: ^vkICush nuk e nderon Birin nuk e nderon edhe Atin”?^[62] Ç’të themi më tepër? Si mund të mbrohemi me të drejtë përpara gjykatores së tmerrshme, që do gjykojë gjithë krijimin (kur Zoti na ka pre- mtuar në mënyrë të qartë, se do të vijë në lavdinë e Atit^[63], Stefani e pa Jisunë duke ndenjur në të djathtë të Perëndisë^[64], Pavli ka dëshmuar për Krishtin, në Frymë, që Ai është në të djathtë të Perëndisë^[65]; kur Ati ka thënë “Ulu në të djathtën time”^[66] dhe Shpirti i Shenjtë ka dëshmuar se ai ka ndenjur në të djathtë të ma- dhërisë së Perëndisë^[67], në qoftë se ne përpiqemi ta uiim në një rang më poshtë, atë që ka të njëjtin nder dhe ulet në të njëjtin fron dhe mohojmë barazinë ndërmjet tyre? Sepse, sipas mendi- mit tim, të qenurit ulur apo ngritur, tregon një natyrë të fiksuar dhe të qëndrueshme, siç thotë Baruhu, kur do të tregojë palëviz- shmërinë dhe pandryshueshmërinë e Perëndisë: “Ti je ulur (rri) përjetë, ndërsa ne humbasim pa pushim.”^[68] Ndërsa, për sa i për~ ket “së djathtës”, është e qartë, që ajo tregon të njëjtin nderim në dinj itet Sa guxim të marrë duhet të kesh, që të heqësh Birin nga barazia në doksologji, a thua se ai meriton një vend me më pak nderim?

Kapitulli VII. Kundër atyre që thonë se nuk është e përshtatshme të thuhet në doksologji për Birin “me të ciSin”, por duhet të thuhet “me anë të cilit”

16.    Të thuash “me atë”, thonë ata, është diçka e huaj dhe e pazakontë, ndërsa “me anë të tij” është për gjuhën e Shkrimit shumë familjare dhe e përdorur vazhdimisht nga vëllezërit.¹⁰¹ Si t’i përgjigjesh kësaj? Lum veshët që nuk ju kanë dëgjuar dhe lum zemrat që kanë qëndruar larg Qalëve tuaja! Ndërsa juve që doi Krishtin, unë ju deklaroj, që Kisha i njeh të dyja përdorimet, dhe nuk e mohon njërin nën pretekstin që shkatërron tjetrin. Kurdo- herë që sodisim madhështinë e natyrës të të Vetëmlindurit dhe dinjitetin e tij të lartë, ne e lavdërojmë me Atin; por nëse mendo- ; jmë për të mirat që na ka dhënë, për pjesëmanjen tonë në to dhe i për intimitetin¹⁰² tonë me Perëndinë, atëhere ne e dimë, se ky hir i na është dhënë me anë të tij dhe në të. Kështu, shprehja me të ci- i lin, është më e mira për lavdërimin dhe shprehja me anë të cilit, \ është më e përshtatshmja për falenderimin. Nuk është e vërtetë, që shprehja me të cilin nuk është në përdorim nga të devotshmit. Në fakt, të gjithë ata, qofshin qytetarë apo fshatarë, të cilët e ka- në mbajtur të pandryshuar traditën e Htërve dhe preferojnë më shumë vleftat e traditës se sa shpikjet e reja, i përdorin këto

i!¹⁰¹) Bëhet fjale për besimtarët e krishterë. Përdoret veçanërisht nga Shën Pietri (I Pietri 2:17 dhe 5:9). Gjithashtu edhe në kishën e vje- ijtër besimtarët quheshin vëllezër. Në përkthimin në greqishten e re ;■■ijte librit të IShën Vasilit “Mbi Shpirtin e Shenjtë”, vëllezërit është ; përkthyer bësimtarët.

°²) Ose familjaritetin. Në greqisht është oikeioxjiv. Në Efesianët 2:19 oikeoi 'tO'U 0eou është përkthyer nga Kristoforidhi “shtëpija- ¹ *kë të Perëndisë.” Kuptimi është për të treguar anëtarë të familjes. |^ë këtë libër do të përkthehet herë intimitet dhe herë miqësi, shtë- _; pijakë apo familjaritet.

shprehje. Por, përkundrazi, ata që nuk janë të kënaqur me zako- net e vjetra dhe që e përbuzin traditën si të vjetëruar, i mirëpresin me gjithë qejf të rejat, ashtu siç ata që në veshjet duan gjithmonë e më tepër modën e fundit, se sa veshjen e zakonshme. Tek fsha- tarët ju mund të gjeni ’akoma mënyrën e vjetër të të folurit, ndërsa tek këta “intelektualët tanë” gjuhëbrisk, do të shohësh gjithmonë gjurmët e filozofive të reja. Ndërsa ne themi atë që kanë thënë Etërit tanë: e njëjta lavdi i jepet Atit dhe Birit; prandaj ne e la- vdërojmë Atin me Birin. Por, ne nuk na mjafton vetëm sepse është tradita e Etërve. Sepse, edhe Etërit vetë ndoqën kuptimin e Shkrimit të Shenjtë, duke i nxjerrë parimet e tyre nga dëshmitë e Shkrimit, parime të cilat ne i kemi përmëndur më parë. Në fakt, “Shkëlqimi” është perceptuar gjithmonë me “lavdinë”, “shëmbë- llesa” me modelin, Biri me Atin.^[69] As lidhja e ngushtë e emrave dhe as natyra e gjërave nuk e pranon ndarjen.

Kapitulli VIII. Mënyrat e ndryshme për të thënë “me anë të cilit” dhe në ç’kuptim shprehja “me të cilin” është më e përshtatshme. Shpjegimi se si Biri merr urdhër dhe se si Ai “është dërguar”

17.   Mirëpo, kur Apostulli falenderon Perëndinë me anë të Jisu Krishtit^[70] dhe thotë përsëri, se, me anë të tij, kemi marrë hir dhe apostullim, që të binden në besë tërë kombet; ose kur thotë më anë të cilit (Krishtit) patëm hyrjen në këtë hir, në të ci- lin qëndrojmë të patundur dhe mburremi, ai tregon këtu mirësitë që Biri na ka dhuruar; herë duke i mbartur këto hire prej Atit tek ne dhe Herë duke na çuar ne tek Ati, me anë të Vetvetes së tij. Se- pse, kur thotë: “me anë të të cilit ne kemi marrë hir dhe apostu- llim”^[71], Pavli tregon se nga ku vjen shpërndarja e të mirave; dhe kur thotë: “Me anë të të cilit patëm hyrjen”^[72], ai do të tregojë që jemi bërë familjarë të shtëpisë së Perëndisë, me anë të Krishtit. Mos vallë e pakëson lavdinë e tij, në qoftë se rrëfen se hiri ve- pron tek ne me anë të Krishtit? A nuk është më e vërtetë, se nu- mërimi i tërë bamirësive të tij, është një mënyrë e shkëlqyer lav- dërimi? Gjithashtu, shihet se Shkrimi nuk i jep Zotit vetëm një ëmër dhe as vetëm ata emra që tregojnë hyjninë dhe madhështinë e Tij, por, shpesh ai përdor terma që karakterizojnë natyrën e Tij. Në fakt, Shkrimi di të thotë emrin që është mbi të gjithë em- rat, atë të Birit, Birit të vërtetë dhe Perëndisë së Vetëmlindur, Fuqisë së Perëndisë, Diturisë dhe Fjalës. Gjithashtu, meqenëse hiri i tij na është dhënë neve në mënyra të ndryshme (hir i dhuru- artek ata që e kërkojnë, ngamirësia e tij e madhe, sipas mënyra- ve të pafund të diturisë së tij), Shkrimi e përshkruan Zotin me emra të shumtë. Ai e quan atë disa herë Bari, disa herë Mbret, herë Mjek, Dhëndër, herë Udha, Dera, Burimi, Buka, Sëpata dhe Shkëmbi. Në fakt, këto emra nuk tregojnë natyrën, por, siç kam thënë, energjitë e tij 'të shumëfishta, të cilat Ai i jep nga zemër- dhembshuria e tij madhe, sipas çdo nevoje të veçantë, tek ata që e kërkojnë. Ata që kërkojnë strehim nën udhëheqjen e tij, që janë gati të japin gjithçka që kanë^[73], duke e duruar të keqen, Krishti i quan “dele” dhe e njeh vetveten Bari të tyre, sepse ata e dëgjojnë zërin e tij pa i kushtuar vëmendje doktrinave të huaja: “Delet e mia e njohin zërin tim.”^[74] Ai është Mbret për ata që tashmë janë ngjitur lart, të cilëve iu duhet një mbikqyrës i ligjshëm. Ai është Dera, sepse ai i shpie njerëzit nëpërmjet derës së ngushtë të po- rosive të tij, në praktikimin e virtuteve dhe i jep strehë të sigurtë atyre, që me besë, kërkojnë strehim në mirësinë e diturisë: “Nëse dikush hyn nëpërmjet meje do të shpëtohet; do të hyjë, do të da- lë dhe do të gjejë kullotë.”^[75] Ai quhet Shkëmb, meqenëse është për besnikët një fortesë e patundur, e pathyeshme dhe më e fortë se çdo fortesë tjetër. Me tituj të tillë, si Dera ose Udha, përdori- mi i shprehjes me anë, është më i përshtatshëm dhe më kuptim-; plotë. Por, si Perëndi dhe Bir, ai e ka lavdinë me (^exa) Atin dhe : bashkë me (sun) Atin, sepse “në emrin e Jisuit të përulet çdo gju

i  atyre që janë në qiejt e mbi dhe e nën dhe, edhe çdo gjuhë të rrë- fejë se Jisu Krishti është Zot, për lavdi të Perendisë Atë.'”^[76] Pra-

ndaj përdoren të dyja parafjalët: njëra për të treguar denjësinë që i takon atij, dhe tjetra për hirin e tij ndaj nesh.

18.    Sepse, me anë të tij vjen çdo ndihmë për shpirtrat ta- në dhe atij i jepet një tituil i përshtatshëm për çdo kujdes të veça- ntë. Kur ai e sjell tek vetvetja një shpirt të paqortueshëm, pa njo- llë dhe pa rudhë^m, si një virgjëreshë të pastër, ai quhet “Dhë- ndër.” Kur ai merr nën kujdes një shpirt të plagosur nga goditjet keqdashëse të djallit, dhe e shëron nga sëmundja e rëndë e më- katit, ai quhet “Mjek.” Meqenëse ai kujdeset për ne, kjo do të na bëjë të mendojmë më ulët për të? A nuk na jep kjo më shumë ad- mirim për fuqinë e madhe të Shpëtimtarit, si dhe për dashurinë e tij për ne njerëzit, i cili me durim vuajti për dobësitë tona dhe zbriti dëri në dobësinë tonë? As qielli dhe as toka, as detet pakufi dhe as atd që banojnë në ujëra e në tokë; as bimët, yjet, ajri, sti- nët dhe |s rendi i shumëllojshëm i Gjithësisë^[77], nuk mund ta tre- gojnë m|dhështinë e fuqisë së Perëndisë aq mirë sa e tregon vetë Ai: Perëndia i pakufishëm, duke qëndruar i pandryshuar, u mi- shërua dhe luftoi me vdekjen,^[78] që të na japë me anë të Pasionit ; të tij papasionshmërinë.^[79] Kur apostulii thotë: “Në të gjitha kë-

to gjëra ne jemi më shumë se fitimtarë, për hir të atij që na de- shi”^[80], ai nuk po sugjeron me anë të kësaj fjale idenë e një shër- bese të përunjur, por atë të një ndihme që vepron në forcën e fu- qisë së Tij. Krishti e ka lidhur “të Fortin”^[81] dhe ka rrëmbyer ma- llin e tij - d.m.th. ne,' të cilët “i Forti” na kishte poshtëruar me të gjitha llojet e të këqijave- dhe na ka bërë neve enë të dobishme të Zotit të Gjithfuqishëm, të gatshëm për çdo vepër të mirë, nëpër- mjet vullnetit tonë të lirë. Kështu, pra, me anë të tij ne kemi pa- sur hyrjen pranë Perëndisë, kur ne kaluam prej fuqisë së errësirës në trashëgimine shenjtorëve, në dritë.^[82] Mos e mendoi “ekono- minë”^[83] nëpërmjet Birit, si një shërbesë detyrimi dhe nënshtrimi, si rezultat i një gjendjeje më të ulët skllavi, por, mendoni, që kuj- desi i vullnetshëm, me të cilin ai rrethon veprat e duarve të tija, është vepër e mirësisë dhe e dhembshurisë, sipas vullnetit të mirë të Perëndisë Atë. E njëjta gjë është kur thuhet për Zotin: Ai është “Udha”, ne duhet të ngrihemi në një kuptim më të lartë se ai i gjuhës së zakonshme. Sepse, me “udhën”, ne kuptojmë pro-

gresin e pandërprerë dhe te rregullt drejt përsosjes, në sajë të drejtësimit dhe ndriçimit nga “gnosa.””^[84] Sepse ne dëshirojmë të shkojmë gjithmonë drejt asaj që është para nesh, deri sa të arrijmë fundin e bekuar, njohjen e Perëndisë, të cilën Zoti ia dhuron, nëpërmjet Vetvetes, atyre që besojnë në Të. Me të vërtetë, sa udhë e mirë është Zoti ynë, udhë e drejtë dhe pa ngatërresa; udhë e drejtë që të çon tek Ati. “Askush nuk vjen tek Ati përveçse me anën time.^,,!20 Kështu ne ngjitemi tek Ati vetëm me anë të Birit.

19.  Se cilat janë dhuratat që vijnë nga Ati me anë të Birit, do t’i themi më poshtë. Meqenëse çdo natyrë e krijuar, e dukur apo e padukur, ka nevojë për ndihmën hyjnore që të mbahet, Fja- la Krijuese, Perëndia i Vetëmlindur, e jep ndihmën sipas nevojës individuale. Këto janë mirësira të ndryshme e të shumfishta, të përshtartura sipas llojit të karakterit të marrësve, të cilat Ai i jep në proporcion të nevojës së tyre. Ai ndriçon ata që janë në errësi- rën e iiijorancës: prandaj quhet Drita e vërtetë. Ai gjykon, dhe si~ pas mmtës së veprave, jep shpërblimin e duhur: prandaj quhet Gjykatës i drejtë, sepse “Ati nuk gjykon asnjë, por gjithë gjyqin iadha Birit/'¹²¹ Ai i ngre ata që kanë rënë nga Iartësia e jetës në humnerën e mëkatit, prandaj ai është “ngjallja.”¹²² Ai i kryen të gjithanepërmjet fuqisë së prekjes së tij, duke vepruar nga dëshira e mirë. Ai ruan, ndriçon, ushqen; ai udhëheq, shëron dhe ngjall. Ai sjell nëjetc gjëra që nuk ishin; ato që janë krijuar i mban. Kë- shtu, të imirat, vi,në tek ne nga Ati me anë të Birit, i cili punon në secilën me një shpejtësi që nuk mund të tregohet. As vetëtima dhe as drita në ajër nuk janë më të shpejta; as hapmbyllja e syve dhe as lëvizja e mendimit tonë aq të gjalla. Ç’të them! Veprimi hyjnor i kapërcen të gjitha shpejtësitë, shumë më tepër, se sa tek ne kafshët më të n'gadalta kapërcehen në shpejtësi, nuk po them nga zogjtë, as nga era, as nga lëvizja e yjeve, por nga vetë mendi- mi ynë! Ç’kohë nevojitet për atë që “i mban të gjitha me Çatën e fuqisë së tij”^m dhe që nuk vepron trupërisht dhe as që ka nevojë të përdorë duart për të krijuar, por e mban në bindje pa forcim natyrën e gjithçkaje që ka krijuar? Siç thotë edhe Judita: “Ti me- ndove, dhe gjithçka që Ti mendove u paraqit para Teje.”^[85] Por, gjithashtu, nuk duhet të verbohemi nga madhështia e veprave të tij për të fantazuar që Zoti është ^upa origjinë”^,2s; çfarë thotë ai që është vetë Jeta? “Unë jetoj prej Atit.”^[86] Çfarë thotë fuqia e Perëndisë? “Biri nuk mund të bëjë asgjë prej vetvetes.”¹²⁷ Çfarë thotë Dituria e përsosur? “Ai më dha porosi ç’të them e ç’të flas.”¹²⁸ Me të gjitha këto ai na çon në njohjen e Atit, drejt të Ci- lit ai i drejton mrekullitë që ka bërë, që “me anë të tij” të njohim Atin. Ati nuk dallohet nga ndryshimi i veprave, sikur ky ndry- shim të tregonte një veprim të ndarë e të veçantë (sepse çfarë sheh se bën Ati, Biri i bën po ashtu)¹²⁹, por, për shkak të lavdisë qe i është dhënë nga Biri i Vetëmlindur, Ati gëzon admirimin e krijesave, duke u lavdëruar dhe duke u lartësuar jo vetëm nga madhështia e veprave, por edhe për vetë autorin, nëpërmjet atyre që e njohin se ai është Ati i Zotit tonë Jisu Krisht, “me anë të ci- lit dhe për të cilin janë të gjitha”.¹³⁰ Gjithashtu, “dhe të gjitha të miat janë të tuat”¹³¹, thotë Zoti, me qëllim që ta çojë deri tek Ati origjinën e krijesave, dhe “edhe të tuat janë të miat”, për të tre- guar se ai e merr prej Atit shkakun e krijimit. Atij nuk i nevojitet një ndihmë për të vepruar dhe as nuk i jepet një porosi e veçantë për çdo pjesë të veprës së tij; ky do të ishte një rol shërbëtori, i papërshtashëm për çiinjitetin hyjnor. Fjala, e mbushur plot me mirësitë e Atit, shkëlqimi i Atit, bën gjithçka në ngjashmërinë e Atij që e ka lindur.¹³² Meqenëse në esencë Ai është pa asnjë

^l28) Joani 12:49 ^m) Joani 5:19

’³⁰) Hebrejtë 2:10. Pjesa më e madhe e komentatorëve e referon Heb. 2:10 tek Ati, por Theodoreti e kupton atë për Birin, siç bën edhe Shën Vasili. Fraza është e vështirë, por ideja është e qartë. Ati nuk njihet nga “veprimi (energjia) i tij i veçantë”, sepse Ai nuk ka veprim “të veçantë”; gjithçka që Ai bën, e bën edhe Biri. Sepse Biri personalisht, duke e lavdëruar Atin për gjithçka që ai ka bërë, na mësoti që Ai ka një Atë, i Cili duhet lavdëruar jo vetëm për mreku- liinë e krijimit të kryer me anë të Fjalës së Tij, por për vetë Birin që e ka kryer atë.

¹ ’) Jciani 17:10. Duke u mbështetur në një^tjetër varg (Joani 16:15) Shën Athanasi e shtrin këtë (Jn 17:10) edhe për Shpirtin e Shenjtë: meqenëse ai është Shpirti i Birit, në momentin që Biri merr nga Ati g^ithçka që ai ka, ai është gjithashtu Shpirti i Atit.

; ²) Tek Shën Athanasi gjejmë të njëjtën ide: atë të Fjalës që vulos

ndryshim^[87], gjithashtu, Ai është pa asnjë ndryshim edhe në fuqi. Mirëpo, tek qeniet me fuqi të njëjtë, veprimi është gjithashtu, unë besoj, absolutisht i njëjtë: prandaj fCrishti është “Fuqia e Pe- rëndisë dhe Dituria e Perëndisë.”^[88] Kështu, gjithçka u bë me anë të tij\ gjithçka u krijua me dnë të tij dhe për atë.^[89] Ai nuk ka një rol instrumental dhe shërbëtori, por kur ai krijon, ai bën vullnetin e Atit.

20.  Kur ai thotë : “Unë nuk kam folur nga vetja ime” dhe përsëri: ‘MJnë flas sikundër më ka thënë Ati”^[90], “Çala që po dë- gjoni nuk është e imja, por e Atit që më dërgoi”^[91] dhe përsëri: ^uUnë bëj ashtu siç Ati më ka porositur”^[92], ai nuk e përdor këtë gjuhë për të thënë se nuk ka liri dhe vetëkontroll, apo sikur duhet të presë një sinjal të paracaktuar, por ai do të shprehë me këtë unitetin dhe pandashmërinë e vullnetit të tij me atë të Atit. Kë- shtu pra, në mënyrën siç ai ka folur, ne nuk shohim asnjë fjalë ur- dhëruese të shprehur nga organi i të folurit, duke e urdhëruar Birin si një mvartës, se çfarë duhet të bëjë, por ne e kuptojmë në një mënyrë të denjë për Hyjninë, komunikimin e vullnetit, i cili kryhet përjetësisht nga Ati tek Biri, si pasqyrimi i një forme në pasqyrë^[93]; sepse “Ati e do Birin dhe i dëfton gjithçka”^[94]. Kë- shtu, gjithçka që ka Ati është edhe tek Biri, jo e fituar pak e nga pak, por e gjitha pëmjëherë. Kur tek njerëzit, një mjeshtër që e njeh mirë profesionin e tij dhe që zotëron një përvojë të madhe nga një praktikë e gjatë, është i aftë të kryeje vetë një vepër sipas teknikave që ka mësuar; dhe Dituria e Perëndisë, Krijuesi i të gjithë krijesave, që është gjithmonë i përsosur, që di gjithçka pa mësuar, Fuqia e Perëndisë, në të cilin janë fshehur gjithë thesaret e diturisë dhe të njohurisë paska nevojë për direktiva të detaju- ara, për të matur e përcaktuar mënyrën se si duhet të veprojë? Kështu pra, sipas kotësive të mëndimeve tuaja, ti ndoshta mund të na hapësh një shkollë, në të cilën njërin do tëna e ulësh në ka- tedrën e mësuesit dhe tjetrin do të na e vendosësh pranë tij, si një nxënës të paditur. Dhe ja pak e nga pak ai do përparojë në dituri dhe përsosmëri. Nëse ti do ndjekësh logjikën e arsyetimit tënd, atëhere ti do të shohësh që Biri gjithmonë mëson por nuk e arrin kurrë përsosmërinë, sepse dituria e Atit është pa kufi, dhe e pakufishmja nuk arrihet kurrë. Prandaj, kush nuk pranon që Biri ka gjithçka prej fillimit, atëhere ai duhet të pranojë që Biri kurrë niiik e arrin përsosmërinë. Më vjen turp kur shoh se sa poshtë kanë rënë mendimet e mia duke ndjekur këtë argument. Por, le të

mendime më të larta.

21.  “Kush më ka parë mua ka parë Atin”^[95]: kjo nuk do të thotë imazhin apo formën e Atit, sepse natyra hyjnore është e pastër dhe ë papërzier, por mirësinë e vullnetit, që, meqenëse shkon bashkë me esencën, mund të soditet si tek njëri, ashtu edhe tek tjetri, e ngjashme, e barabartë dhe madje identike, në Atin dhe në Birin. Ç’kuptohet, pra, me: “U bë i bindur”^[96]? Dhe me: “E dha për të gjithë ne?”^[97] Këto duhen kuptuar që Ati është “origjina” e mirësisë që vepron tek Biri, për njerëzit. Por dëgjo
përsëri: ^uKrishti na shpërbleu nga mallkimi i ligjit”^[98]; “kur ende ishim mëkatarë, Krishti vdiq për ne”^[99]. Vëri veshin me kujdes fjalëve të Zotit, i cili, Ndonëse na mëson për Atin, flet gjithashtu me autoritet personal, kur thotë: “Po unë dua, pastrohu”^[100], “Pusho, qetësohu!”^[101] “Por unë po ju them”; “frymë e pagojë dhe shurdhët, unë të urdhëroj”^[102]; si edhe në shprehje të tjera të ngjashme. Këto janë që ne të njohim Krijuesin dhe Zotin tonë dhe me anë të kësaj Atin e Krijuesit dhe Zotit tonë. Kështu, de- mostrohet nga të gjitha anët vërtetësia e doktrinës: fakti që për Atin të krijojë me anë të Birit, nuk tregon asnjë lloj mangësie në veprimtarinë krijuese të Tij, dhe as nuk shpreh asnjë dobësi në veprimin e Birit, por tregon unitetin e vullnetit të tyre. Prandaj, shprehja me anë të cilit rrëfen një Shkak fillestar. por nuk mund të përdoret si një kundërshtim ndaj Shkakut efikas.^[103]

Kapitulli IX. Nocione të qarta rreth Shpirtit sipas mësimit të Shkrimit të Shenjtë

22.   Le të shqyrtojmë tani nocionet e përbashkëta që ne kemi për Shpirtin; ato që i kemi nxjerrë nga Shkrimi, si edhe ato që na janë transmetuar nga tradita e pashkruar e Etërve. Para së gjithash, kush është ai që do të dëgjonte emrat e Shpirtit dhe nuk do ngrihej lart në shpirtin e tij? Kush nuk do ta ngrinte mendjen drejt natyrës më të lartë? Sepse ai quhet “Shpirti i Perëndisë”, “Shpirti i së vërtetës që buron prej Atit”^[104], “Shpirti i drejtë”, “Shpirti sundues”^[105]. Por, “Shpirti i Shenjtë” është emri i tij, emër që është më i përshtatshmi për çdo gjë që është pa trup, krejtësisht jomateriale dhe e pandarë. Kështu e mësoi Zoti gruan, e cila besonte se mund ta adhuronte Perëndinë në një vend, se i Patrupshmi është pa kufi: “Perëndia është frymë.”^[106] Kushdo që dëgjon Ijalën ’Trymë” nuk piund të mendojë një natyrë të kufi- zuar ose të nënshtruar ndaj ndryshimeve, apo diçka të ngjashme me krijesat. Por, përkundrazi, ai që e lëshon mendimin drejt esen- cës më të lartë, domosdoshmërisht ka në mendje një qenie inte- lektuale^[107], të pakufishme në fuqi, të pakufizuar në madhështi, të

pamatshme në kohë dhe bujare në mirësi. Drejt atij drejtohen të gjithë ata që kanë nevojë për shenjtërim, drejt atij ngrihet dëshira e të gjithë atyre që jetojnë sipas virtyteve dhe që “rifreskohen” nga fryma e tij jetëdhënëse dhe ndihmohen të arrijnë përmbu- shjen e tyre. I aftë për të përsosur të tjerët, atij nuk i mungon as- gjë: pa pasur nevojë të rimarrë forcat, ai i jep jetë të gjithëve. Ai nuk rritet me anë të shtesave, por është gjithmonë 1 plotë, i si- gurtë dhe kudo i pranishëm. Ai është burimi i shenjtërimit, drita e mendjes (c|>coç vorjtov), i.cili, nga Vetvetja, pajis me ndriçim çdo fuqi të arsyeshme, që kërkon të vërtetën. I Paarritshëm nga na- tyra, ai e lejon veten të njihet nga mirësia e tij. Ai i mbush të gji- tha me fuqinë e tij, por vetëm ata që janë të denjë mund të kenë kungim me të, jo sipas një mase të caktuar, por duke e shpër- ndarë veprimin e tij sipas masës së besës. I thjeshtë në qenie, ai e shfaq fiiqinë me anë të mrekullive të ndryshme, të cilat janë të pranishme plotësisht kudo dhe plotësisht në çdo gjë. “I pandry- shuar” ai ndahet; pa e humbur plotësinë, ai përpjestohet, ashtu si ndodh me rrezen e diellit, hirin e së cilës, secili e gëzon sikur ai të ishte vetëm, Ndonëse ajo ndriçon tokën edhe detin dhe përzihet me ajrin. Kështu, edhe Shpirti është i pranishëm tek secili qe është i aftë për ta marrë atë, sikur ai të ishte vetëm; dhe prapë- seprapë ai mbetet i plotë dhe buron hir të mjaftueshëm për të gji- thë. Ata që marrin pjesë në Shpirtin e gëzojnë atë sipas aftësisë së tyre - aftësisë së natyrës së tyre, dhe jo sipas fuqisë së Tij.

23.  Përsa i përket bashkimit intim të Shpirtit të Shenjtë me shpirtrat tanë, kjo nuk ndodh me ndojë afrim fizik (si mund të afrohet trupërisht Ai që është i patrup?), por ndodh vetëm kur ne largohemi nga pasionet, të cilat zënë vend në shpirtrat, si pa- sojë e miqësisë së tyre me mishin, duke i ndarë ata kështu nga miqësia me Perëndinë. Vetëm kur një njeri është pastruar nga tu-

Kështu që, në një farë mënyre, shprehja mund të përkthehej edhe “qenie shpirtërore”.

rpi i shkaktuar prej ligësisë së tij, dhe është kthyer në bukurinë e tij natyrale, duke restauruar kështu formën e parë të Shëmbëll- tyrës Mbretërore me anë të pastrimit, vetëm në këtë gjendje ai mund t’i afrohet Paraklitit.^[108] Pastaj, Ai, si një diell, i parë nga një sy i pastruar, do të të tregojë ty, në Vetveten e Tij, Shëmbë- lltyrën e të Padukshmit; dhe në soditjen e lumëruar të Shëmbë- lltyrës, ti do të shikosh bukurinë e pashprehur të Arkeotipit.^[109] Nëpërmjet Tij zemrat ngrihen lart, të dobtit mbahen për dore dhe të përparuarit bëhen të përsosur. Duke i ndriçuar ata që janë pas- truar nga çdo papastërti, Ai i bën ata “shpirtërorë”, nëpërmjet kungimit me Atë, Ashtu siç trupat e kulluar dhe transparentë bë- hen të ndritshëm kur një rreze e ndritshme i përshkon dhe pastaj, ata vetë japin një shkëlqim, ashtu edhe shpirtrat që mbartin Shpirtin e Shenjtë, të ndriçuar prej Tij, bëhen “shpirtërorë” dhe përhapin hir ndër të tjerët. Nga kjo vjen paranjohja e së ardh- shmes, kuptimi i mistereve, zbulimi i të fshehtave, shpërndarja e hireve, pjesëmarija në jetën e qiellit, këndimi në koret engjëllore, gëzimi pambarim, banimi i përhershëm në Perendinë, ngjashmëria me Perëndine, dhe, së fundi, dëshira më e lartë: ^upër t’u bërë Perëndi.”^[110] Këto janë pra, vetëm disa nga nocionet (duke përme- ndur vetëm disa prej tyre), që na janë mësuar rreth madhështisë së Shpirtit, dinjitetit dhe veprimeve të Tij. Tani, ne duhet të për- piqemi që të kundërshtojmë nocionet e pabaza të kundërshtarëve tanë, të cilat mbështeten në një dije të rreme.

gjithë Etërit. “Me fuqinë e Mishërimit Ai më bëri mua Perëndi.” (Shën Grigor Theologu, Ligjërata XXX, 14.)

Kapitulli X. Kundër atyre që thonë se nuk është drejtë që Shpirti i Shenjtë të bashkërenditet me Atin dhe Birin

24. Nuk është e përshtatshme, thonë ata, që Shpirti i She- njtë të bashkërenditet me Atin dhe me Birin, për shkak të naty- rës së tij të ndryshme dhe të mangësisë së dinjitetit të tij.^[111] Por, për ne është e përshtatshme t’u përgjigjemi atyre me Çalët e Apostujve; “Duhet t’i bindemi Perëndisë më shumë sesa njerë- zve.”^[112] Kur Zoti themeloi pagëzimin e shpëtimit, ai iu tha qartë nxënësve të tij, që të “pagëzojnë tërë popujt në emër të Atit, Bi- rit dhe Shpirtit të Shenjtë”^[113], duke mos e parë të papërshtat- shme të bashkërenditet me Shpirtin. Atëhere, këta njerëz, a nuk po i kundërvihen urdhërimit të Perëndisë, kur pretendojnë se Shpirti i Shenjtë nuk duhet të bashkërenditet me Atin dhe Birin? Le të supozojmë, siç thonë ata, se kjo bashkërenditje nuk tregon as bashkëkungim^[114] dhe as bashkim^[115], atëherë, le të na thonë ata, pra, se ku e mbështetin opinionin e tyre dhe nëse shohin ndojë tjetër mënyrë më të mirë për të treguar bashkimin. Nëse Zoti po flet në pagëzimin për bashkimin e Vetvetes së Tij me Atin dhe me Shpirtin e Shenjtë, atëhere, mos të na akuzojnë neve për ba- shkimin, sepse ne nuk po themi ndojë gjë tjetër ndryshe nga Ai. Por nëse Shpirti gjëndet atje i bashkuar me Atin dhe me Birin, dhe askush nuk është aq i paturp, sa të thotë ndojë gjë tjetër, atë- here, le të mos flasin kundër nesh, kur ne po ndjekim Shkrimin.

25.  Por, ndaj nesh po përgatiten mjetet e luftës, tërë me- ndimetjanë drejtuar kundër nesh dhe gjuhët blasfemuese na shi- gjetojnë më egërsisht, se sa gurët, që hodhën dikur Krisht-vra- sësit kundër Stefanit. Por le të mos fshihen! Ne jemi shkaku i lu-

ftës, por, në realitet, ata synojnë më tej. Vërtet, padyshim, ku- ndër nesh po përgatitet maqina e luftës dhe pritat, kundër nesh po e nxisin njëri-tjetrin duke përdorur tërë forcat dhe përvojën që ka gjithsecili. Por, objekti i sulmit është besa. Qëllimi 1 përba- shkët i gjithë kundërshtarëve tanë, armiq të doktrinës së shëndo- shë, është që të shkatërrojnë themelin e besës në Krishtin, duke e rrafshuar përdhe traditën apostolike. Kështu, duke pretenduar se janë debitorë fisnikë, ata thërrasin për prova nga Shkrimi, duke e hedhur poshtë si të pa vierë dëshminë e pashkruar të Etërve.^[116] Por, ne nuk do të bëjmë asnjë lëshim nga mbrojtja e së vërtetës dhe as nuk do ta tradhëtojmë nga frika aleancën me të. Në fakt, nëse Zoti na e ka dhënë bashkërenditjen e Shpirtit me Atin, si një doktrinë të nevojshme dhe shpëtimtare dhe, nëse ata mendojnë ndryshe dhe iu duket e përshtatshme ta ndajnë Shpirtin^[117], a nuk po i japin më shumë fuqi blasfemisë së tyre, se sa urdhërimit të Zotit? Po le ta lemë tani dëshirën për debat dhe ie të shqyrtojmë së bashku pyetjet e mëposhtme.

26.  Kush na bën ne të krishterë? Besa jonë, do të përgji- gjet; çdokush. Në ç’mënyrë jemi shpëtuar? Sigurisht, nëpërmjet riliiidjes, me anë të hirit të pagëzimit. Si mund të ishim ndryshe? Mbasi kemi rijohur diturinë e shpëtimit, themeluar nëpërmjet Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë, a do ta hedhim poshtë tani fb- rmën e mësimit që kemi marrë? Sigurisht, që do të shkaktonim një hidhërim të madh, nëse tani do ta shihnim vetveten më larg shpëtimit, se sa në çastin kur ne besuam^[118], nëse tani do të mo- hojmë atë që morëm atëherë. Do të ishte e njëjta humbje, nëse një njeri do të shkonte^[119] pa pagëzimin apo me një pagëzim, të cilit i mungon diçka nga tradita.^[120] Dhe nëse dikush nuk e ruan dhe e nuk e mban përgjithmorië pohimin e besës, që ne kemi bërë në hyrjen e parë^[121], kur braktisëm idhujt dhe erdhëm në Perëndinë e Gjallë, ai bëhet i huaj për premtimet e Perëndisë, duke kundër- shtuar kështu shkrimin që ai ka nënshkruar me dorën e tij, kur ka dorëzuar simbolin e besimit. Sepse, nëse pagëzimi është për mua fillimi i jetës dhe nëse dita e parë është ajo e rilindjes, atëhere, është e qartë se ljalët më të çmueshme janë ato që u thanë kur unë mora hirin e adoptimit birëror. Mashtrimi nga fjalët joshëse të këtyre njerëzve, nuk mund të më bëj dot që të tradhëtoj këtë traditë, e cila më ka prurë në dritë dhe më ka dhënë hirin e njohjes së Perëndisë. Nëpërmjet këtij pohimi unë u bëra bir i Perëndisë; unë, i cili isha armiku i tij, për shkak të mëkatit. I lutem Perëndi- së që të shkoj tek Ai me këtë pohim dhe atyre po iu them që ta mbajnë fort tërësinë e besës, deri në ditën e Krishtit dhe ta mba- jnë Shpirtin të pandarë nga Ati dhe Biri, duke e ruajtur me xhelo-

zi, në pohimin e besës dhe në doksologji, mësimin që kanë marrë në pagëzimin e tyre.^[122]

Kapitulli XI. Të mohosh Shpirtin do thotë të shkelësh ligjin

27.  Për cilin janë vajtimet? Për cilin janë hidhërimet? Për cilin janë ankthet dhe errësirat? Për cilin është vendimi i dënimit të përjetshëm?¹⁶⁹ A nuk janë për ata që shkelin ligjet? Çfarë pro- ve kanë për mohimin? A nuk e kanë shkelur pohimin që vetë ka- në bërë? Çfarë, pra, kanë pohuar dhe kur? Që ata besojnë në Atin, Birin dhe Shpirtin e Shenjtë, kur, mbasi kanë mohuar Sa- tanain dhe engjëjt e tij, ata kanë pohuar këto fjalë shpëtimi. Çfarë emri duhet t’u japin atyre bijtë e dritës? Nuk duhen quajtur ata “shkelës të ligjit”, meqenëse kanë shkelur besëlidhjen e shpëtimit të tyre? Çfarë emri tjetër mund t’i jap atyre që mohojnë Perëndi- në, që mohojnë Krishtin, përveçse emrit “ligjshkelës”? Atëhere, ata që e mohojnë Shpirtin, si dëshiron ti që t’i quaj? A nuk duhet t’i quaj me të njëjtin emër? Sepse këta (renegatë) kanë shkelur be- timin që kanë bërë me Perëndinë. Prandaj, nëse pohimi i besës në Shpirtin na jep beki'min e besës së vërtetë dhe mohimi na sjell dënimin e pabesisë, a nuk është e tmerrshme të shohësh që disa njerëz e mohojnë atë pa pasur frikë as nga zjarri, as nga shpata, as nga kryqi, as nga kamzhiku, as nga tortura e rrotës dhe as nga mjetet e tjera të torturës, por e lejojnë veten të gënjehen nga so~ fizmat dhe mashtrimet e pnevmatomakëve? Bëj be, se çdo njeri që rrëfen Krishtin, por që mohon Perëndinë: ai nuk do ketë ndojë përfitim nga Krishti. Bëj be, gjithashtu, se edhe ai që thërret Pe- rëndinë, por mohon Birin, besa e tij është e kotë. Bëj be përsëri, se çdo njeri që hedh poshtë Shpirtin, besa e tij në Atin dhe Birin nuk do të ketë dobi: ai nuk mund të ketë besë nëse Shpirti nuk është aty. Në fakt, ai nuk beson në Birin, nëse nuk beson në Shpirtin, siç edhe nuk beson në Atin, nëse nuk beson në Birin: “Asnjë nuk mund të thotë se Jisui është Zot, veçse në Shpirtin e

^!69) Krahaso Fjalët e Urta 23:29 64

Shenjtë.”¹⁷⁰ “Askush kurrë s’e ka parë Perëndinë; veç i Vetëmli- nduri Bir, që është në gjirin e Atit, ai na e tregoi.”¹⁷¹ Pra, ai që mohon Shpirtin është i përjashtuar nga adhurimi i vërtetë. Nuk është e mundur ta adhurosh Birin, përveçse në Shpirtin e Shenjtë; siç edhe është e pamundur ta thërrasësh Perëndinë, përveçse në Shpirtin e adoptimit.

 ^I7°) I Korinthianët 12:3 ^m) Joani 1:18

Kapitulli XII. Kundër atyre që thonë se është e

mjaftueshme të pagëzohesh vetëm në emrin e Zotit

28.   Asnjë të mos gënjehet: nëse Apostulli, kur përmend shpesh pagëzimin, nuk e përmend emrin e Atit dhe të Shpirtit të Shenjte, nuk duhet menduar se thirrja e “Emrave” nuk ka ndojë rëndësi. “Sa u pagëzuat me Krishtin, - thotë ai, - me Krishtin u veshët”¹⁷², dhe përsëri: “Sa u pagëzuat me Jisu Krishtin, me vde- kjen e tij u pagëzuat.”¹⁷³ Ta përmendësh Krishtin në këtë mëny- rë, do të thotë t’i pohosh të gjithë, sepse është treguar qartë se Ati vajos, Biri është i vajosuri dhe vaji është Shpirti, sipas fjalëve të Pietrit në Veprat: “Perëndia vajosi Jisuin e Nazaretit me Shpirtin e Shenjtë.”¹⁷⁴ Prandaj thotë Isaia: “Shpirti i Zotit është mbi mua, sepse ai më ka vajosur.”¹⁷⁵ Psalmisti thotë gjithashtu: “Prandaj Perëndia, Perëndia yt, të ka vajosur me vaj gëzimi”¹⁷⁶ Por, përkundrazi, siç dihet, Shën Pavli, për pagëzimin, përmend ndonjëherë vetëm Shpirtin: “Sepse të gjithë ne jemi pagëzuar në një Shpirt në të njëjtin trup.”¹⁷⁷ Dhe përsëri me të njëjtin kuptim: “Ju do të pagëzoheni me Shpirtin e Shenjtë.”¹⁷⁸ “Ai do t’ju pagë- zojë me Shpirtine Shenjtë.”¹⁷⁹ Megjithatë, nuk ka asnjë arsye të

^,72) Galatianët 3:27 ^m) Romanët 6:3

¹¹ ) Veprat 10:38. Emri Krisht, Xpicrroç, vjen nga folja XP^lC0>

do thotë lyej, vajos. Shën Vasili shtjellon këtu të njëjtin mendim si

edhe Shën Ireneu. Në emrin e Krishtit nënkuptohet ai që ka vajo-

sur, ai që është vajosur dhe vaji vetë, me të cilin ai është vajosur.

Kështu, është Ati që vajos, Biri i vajosuri dhe Shpirti i Shenjtë vaji.

’⁷⁵) Isaia 61:1; krahaso Lluka 4:18

^l7f>) Psalmi 44:8

^,77) 1 Korinthianët 12:13

^l78) Veprat 1:5

^,79) Lluka 3:16

quhet i plotë një pagëzim, në të ciiin është thirrur vetëm emri i Shpirtit. Sepse, tradita, që na është dhënë nga hiri jetëbërës, du- het të mbetet e pacënuar, meqenëse ai që e çliroi jetën tonë nga prishja, na ka dhënë një fuqi rinimi, shkaku i të cilit është i fshe- hur në një mënyrë të pashprehur në misterin^[123] dhe i sjell shpir- trave tanë shpëtimin e madh, por, duke shtuar apo duke hequr diçka prej tij rrezikohet jeta e përjetshme. Nëse, pra, në pagëzim, të ndash Shpirtin nga Ati dhe Biri, është e rrezikshme për atë që bën pagëzimin dhe e dëmshme për atë që e merr, si do të mund të ishte diçka e mençur nga ana jonë, nëse do të ndanim Shpirtin nga Ati dhe Biri? Me të vërtetë, besa dhe pagëzimi, këto dy mjete të shpëtimit, janë të pandara dhe të ndërlidhura me njëra-tjetrën; sepse, nëse besa e merr përsosmërinë në pagëzimin, pagëzimi themelohet mbi besën dhe të dy përmbushen nga të njëjtët emra. Ashtu siç besojmë në Atin, Birin dhe Shpirtin e Shenjtë, po ashtu edhe pagëzojmë në emër të Atit, Birit dhe Shpirtit të She- njtë. Pohimi i besës, që të shpie në shpëtim, vjen në fillim, por pagëzimi, vula e pohimit, e ndjek atë menjëherë pas.^[124]

Kapitulli XIII. Pse Shën Pavli i ka bashkëshoqëruar engjëjt me Atin dhe me Birin

29.  Por, thonë ata, edhe qenie të tjera janë bashkënumëru- ar me Atin dhe me Birin, Ndonëse nuk janë bashkëlavdëruar me ata. Për shembull, Apostolli i bashkëshoqëron engjëjt kur e për- beton Timotheun: “Të vë në be para Perëndisë, edhe Zotit Jisu Krisht dhe engjëjve të zgjedhur të tij.”^[125] Mirëpo, ne nuk i ve- ndosim engjëjt veçmas prej krijesave të tjera dhe nuk i bashkënu- mërojmë ata me Atin dhe me Birin.^[126] Kësaj unë i përgjigjem, Ndonëse një argumenti të tillë kaq qesharak nuk ia vlen që t’i përgjigjesh: ti mund të sjellësh si deshmitar përpara një gjykatësi të butë e zëmërmirë, një bashkëshërbëtor^[127], sidomos kur vendi- mete këtij gjykatësi ndaj të akuzuarve janë krejtësisht të drejta. Por, që një shërbëtor të bëhet i lirë dhe të quhet bir i Perëndisë dhe të gjejë jetën kur ishte i vdekur, kjo nuk është më e mundur nga asnjë, përveçse nga ai, i cili, duke pasur të njëjtën natyrë (me Perëndinë), është i çliruar nga gjëndja e shërbëtorit. E si mund të bëhemi ne shtëpiakë të Perëndisë nga një që është i huaj? Si mund të çlirohemi nga një që është nën zgjedhën e shërbëtorit? Përme- ndja e Shpirtit dhe engjëjve nuk është bërë mbi bazën e barazisë: Shpirti përmendet si Zoti i jetës, por engjëjt, si mbrojtës të ba- shkëshërbëtorve të tyre dhe dëshmitarë besnikë të së vërtetës. ishte zakon për shenjtorët që t’i jepnin urdhërimet e Perëndisë në prani të dëshmitarëve. Vetë shën Pavli i thotë përsëri Timo- theut: “Ato që dëgjove nga unë përpara shumë dëshmitarëve, je- pua njerëzve besnikë.”^[128] Këtu engjëjt janë dëshmitarë, sepse ai e di që engjëjt do jenë të pranishëm, kur Gjykatësi do të vijë në la- vdinë e Atit, për të gjykuar me drejtësi tërë dhenë. “Kushdo që do të më rrëfejë përpara njerëzve, edhe Biri i njeriut do e rrëfejë përpara engjëjve të Perëndisë. Edhe kushdo që do të më mohojë përpara njerëzve, do të mohohet përpara engjëjve të Perëndi- së.”^[129] Shën Pavli thotë nga ana e tij: “Kur Zoti Jisu Krisht do të shfaqet nga qielli bashkë me engjëjt e fuqisë së tij.^,,18? Ja pra, për- se, që prej këtu poshtë, ai dëshmom para engjëjve, që të përgatisë prova të mira për vetveten në gjyqin e madh.

30.   Dhe jo vetëm Shën Pavli; por të gjithë atyre që u është besuar shërbesa e fjalës, kurrë nuk pushojnë së kërkuari dë- shmitarë, madje duke thirrur edhe qieliin e tokën. Sepse, tani çdo veprim kryhet në qiell dhe mbi tokë dhe ata do jenë të pranishëm në atë ditë, kiir çdo njeri do gjykohet sipas veprave që ka bërë gjatë jetës së tij: “Ai do të thërrasë qiellin nga lart dhe tokën për të gjykuar popullin e tij,”^[130] Gjithashtu edhe Moisiu, kur po i je- pte urdhërimei popullit, thirri: “Unë thërras sot për të dëshmuar kundër jush qiellin edhe tokën”^[131] dhe ai e fillon këngën e tij kë~ shtu: “Dëgjo o qieli, unë do të flas; dhe dëgjo o tokë, fjalët e gojës sime ”^[132] Isaia jthotë: “Dëgjo, o qiell dhe vër veshin o tokë.”^[133] Je- remia flet për habinë e qiellit kur dëgjon veprat e këqia të popu- llit: “Habitu o qiell me këtë, lebetitu dhe dëshpërohu shumë, tho- të Zoti. Sepse populli im ka kryer dy të këqia.”^[134] Apostulli i thërret engjëjt si dëshmitarë, meqënëse ai e di se ata janë caktuar si mësues dhe ruajtës të njerëzve. Ndërsa Jisui, biri i Naviut, ngriti një gur si dëshmitar të fjalëve të Zotit (më përpara se kjo, një pirg gurësh u quajt nga Jakovi “një dëshmi”).^[135] “Ky gur do jetë sot një dëshmitar kundër jush, me qëllim që të mos e mohoni Perëndinë tuaj.”^[136] Ndoshta ai besonte, se nëpërmjet fuqisë së Perëndisë edhe gurët do flisnin kundër ligjshkelësve. Ose, të pak- tën, ndërgjegjja e çdo njeriu do të tronditej nga forca e paralajmë- rimit. Kështu, të gjithë ata, të ciiëve u është besuar drejtimi i shpirtrave, sigurojnë më përpara dëshmitarë, nuk ka rëndësi se cilët për të dëshmuar më vonë. Por Shpirti bashkërenditet me Perëndinë jo për nevojën e çastit, por nga përbashkësia e naty- rës^[137], dhe nuk jemi ne që e kemi tërhequr me forcë, por është Zoti që e ka caktuar.

Kapitulli XIV. Një përgjigje ndaj kundërshtimit se disa u pagëzuan në Moisiun dhe besuan në atë. Gjithashtu disa komente rreth tipologjisë^[138]

31.   Edhe pse jemi pagëzuar në Shpirtin, thonë ata, nuk është e drejtë që Shpirti të bashkërenditet me Perëndinë, sepse disa u pagëzuan në Moisiun, në renë dhe në detin^[139] dhe se duhet pohuar që edhe më përpara ka pasur besë tek njerëzit. Sepse, “Populli besoi te Zoti dhe te Moisiu shërbëtor i tij, ”^[140] Dhe pra- ndaj, kundërshtojnë ata, përse duhet, nën pretekstin e pagëzimit, të Iartësojmë dhe të madhështojmë Shpirtin mbi krijimin, kur vër- tetohet se ka pasur pagëzim dhe besë edhe te njerëzit? Si duhet t’iu përgjigjemi? Përgjigja jonë është kjo: se besa në Shpirtin është e njëjtë me besën në Atin dhe në Birin; po kështu edhe për pagëzimin e tvre. Ndërsa besa në Moisiun dhe renë është si në një hije dhe në një “tip”. Mirëpo, parafigurimi i realiteteve hy- jnore me anë të gjërave të kufizuara njerëzore, nuk tregon se na- tyra hyjnore është e kufizuar. Shpesh, gjërat hyjnore janë para- qitur si të hijesuara, me anë të “tipeve”. Në fakt, “tipef ’ tregojnë gjërat e pritura, duke paratreguar me anë të imitimit se çfarë do të

ndodhin, më përpara se ato të ndodhin. Kështu, Adami është “tipi” i Atij që do vijë^[141] dhe shkëmbi, tipologjikisht është Krishti^[142]; uji i shkëmbit^[143] është tipi i fuqisë jetëdhënëse të Fja- lës, sepse “nëse dikush ka etje, le të vijë tek unë e të pijë.”^[144] Mana është “tipi” i bukës së gjallë që zbret nga qielli dhe gjarpëri

i    ngritur mbi një shtizë^[145] “tipi” i Pësimit shpëtimdhënës në kryq: ata qe e shikonin atë jetonin. E njëjta gjë është edhe dalja e Izraelit^[146], shëmbëllesë e atyre që janë shpëtuar me anë të pagëzi- mit. Të parëlindurit e Izraelit u shpëtuan në të njëjtën mënyrë, si trupat e të pagëzuarve, nëpërmjet hirit që iu dha atyre që ishin shënuar me gjak. Gjaku i qengjit ishte “tipi” i gjakut të Krishtit, të parëlindurit janë “tipi” i njeriut të parë. Meqenëse njeriu i pa- rë, detyrimisht ekziston në secilin prej nesh dhe do të vazhdojë të transmetohet deri në fund, është thënë se “të gjithë vdesin në Adamin”^[147] dhe se vdekja mbretëroi deri në përmbushjen e Ligjit, deri në ardhjen e Krishtit. Të parëlindurit u ruajtën nga Perëndia prej goditjes së Ndëshkuesit, që do të thotë, të bërë të gjallë në Krishtin, ne nuk vdesim më në Adamin. Deti dhe reja, në atë ko- hë e udhëhoqën popullin nga habia në besë, por, për të ardhmen, ata parafiguronin, si një “tip”, hirin që do vinte. “Kush është i di- tur për të kuptuar këto gjëra?”^[148] Për të kuptuar se si deti ishte një “tip” i pagëzimit. Ai i ndau nga Faraoni, ashtu si uji i pagëzi- mit na ndan nga tirania e diallit: atje, deti brenda tij e vrau armi- kun, këtu, pagëzimi vret armiqësinë tonë me Perëndinë. Populli doli nga deti i padëmtuar, ne dalim nga uji të ngjallur prej së vde- kurish, të shpëtuar nga hiri i Atij që na ka thirrur. Ndërsa reja, ajo ishte hija e dhuratës që vjen nga Shpirti dhe ftoh flakën e pasio- neve nëpërmjet vdekësimit trupor.^[149]

32.  Po pastaj? Meqenëse ata janë pagëzuar tipikisht në Moisiun, a mos është hiri i pagëzimit më i vogël? Por, nuk do të kishte më, asgjë madheshtore te ne, nëse ne nuk do i shikonim drejt privilegjet tona, por do i krahasonim me “tipet”. Kështu, dashuria e Perëndisë për njeriun, i Cili për mëkatet tona dha Birin e tij të Vetëmlindur, nuk do të kishte asnjë madhështi mbinatyro- re, sepse edhe Abrahami nuk e kurseu birin e tij. Madje edhe pë- simi i Zotit nuk do ishte më i lavdishëm, sepse në vend të Isa- kut^[150], një dash e parafiguroi “tipin” e blatimit flijimor. Zbritja në Hadh nuk do ishte më e frikshme, mbasi Jonai^[151], në tre ditë e tre netë, e parafiguroi “tipin” e vdekjes. I njëjti krahasim jo i saktë, është bërë gjijthashtu për pagëzimin, nga ata që e gjykojnë realite- tin nëpërmjet hijes, duke krahasuar “tipin” me realitetin të cilin ai tregon, dhe duke përdorur Moisiun dhe detin, ata orvaten të shkatërrojnë me një goditje tërë ekonominë e Ungjillit. Cila ndjesë e mëkateve, ctii rinim jete ishte në detin? Cilat dhurata shpirtëro- re erdhën prej Moisiut? Cila vdekje e mëkateve ishte atje? Ata nuk vdiqën me Krishtin, prandaj dhe nuk u ngritën me të. Ata nuk mbartin “shëmbëllimin e Qiellorit”^[152] dhe as nuk “mbajnë në trupin e tyre vdekjen e Jisuit”^[153]; ata nuk u zhveshën nga njeriu i vjetër dhe as u veshën me të riun, i cili është rinuar në njohjen, si- pas shëmbëllimit të Krijuesit të tij. Përse pra i krahasoni këta dy pagëzime, të cilët kanë të përbashkët vetëm emrin dhe që ndry- shojnë ndërmjet tyre, ashtu si ëndrra me të vërtetën dhe figura e hija me realitetin ekzistues?

33.  Besa në Moisiun, jo vetëm që nuk e tregon të pavlef- shme besën tonë në Shpirtin, por, sipas doktrinës së tyre* ajo më tepër do ta dobësonte besimin në Perëndinë e gjithësisë. Sepse Shkrimi thotë: “populli besoi te Perëndia dhe te Moisiu, shërbë- tori i tij”. Shkrimi e bashkëshoqëron Moisiun me Perëndinë dhe jo me Shpirtin, sepse ai nuk ishte “tipi” i Shpirtit, por i Krishtit; në shërbesën e Ligjit ai parafiguronte ndërmjetësin ndërmjet Perë- ndisë dhe njerëzve.^[154] Duke ardhur për popullin te Perëndia, Moisiu nuk ishte një “tip” i Shpirtit. Faktikisht, Ligji u dha nga engjëjt nëpërmjet një ndërmjetësi^[155], i quajtur Moisi, sipas dëshi- rës së popullit, “Fol ti me ne dhe ne do të të dëgjojmë, por të mos na flasë Perëndia që të mos vdesim ”^[156] Kështu, besa në të i referohet Zotit, ndërmjetësit ndërmjet Perëndisë dhe njerëzve, i cili ka thënë: “Nëse ju do t’i kishit besuar Moisiut, do të më be- sonit edhe mua.”^[157] A mos vallë besa jonë në Zotin është e parë- ndësishme, meqenëse ajo u parafigurua nga Moisiu? Prandaj, edhe nëse pati një pagëzim në Moisiun, nuk ka ndojë arsye për të zvogëluar hirin që vjen nga Shpirti në pagëzimin. Për më tepër, unë do të thosha se është e zakonshme për Shkrimin, të përme- ndë Moisiun për Ligjin, për shembull kur thotë: “Ata kanë Mo- isiun dhe Profetët.”^[158] Prandaj, kur thuhet se ata u pagëzuan në

Moisiun^[159], do te thotë se ata u pagëzuan në Ligjin. Përse, pra, këta armiq të së vërtetës, nëpërmjet hijeve dhe “tipeve”, përpi- qen të sjellin përbuzje për mbunjen e shpresës tonë^[160] dhe për dhuratën e pasur të Perëndisë dhe Shpëtimtarit tonë, i Cili, në- përmjet rilindjes, e përtërit të ritë tonë si të shqiponjës?^[161] Sigu- risht, vetëm një mendje e papjekur e një foshnje, që duhet ush- qyer vetëm me qumësht, nuk mund të kuptojë misterin e madh të shpëtimit tonë. Mësimi bëhet gradualisht. Ne e arrijmë përsosjen në ushtrimin e besës, duke mësuar fillimisht gjërat më elementare, ato që kuptohen më lehtë prej mendjes sonë të kufizuar. Pastaj, Ai që drejton jetën tonë, ria shpie deri në dritën e plotë të së vër- tetës, duke i mësuar gradualisht sytë tanë, që kanë qenë në errë- sirë. Në thellësinë e pasur të diturisë së tij, në gjykimet e pade- përtueshme të inteligjencës së tij, për hir të dobësisë tonë, ai na jep këtë mësim të ëmbël e harmonik, duke na ambietuar fillimisht të shohim hijet e objekteve dhe për ta parë diellin në ujë, nga fri- ka se mos, duke e soditur përnjëherë dritën e pastër, ne do të ver- boheshim. E njëjta gjë është edhe me Ligjin, “i cili përmban hijen e gjërave që do vijnë”^[162], si dhe me mësimet e profetëve, që e shprehnin të vërtetën në një mënyrë të fshehur. Këto u bënë si ushtrime për sytë e zemrës, që prej këtyre hijeve, të mund të ka- lonim lehtesisht në diturinë që fshihet në mister të plotë. Me- ndoj, se është mjaft përsa i përket tipologjisë. Sepse po të vaz- hdojmë, dd t’i jepej më shumë rëndësi gjërave anësore, se sa aty- re themelore.

Kapituili XV. Përgjigje ndaj atyre që thonë se “jemi pagëzuar në ujin”, dhe mbi pagëzimin në përgjithësi

34.  Çfarë të themi më tepër? Argumentet e tyre janë pa- mbarim. Ne jemi pagëzuar në ujin, thonë ata dhe nuk do t’i japim atij më shumë nderim se sa pjesës tjetër të krijimit dhe nuk do e nderojmë njëlloj siç nderojmë Atin dhe Birin. Ja, cila është gjuha e këtyre njerëzve, të cilët janë mbushur plot inat dhe të verbuar nga pasionet, përdorin si mbrojtje çdo mjet, kundër atyre që i shqetësojnë. Por, ne nuk kemi frikë të debatojmë për këtë. Nëse ne nuk do t’i mësojmë dot injorantët, të paktën nuk do të tërhi- qemi para keqbërësve. Por, le të kthehemi pak mbrapa.

35.   Ekonomia^[163] e Perëndisë dhe Shpëtimtarit tonë për njeriun, qëndron në ringritjen e tij nga rënia, për ta sjellë atë nga gjendja e armiqësisë, si pasojë e mëkatit, në miqësinë me Perë- ndinë. Kjo është edhe arsyeja e mishërimit, e shembullit të jetës së tij sipas ungjijve, e Pësimit, Kryqit, varrimit dhe ngjalljes; që njeriu i shpëtuar të mund të rifitojë, nëpërmjet imitimit të Krishtit, adoptimin e vjetër birëror ^[164] Duhet, pra, imituar Krishti, për të arrirë jetën e përsosur dhe ai duhet imituar jo ve- tëm në shembujt e butësisë, përunjësisë dhe durimit, të cilët ai i ka dhënë gjatë jetës së tij, por, gjithashtu edhe në vdekjen e tij,

siç e thotë shën Pavli, “imituesi”^[165] i Krishtit, “duke u bërë i ngjashëm me të në vdekjen e tij; se mbase kështu mund të arrij ngjalljen prej së vdekurish.”^[166] Si mund t’i ngjajmë Krishtit në vdekjen? Nëpërmjet varrimit me të në pagëzim.^[167] Por, si mund të varrosemi dhe cili është përfitimi i këtij imitimi? Para së gji- thash, duhet bërë një ndarje me jetën e kaluar dhe kjo është e pa- mundur nëse ne nuk lindim përsëri, sipas fjalëve të Zotit^[168], se- pse rilindja, ashtu siç edhe emri e tregon, është fillimi i një jete të dytë. Por, për të filluar këtë jetë të dytë, duhet f i japësh fund të parës. Ashtu si në “garë dyherëshe”^[169] të stadiumit, një ndalesë kohe, një pushim i shkurtër, ndan vrapin e parë nga ai i kthimit, ashtu edhe kur ndryshohet jeta, është e nevojshme të ketë një vdekje, që t’i japë fund jetës së mëparshme, para se të fillohet je- ta e ardhshme. Si mund të zbresim në Hadh? Duke imituar varri- min e Krishtit nëpërmjet pagëzimit, sepse trupi i të pagëzuarit varroset në ujin. Pagëzimi, pra, simbolizon hedhjen tej të veprave të mishit, sipas thënies së Apostullit: “Ju u rrethpretë me një rrethprerje që nuk u bë me dorë, por me rrethprerjen e Krishtit, me anë të zhveshjes së trupit nga mëkatet e mishit: të varrosur bashkë me të në pagëzim.”^[170] Pagëzimi e “lan” shpirtin nga pa- pastërtitë e shkaktuara nga mendimet mishore, siç edhe është shkruar: “Lamë dhe do të bëhem më i bardhë se dëbora.”^[171] Gji-

thashtu, ne nuk pastrohemi si Judejtë, të cilët pastroheshin mbas çdo mëkati; sepse ne njohim vetëm një pagëzim shpëtimtar, se- pse një është edhe vdekja që çliroi botën, një është ngjallja së vdekurish, ^utipi” i të cilës është pagëzimi. Në këtë mënyrë shpje- gohet përse Zoti, ekonomi i jetës sonë, themeloi me ne aleancën e pagëzimit, që përmban një “tip” të vdekjes dhe të jetës, ku uji përmbush shëmbëllimin e vdekjes dhe Shpirti jep premtimin e je- tës. Dhe ja tek del qartë objekti i hulumtimit tonë: Përse uji ba- shkëshoqërohet me Shpirtin? Sepse pagëzimi ka një qëllim të dy- fishtë: të prishë trupin e mëkatit^[172], që ai të mos japë fruta vde- kjeje^[173], por duke jetuar me anë të Shpirtit, të sillen fruta shenjtë- rimi.^[174] Uji paraqet figurën e vdekjes, duke e marrë trupin si në një varr; ndërsa Shpirti jep fuqinë gjallëruese, që përtërin në shpi- rtrat tonë, të cilët ishin të vdekur nga mekati, jetën e fillimit.^[175] Ky është kuptimi i të lindurit së larti prej ujit dhe Shpirtit: uji kryen vdekjenl, por Shpirti jep jetën. Në tre zhytjet dhe në tre thirrjet, kryhet misteri i madh i pagëzimit, me qëllim, që “tipi” i vdekjes të formohet plotësisht dhe që dija e Perëndisë të ndriçojë të porsapagëzuarin. Nëse ka një hir në ujin, kjo nuk vjen nga na- tyra e ujit, por nga prania e Shpirtit. Sepse, në fakt, pagëzimi nuk është hedhja tej e ndyrësive mishore, po kërkesa për një ndërgjegje të pastër te Perëndia.^[176] Zoti, për të na përgatitur për jetën e ngjalljes, na jep modelin e jetës ungjillore, duke na porosi- tur të jemi të butë, të duruar, të ruhemi të pastër nga dëshirat e kënaqësive, të kemi një jetë të shkëputur nga pasuritë, që të mund të realizojmë qysh tani, nëpërmjet një vulineti të vendosur, atë që jeta e ardhshme do e ketë në mënyrë natyrale. Të thuash

që Ungjilli është një parafigurim i jetës pas ngjalljes, unë nuk be- soj se i largohesh së vërtetës. Po le të kthehemi tek tema jonë.

36.   Nëpërmjet Shpirtit të Shenjtë kryhet restaurimi në parajsë²³⁵, ngjitja në mbretërinë e qiejve, kthimi në adoptimin bi- rëror. Ai na jep lirinë për ta thirrur Perëndinë “Atë”, për të marrë pjesë në hirin e Krishtit, për t’u quajtur bij të dritës, për të pasur pjesë në lavdinë e përjetshme, dhe me një fjalë, për të qenë të mbushur me të gjitha bekimet, në këtë jetë dhe në jetën që vjen. Ai na bën t’i shohim si në një pasqyrë, sikur të ishin tani të pra- nishëm, hiret e gjërave që na janë rezervuar nga premtimet, për të cilat, me anë të besës, ne po presim t’i gëzojmë. Nëse premtimi është kaq i lavdishëm, sa do të jetë përmbushja? Dhe nëse filii- met janë kaq të mëdha, sa do të jetë plotësimi i tyre? Ja një më- nyrë për të kuptuar ndryshimin që ekziston ndërmjet Shpirtit dhe pagëzimit në ujë: Joani ka pagëzuar me ujë; Zoti Ynë Jisu Krisht me Shpirtin e Shenjtë: “Unë po ju pagëzoj me ujë, për pe- ndim; pof ai që vjen pas meje është më i fbrtë se unë, dhe unë nuk jam i denjë as të mbaj sandalet e tij; ai do t’ju pagëzoj me Shpirtin e Shenjtë dhe me zjarr.”²³⁶ Joani e quan këtu “pagëzim me zjarr” provën e gjyqit, siç edhe Apostulli thotë: “Se zjarri do provojë vejprën e secilit se e ç’lloji është”, dhe përsëri: “sepse di- ta do ta tregojë; sepse do të zbulohet me anë të zjarrit.”²³⁷ Mirë- po, pak më përpara se tani, disa që luftuan për besën e vërtetë, e pësuan vdekjen e Krishtit realisht, jo vetëm thjesht nëpërmjet imitimit: këta nuk kanë nevojë për simbolin e ujit që të shpëto- jnë, sepse ata janë pagëzuar në gjakun e tyre. E them këtë, jo për

|^2;*⁵) AftOKOçraGTaaiç - restaurim. Shën Vasili e përdor këtu “apo- katastasis” hë perspektivën e doktrinës së hyjnjzimit. Në këtë pje- së, kjo fjalë tregon realizimin e adoptimit birëror të humbur nga re- nia e Adamit dhe “përtëritjen” e shpirtit të pagëzuar, në “ngjash- mërinë” e Perëndisë.

. ^m) Mathcu 3:11 ²³') I Korinthianët 3:13

të ulur rëndësine e pagëzimit me ujë, por për të rrëzuar arsyeti- met e atyre që jane eksituar kundër Shpirtit, duke përzier së ba- shku ato që nuk mund të përzien dot dhe duke krahasuar ato që nuk mund të krahasohen.

Kapitulfi XVI. Në të gjitha nocionet, Shpirti i

Shenjte nuk mund të ndahet prej Atit dhe Birit, si në krijimin e qenieve të pajisura me arsye, ashtu edhe në Ekonominë^[177] që ka të bëjë me njeriun dhe me gjyqin e ardhshëm

37.    Le të kthehemi në pikën ku u nisëm: Shpirti i Shenjtë eshtë në të gjitha gjërat i pandarë nga Ati dhe Biri; nuk ekziston ndërmjet tyre asnjë ndarje. Në letrën e tij drejtuar Korinthianëve, në pjesën ku flet për dhuratën e gjuhëve, shën Pavli shkruan: “Por, në qoftë se profetizojnë të gjithë dhe hyn një jobesimtar ose një i paditur, ai qortohet nga të gjithë dhe gjykohet nga të gji- thë. Dhe kështu të fshehtat e zemrës së tij zbulohen; edhe kë- shtu, dukë rënë me faqe përmbys, do të adhurojë Perëndinë, duke shpallur së Perëndia është me të vërtetë midis jush.”^[178] Në qoftë se nëpërmjet profecisë, vepër e Shpirtit, i cili i shpërndan të gji- tha dhuratat, njihet prania e Perëndisë te profetët, atëhere pra, le të vendosin kundërshtarët tanë se ku do e radhisin Shpirtin e J Shenjtë. Do e radhisin me Perëndinë, apo do e ulin poshtë me jkrijesat? Fjalët e Pietrit kur ai qorton Safirën: “Përse u morët vesh të tundoi Shpirtin e Shenjtë?^[179] Ti nuk gënjeve njerëz, por Percndinë”^[180], tregojnë se fajet kundër Shpirtit të Shenjtë janë gji- thashtu faje kundër Perëndisë. Nga kjo mësohet, se çdo veprim i Shpirtit të Shenjtë, është i bashkuar me Atin dhe Birin dhe nuk është aspak i ndarë. Kur Perëndia vepron në shpëmdaijen e ve- primeve, dhe Zoti në atë të shërbesave. Shpirti i Shenjtë është gjithashtu aty në shpërndarjen e dhuratave, siç do ai dhe sipas vleftës së marrësit: “Ka larmi dhuratash, - thotë Apostulli, - por i njëjti Shpirt. Ka edhe larmi shërbesash, por i njëjti Zot. Dhe ka larmi veprimesh, por është i njëjti Perëndi, i cili vepron në të gji- tha dhe në të gjithë.^{,,242 u}Dhe të gjitha këto (dhurata) i bën i njëjti dhe i vetmi Shpirt, duke i ndarë gjithsecilit dhurata veç e veç, ashtu siç do vetë.”^[181] Nuk duhet menduar se Apostulli i ka për- mbysur rangjet e tyre, meqenëse në ketë pjesë ai rendit të parin Shpirtin, të dytin Birin dhe të tretin Perëndinë Atë; jo, por ai është frymëzuar nga ajo që ndodh te ne: kur merret ndojë dhura- të, së pari, takohet dhënësi, pastaj mendohet ai që e ka dërguar dhe, së fundi, ne ngjitemi nëpërmjet mendimit te burimi dhe shkaku i të mirave.

38.  Prej qenieve të krijuara qysh nga fillimi, mund të më- sohet kungimi i Shpirtit me Atin dhe Birin, sepse fuqitë engjë- llore, mbinatyrore, të pastra dhe të arsyeshme^[182], janë quajtur “të shenjta” dhe janë me të vërtetë, meqenëse janë shenjtëruar nga hi- ri që Shpirti i Shenjtë ka derdhur mbi to. Gjithashtu, mënyra se si u krijuan fuqitë qiellore ka mbetur e fshehur, ngaqë hartuesi i tre- gimit të krijimit na e ka zbuluar Krijuesin, duke filluar vetëm nga gjërat e dukshme. Por ti, nëpërmjet gjërave të dukshme, mund të bësh një analogji për të padukshmet dhe lavdëron Bërësin, në të cilin janë krijuar të gjitha, të dukshmet dhe të padukshmet, pri- jësit, pushtetet, fuqitë, fronet, zotërimet dhe të gjitha krijesat e tjera të logjikshme, të cilave nuk iu dimë emrat. Mirëpo, kur ke parasysh krijimin, Ati duhet parë si shkaku “fillestar” i gjithçkaje që është bërë, Biri si shkaku “krijonjës” dhe Shpirti si shkaku

“përsosës”. Kështu, frymërat “shërbyese” (fuqitë engjëllore) ek- zistojnë nga vullneti i Atit, janë prurë në qenie nga veprimi i Birit dhe e marrin përsosmërinë e tyre nga prania e Shpirtit. Sepse, përsosmëria e engjëjve është shenjtëria dhe qëndrueshmëria e ty- re në këtë gjendje. Dhe asnjë të mos më akuzojë se po them që ja- në tre “parime- hipostaza ”^[183] dhe as që veprimi i Birit është i papërsosur. Ka vetëm një “parim” për qeniet, të cilat janë krijuar me anë të Birit dhe janë përsosur në Shpirtin. Veprimi i Atit, që i vepron të gjitha e mbi të gjithë^[184], nuk është i papërkryer; ashtu edhe veprimi krijues i Birit nuk është i mangët, edhe nëse nuk përsoset nga Shpirti. Edhe pse Ati mund të krijojë vetëm nëpër- mjet vullnetit të tij, pa pasur nevojë për Birin, Ai do të krijojë me anë të Birit; ashtu edhe Biri, i cili nuk ka nevojë për ndihmë për Hë vepruar sipas ngjashmërisë së Atit, do gjithashtu të përsosë j me anë të Shpirtit^[185]: “Qiejtë u bënë me anë të Fjalës së Zotit dhe

tërë ushtria e tyre me anë të Frymës së gojës së tij.”^[186] Këtu nuk flitet për fjalën që përhapet në ajër, nëpërmjet organit të zërit, dhe as për frymën që del nga goja nëpërmjet organeve të frymë- marrjes, por për Fjalën që ishte në fillim me Perëndinë dhe që ishte Perëndi.^[187] Ndërsa “Fryma e gojës së Perëndisë”^[188], është Shpirti i së vërtetës qe buron prej Atit.^[189] Prandaj, mendo tre: Zoti që urdhëron, Fjala që krijon, Fryma që forcon. Por, çfarë kuptimi ka “forcon”, përveçse përsosmërisë në shenjtëri? Sigu- risht, kjo fjalë tregon faktin e të qenurit i forcuar, i patundur dhe i ngulitur fort në mirësi. Pa Shpirtin nuk ka shenjtëri, sepse fuqitë e qiejve nuk janë të shenjta nga natyra e tyre, përndryshe nuk do kishte dallim ndërmjet tyre dhe Shpirtit të Shenjtë. Ato e marrin nga Shpirti masën e shenjtërisë së tyre, në proporcion me rangjet e tyre. Ashtu siç ideja e hekurit të nxehtë lidhet me zjarrin, Ndo- nëse tjetër është hekuri dhe. tjetër zjarri, ashtu edhe substanca e fuqive qiellore është një frymë ajrore, ndoshta një zjarr jo lëndor (siç shkruhet: “Ti që bën erërat engjëjt e tu dhe flakën e zjarrit shërbyes të tu”^[190]) dhe prandaj, ata ekzistojnë në hapësirë dhe bëhen të dukshëm kur ata iu shfaqen atyre që janë të denjë, nën dukjen e trupave që ata marrin.^[191] Por, shenjtërimi, i cili nuk

është pjesë e esencës së tyre, iu sjell atyre përsosjen nëpërmjet kungimit të Shpirtit. Ata i mbajnë rangjet e tyre, duke qëndruar fort në të mirën dhe duke e ruajtur vullnetin e lirë, ata nuk largo- hen kurrë nga Ai që është me të vërtetë i mirë. Nëse me anë të mendimit, ti ua heq Shpirtin, atëhere koret e engjëjve do të shpër- bëhen, jerarkitë e kryeengjëjve do të zhduken, gjithçka do të për- mbyset fund e krye; ja kush do ishte jeta e tyre pa ligje, pa rend, pa rregull. Dhe si do të mundeshin ata të thonin “Lavdi Perëndisë me të lartat”^[192], pa qenë të fuqizuar prej Shpirtit? Sepse “askush që flet në Shpirtin e Shenjtë nuk thotë: “Mallkuar qoftë JisuiP’; dhe asnjë nuk mund të thotë: “Jisui është Zot”, veç se në Shpir- tin e Shenjtë.^1,255 Ja se çfarë do të kenë thënë frymërat e liga dhe kundërshtare, rënia e të cilëve vërteton atë që do të them: fuqitë e padukshme gëzojnë vullnet të lirë të zgjedhin ndërmjet^[193] së mi- rës dhe së keqes, prandaj edhe kanë nevojë për ndihmën e Shpir- tit. Unë them se edhe Gabrieli e parashikoi fcë ardhmen^[194] me anë të paranjohjes së Shpirtit, për vetë faktin, se një nga dhuratat që shpëmdah Shpirti është profecia. Nga ku vjen dituria e atij, i cili morri urdhërin që t’i zbuJojë misteret e vegimit “njeriut të dëshi- rave”^[195], dituri që e aflësoi të tregojë gjërat e fshehura, nëse jo nga Shpirti i Shenjtë? Në fakt, zbulimi i mistereve është një veçori e ; Shpirtit, sikur edhe është shkruar: “Perëndia na i ka zbuluar me i anë të Shj)irtit.”^[196] A do të mundnin Fronet, Zotërimet, Prijësit ; dhe Fuqite të bënin një jetë të lumur, nëse ata nuk do ta shikonin

vazhdimisht faqen e Atit që është në qiell?^[197] Por, nuk është e mundur ta shikosh pa Shpirtin. Do të ishte si në një shtëpi, të ci- lës gjatë natës i hiqet drita. Aty sytë do mbeteshin si të verbër, fuqia e tyre nuk do të vepronte, vlefta e objekteve nuk do të da- llohej dhe, nga padituria; ari do të shkelej me këmbë, sikur të ishte hekur. Ashtu edhe me botën e arsyeshme, është e pamu- ndur pa Shpirtin të ketë deri në fund një jetë sipas ligjit. Nuk mund ta ruajë rregullin e mirë një ushtri pa pasur komandantin, apo një kor harmoninë pa drejtimin e dirigjentit. A do të thonin Serafimet “Shenjt, Shenjt, Shenjt’*^[198], në qoftë se Shpirti nuk do i kishte mësuar, se sa herë është e devotshme të shpallet ky lavdë- rim? Nëse të gjithë engjejt e tij dhe të gjitha fuqitë tij e lavdërojnë Perëndinë, kjo bëhet vetëm nëpërmjet bashkëveprimit me Shpir- tin. Nëse mijëra e mijëra engjëj dhe miriada të panumurta shërby- esish qëndrojnë para tij, vetëm nëpërmjet fuqisë së Shpirtit, ata e kryejnë pa të meta punën e tyre. E gjithë kjo harmoni e patreguar qiellore, qoftë në shërbim të Perëndisë, qoftë në harmoninë e ndërsjelltë ndërmjet fuqive mbinatyrore, nuk do të mund të ruhej pa drejtimin e Shpirtit. Kështu, në momentin e krijimit, Shpirti i ; Shenjtë është i pranishëm tek ato qenie, të cilat nuk përsosen gra- ; dualisht, por që janë përnjëherësh të përsosura, qysh prej kriji- f mit të tyre. Ai është alje, për t’iu dhënë përkryeijen e plotë sub- | stancave^[199] të tyre, nëpërmjet dhënie së hirit.^[200]

39.   Ndërsa, kur flitet për “ekonominë”^[201] e caktuar për njerëzit, nga Perëndia ynë i madh dhe Shpëtimtari Jisu Krisht, si- pas mirësisë së Perëndisë, kush mund të thotë se nuk u realizua prej hirit të Shpirtit? Nëse do të shqyrtosh të kaluarën, bekimet e patriarkëve, ndihmën e dhënë nëpërmjet Hgjit, “tipet”, profecitë, trimëritë në luftra, mrekullitë e bëra nga të drejtët, apo gjërat në lidhje me mishërimin e Zotit; të gjitha u realizuan nëpërmjet Shpirtit. Ai ishte fillimisht i pranishëm në mishin e Zotit, kur bë- ri “vajimin” dhe duke qenë gjithmonë shoqërues i pandarë, siç është shkruar: “Ai, mbi të cilin do të shikosh se zbret Shpirti dhe qëndron mbi të, ky është Biri im i Dashur”^[202] dhe “Perëndia va- josi me Shpirtin e Shenjtë Jisuin nga Nazareti.”^[203] Pastaj, çdo ve- prim i Jisuit u krye në praninë e Shpirtit. Ai ishte atje, madje edhe kur ai u tundua nga djalli, sepse është shkruar: “Atëherë Shpirti e çoi Jisuin në shkretëtirë, që djalli ta tundote.”^[204] Ai ishte përsëri me atë, në mënyrë të pandarë, kur Jisui kryente mrekullitë e tij, “por, në qoftë se unë i dëboj djajtë me anë të Shpirtit të Perëndisë...”^[205] Ai nuk u largua prej tij mbas ngjalljes prej së vdekurish. Kur Zoti, i cili, për të përtëritur njeriun dhe për f i dhëiië, ngaqë ai e kishte humbur hirin e marrë nga Fryma e Perëndisë, fryu mbi nxënësit e tij, çfarë ai tha? “Mermi Shpirtin e Shenjtë! kujt do t’ia falni mëkatet, do t’i jenë falur, kujt do t’ia mbani, do t’i jenë mbajtur.”^[206] Po, themelimi i Kishës? A nuk është kjo në mënyrë të qartë dhe të pakundërshtueshme vepër e Shpirtit? Sepse, sipas shën Pavlit, është ai që i ka dhënë Kishës ^usë pari Apostuj, së dyti profetë, së treti mësues; pastaj vepra të fuqishme; pastaj dhuratat e shërimit, të ndihmës e të drejtimit dhe të larmisë të gjuhëve”^[207] Ky rregull është themeluar sipas dhuratave të ndryshme të shpëmdara nga Shpirti.

40.   Nëse mendohet me arsye të shëndoshë, do të arrihet në përfundimin, se madje, edhe në ardhjen e shumëpritur të Zotit prej qiellit, Shpirti nuk do jetë i panevojshëm, siç mendojnë disa. Ai do të jetë gjithashtu në ditën e zbulimit të Zotit^[208], kur i lu- muri dhe i vetmi Sundojës^[209] do të gjykojë tërë dheun me drejtësi. Sepse, kush mund të jetë aq i paditur rreth gjërave të mira që Pe- rëndia ka pergatitur për ata që janë të denjë, që të mos shohë në kurorën e të drejtëve hirin e Shpirtit? Ai do të jepet më i boll- shëm dhe më i përsosur, kur lavdia shpirtërore do t’i shpërnda- het të gjithëve, sipas veprave të virtytshme të tyre. Në fakt, për shkëlqimet e shenjtorëve ka banesa të shumta te Ati^[210], që do të thotë, nderime të ndryshme: “Sepse ndryshon në iavdi ylli nga ylli. Kështu do të jetë edhe ngjallja e të vdekurve.”^[211] Prandaj, ata që janë shënuar me vulën e Shpirtit të Shenjtë^[212] për ditën e çliri- mit dhe që kanë mundur t’i ruajnë të plota dhe të pastra frutat e Shpirtit, të cilat ata kanë marrë, këta do të jenë ata që do të dëgjo- jnë këto fjalë: “Të lumtë, shërbëtor i mirë dhe besnik; ti u tregove besnik në të paktat, unë do të vë mbi më të shumtat.”^[213] Po

ashtu, atyre që e kanë hidhëruar Shpirtin e Shenjtë me paudhësitë e tyre, ose që nuk e kanë bërë të japë fruta dhuratën që kanë ma- rrë, do u hiqet ajo që u ishte dhënë, dhe do u jepet të tjerëve, ose, sipas njërit prej ungjillorëve, ata do të coptohen krejtësisht.^[214] “Të coptohesh krejtësisht” do të thotë të ndahesh krejtësisht me Shpirtin. Një trup nuk ndahet, që një nga pjesët të jepet në dënim dhe tjetra të falet, siç thuhet në mitet e vjetra, sepse nuk do ishte një gjykatës i drejtë ai që do të dënonte vetëm gjysmën kur e tëra është fajtore. Shpirti nuk mund të ndahet në dysh, sepse mendi- mi mëkatar e zotëron tërë shpirtin dhe e kryen të keqen i ndih- muar nga trupi. “Të coptohesh krejtësisht”, do të thotë për shpirtin, siç edhe kam thënë, të ndahet përfundimisht prej Shpir- tit të Shenjtë. Ndonëse Shpirti nuk mund të jetë i përzier me të padenjët, tani duket sikur është i pranishëm, në një farë mënyre, me ata që një ditë ishin shënuar me vulën^[215], duke shpresuar me durim që kthimi i tyre do të përfundojë në shpëtimin. Por, në di- tën e gjyqit, ai do ndahet krejtësisht prej shpirtit që ka ndyrë hi- rin e Tij. Prandaj, asnjë nuk mund ta lavdërojë Perëndinë në ferr dhe asnjë nuk mund ta kujtojë atë në vdekje^[216], meqenëse Shpirti nuk gjendet më atje. Si mund të mendohet se “gjyqi” mund të bë- het pa Shpirtin e Shenjtë, kur Fjala tregon se ai duhet të jetë shpërblimi i të drejtëve, kur në vend të kaparit do të paguhet e tëra dhe ai duhet të jetë, gjithashtu, dënimi i parë i mëkatarëve, kur atyre do t’iu hiqet edhe ajo që dukej se e kishin? Por, ja pro- va më e madhe në favor të lidhjes që bashkon Shpirtin e Shenjtë me Atin dhe me Birin: Shkrimi thotë se ai ka të njëjtën lidhje me Perëndinë, siç ka shpirti jonë me secilin nga ne: “Sepse cili nga njerëzit, pra, - thotë Apostulli, - njeh gjërat e njeriut, përveç se fryma e njeriut që është në të? Po kështu, asnjëri s’i njeh gjërat e

Perëndisë, përveç se Fryma që është prej Perëndisë.”²⁸⁰ Dhe kjo ështe e mjaftueshme.

²⁸⁰⁾    I Korinthianët 2:11

90

Kapitulli XVII. Përgjigje ndaj atyre që thonë se Shpirti i Shenjtë nuk është i “bashkënumëruar” me Atin dhe Birin, por i “nënnumëruar”. Një përmbledhje e besës rreth “bashkënumërimit” të drejtë

41. Nuk është aq e lehtë të kuptosh, se çfarë ata duan të thonë me termin “nënnumërim”. Në fakt, të gjithë e dinë se e ka- në huazuar, edhe këtë term, nga dituria e botës.^[217] Por, tani, le ta shqyrtojmë nëse ka lidhje me temën tonë. Ata thonë, ata që janë të aftë në kotësi, se ka emra të përbashkët, të përdorur për një kuptim më të gjërë dhe disa të tjerë për një kuptim më specifik; dhe disa kanë një kuptim më të kufizuar se të tjerët. Esencë, për shembull, është një emër i përbashkët, meqenëse përdoret bara- zisht për të gjitha qeniet, , me jetë apo pa jetë. Gjallesë, përku- ndrazi, është më specifike, sepse përdoret për një fushë më të kufizuar se esencë, por edhe kjo ka shtrirje të gjerë, sepse për- fshin njëherësh qenie të arsyeshme dhe të paarsyeshme. Njeri është më specifik se gjallesë; burrë më specifik se njeri ^[218]; dhe emrat individual, si Pietër, Pavël dhe Joan, më specifikë se burrë. Mos ata kuptojnë me “nërmumërim” ndarjen e të përgjith- shmes në pjesë të nënvarura? Por, unë nuk mund ta besoj që ata të kenë arritur në këtë marrëzi: të pohojnë se Perëndia i Gjithë- sisë, si një icilësi e përgjithshme, e perceptuar vetëm nga arsyeja, dhe pa pasur qenie në ndojë hipostazë, të jetë i ndarë në shumë ndarje të nenvarura. Pastaj, këtë nëndarje e emërtojnë “nënnumë- rim.”^[219] Pa dyshim, këtë nuk mund ta thonin as të marrët, sepse kjo do provonte pabesinë e tyre, dhe për më tepër, do të sillte një argument, i cili do të kundërshtonte atë që ata duan: ajo që është e “nënndarë”, ka të njëjtën esencë, me atë nga e cila është "ndarë’\^[220] Kaq e madhe është marrëzia e tyre, sa nuk gjej dot fjalë për t’iu përgjigjur këtyre arsyetimeve pa kuptim; dhe për këtë, duket se do të kenë një farë përfitimi nga marrëzia e tyre. Do ishte e njëjta gjë sikur të godisje me tërë forcën një trup të do- bët, të brishtë dhe pa rezistencë, po t’i përgjigjesh me argumenta të forta asaj që është absurditet. Prandaj, na mbetet ta kalojmë në heshtje një pabesi kaq të urryer. Por, as dashuria që kam për vë- llezërit dhe as këmbëngulja e kundërshtarve nuk më lenë që të hesht.

42.  Në fakt, çfarë thonë ata? Dëgjo fjalët e mashtrimit të tyre! Ne themi, se “bashkënumërimi” i përshtatet qenieve me të “njëjtin nderim”, ndërsa “nënnumërimi” i përshtatet qenieve me vleftë më të uiët. Po përse e thoni këtë? Nuk po e kuptoj me- nçurinë tuaj të jashtëzakonshme! A mos vallë ari do të bashkënu- mërohej me arin dhe plumbi, i padenjë për të qenë i bashkënu- mëruar me arin, do të “nënnumërohej”? A mos njihni, pra, në nu- mrin një fuqi të tillë, që të ngrejë vleftën e gjërave të ulta dhe të ulë vleftën e gjërave të çmuara? Kështu, do të duhej që ta “nën- numëronim” arin nën gurët e çmuar dhe ndërmjet këtyre të “nën- numëronim” më të vegjëlit dhe më pak të ndritshmit, nën më të mëdhenjtë dhe më të ndritshmit! Por, çfarë nuk mund të mos thonë ata njerëz, të cilët e kalojnë kohën vetëm duke folur ose duke dëgjuar ndojë tjalë të re?^[221] Me kë tjetër mund t’i klasifiko- jmë këta mbledhës të pabesive, përveç se me Stoikët dhe Epiku- rianët! Si është e mundur të shprehësh shkallë më të ulta apo më të larta me anë të “nënnymërimit”? Si do e “nënnumërosh” obo- lën e argjendtë nën staterën e florinjtë?^[222] - Ne nuk themi, prete- ndojnë ata, se zotërojmë “dy” monedha, por “një” staterë dhe “një” obolë. - Cila prej tyre duhet, pra, nënnumëruar nën tjetrën, sepse ato numërohen në të njejtën mënyrë? Nëse, pra, numërohet secila prej tyre për hesap të saj, atëherë iu jepet një barazi në nderim, duke i numëruar në të njëjtën mënyrë. Por, nëse ju i riba- shkoni ato, atëhere përsëri ju e bëni vleftën e tyre një, duke i “ba- shkënumëruar” së bashku. Por, në qoftë se “nënnumërimi” i për- ket asaj që numërohet e dyta, atëherë çfarë ndodh nëse numëruesi e fillon nuinërimin nga monedha prej argjendi? Le ta lëmë për më vonë kundërshtimin e paditurisë së tyre dhe le të kthehemi tek temajonë.

.

43.   A e “nënnumëroni” Birin nën Atin dhe Shpirtin nën Birin, apo e rezervoni “nënnumërimin” vetëm për Shpirtin? Në fakt, në qoftë se e “nënnumëroni” Birin, ju ripërtërini doktrinën e vjetër të pabesë: atë të mosngjashmërisë së esencës, të inferiori- tetit të rangjeve dhe të lindjes së mëvonshme; shkurt, dei qartë, se, me përdorimin e kësaj Ijale, ju nxisni përsëri blasfemitë ku- ndër të Vetëmlindurit. T’u përgjigjesh këtyre njerëzve, duhet të dalësh nga kufiri i këtij shkrimi dhe për më tepër, unë e kam ku- ndërshtuar gjetiu me sa kam mundur.^[223] Por, nëse ata besojnë se “nënnumërimi” i përket vetëm Shpirtit, atëhere ta mësojnë se Shpirti emërohet bashkë me Zotin, ashtu si Biri bashkë me Atin. Në fakt, emri i Atit dhe i Birit dhe i Shpirtit të Shenjtë është dhë- në në të njëjtën mënyrë.^[224] Prandaj, Shpirti është në raport me Birin, ashtu si Biri në raport me Atin, sipas bashkërenditjes të dhënë në pagëzim. Por, në qoftë se Shpirti është “bashkërendi- tur” me Birin, atëhere, është e qartë se Shpirti është gjithashtu i “bashkërenditur” me Atin, meqenëse Biri është me Atin. A ka këtu vend të thuhet për njërin i “bashkënumëruar” dhe për tjetrin i “nënnumëruar”, kur emrat e tyre gjenden të renditur në të një- jtin rang?^[225] Me një fjalë: cila qenie e ka humbur natyrën e saj ngaqë është numëruar? Gjërat kur numërohen, a nuk mbeten në natyrën që kishin fillimisht? A nuk është numri tek ne një shenjë e caktuar për të treguar sasinë? Ne i numërojmë disa gjëra, disa të tjera i masim dhe të tjera i peshojmë. Qeniet, natyra e të cilave ka vazhdimësi, ne i masim; ato që nuk kanë vazhdimësi - i numëro- jmë, me përjashtim të atyre qenieve që janë aq të holla, sa bëhen të matshme; ndërsa trupat e rëndë dallohen nga ulja e balancës. Por, meqenëse ne kemi shpikur këto shenja për të dalluar sasinë, sigurisht, kjo nuk do të thotë se ne ndryshojmë natyrën e gjërave nga numërimi, matja apo peshimi. Prandaj, nuk nënpeshohen ndaj qenieve më të rënda, edhe kur njëra është ar dhe tjetra kallaj, dhe as nuk nënmaten qeniet e matshme, dhe sigurisht as nuk nënnu- mërohen qeniet e numërueshme. Por, në qoftë se nuk ka qenie që mund të “nënnumërohen”, si mundin ata të pohojnë që është e përshtatshme për Shpirtin të nënnumërohet? Ata janë prekur nga sëmundja pagane dhe imagjinojnë se gjërat që janë inferiore, nga rangu apo esenca, duhet të “nënnumërohen”.

Kapitulli XVIII. Si ruhet besnikërisht doktrina e besës në “monarkinë”, duke pohuar njëkohësisht tre hipostaza. Ku kundërshtohen përsëri, ata që mbështesin “nënnumërimin” e Shpirtit

44.  Kur Zoti na bëri zbulesën e Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë^[226], nuk na e bashkoi këtë me ndojë numër. Ai nuk ka thë- në: në të parin, të dytin dhe të tretin dhe as, në një, dy dhe tre, por„, me anë të Emrave të shenjtë, ai na ka dhënë hirin për të njohur besën që të çon në shpëtim. Sepse, është besa ajo që na shpëton; ndërsa numri është shpikur si një shenjë e caktuar për të njohur sasinë. Por, këta njerëz, të cilët nuk pushojnë së gru- mbulluari nga të katër anët dëm kundër vetes së tyre, e kanë kthyer kundër besës, madje edhe aftësinë për të numëruar. Asnjë qenie, kurrë nuk është ndryshuar kur i është shtuar një numër, ndërsa këta i kushtojnë rëndësi numrit kur flitet për natyrën hy- jnore, që të mos e kapërcejnë, me anë të tij, masën e nderimit që i takon Ngushëlluesit. Por, o njerëz shumë të ditur, le të jetë i Pa~ afrueshmi përtej dhe përmbi numrin! Ashtu siç besa e vjetër he- braike, e cila përdorte shenja të veçanta për të dalluar emrin që nuk duhej madje as shqiptuar, emrin e Perëndisë: duke treguar kështu superioritetin mbi të gjitha qeniet.^[227] Nëse duhet, le të nu- mërojmë; por, të paktën, të mos shtrëmbërohet e vërteta. Ose të nderohen në heshtje ato që s’shprehen dot, ose të numërohen gjë-

rat e shenjta sipas besës së vërtetë. Nuk ka veçse një Perëndi Atë, një Bir të Vetëmlindur, një Shpirt të Shenjtë. Ne e shpallim veçan secilin nga hipostazat dhe, kur duhet t’i “bashkënumëro- jmë”, ne nuk e lejomë që një numërim injorant, të na çojë në një konceptim politheist.

45.   Në fakt, ne nuk numërojmë, duke shtuar, duke filluar nga uniteti dhe duke shkuar në pluralitet, sepse ne nuk themi: një, dy, tre dhe as: i pari, i dyti dhe i treti.^[228] “Unë,” Perëndia, “jam i pari dhe jam i fundit.”^[229] Dhe deri më sot, ne nuk kemi dë- gjuar të flitet për një Perëndi të dytë, sepse, duke adhuruar një “Perëndi të Perëndive”, ne pohojmë veçorinë e hipostazave^[230], dhe njëkohësisht, e mbajmë “monarkinë”, pa e shpëmdarë, për ■ këtë, “teologjinë” në fragmente të shumta^[231]; sepse në Perëndinë Atë dhe në Perëndinë e Vetëmlindur, ne sodisim, nëse shprehemi kështu, një formë të vetme, e ciia pasqyrohet në pandryshue- shmërine e Hyjnisë, si në një pasqyrë. Në fakt, Biri është në Atin dhe Ati në Birin, sepse ky është i njëjtë me atë dhe ai i njëjtë me këtë, dhe në këtë ata janë një. Prandaj, sipas veçantisë së Perso- nave, ata janë “një” dhe “një”, por, sipas përbashkësise së tyre në natyrë,; të dy janë një. Nëse ata janë “një” dhe “një”, ata nuk bëjnë “dy” Perëndira. Sepse, quhet “mbret” edhe ikona e mbretit dhe ne nuk themi “dy” mbretër.^[232] Në fakt, fuqia nuk ndahet në dy, as lavdia nuk ndahet: ashtu siç ushtrohet mbi ne një zotërim dhe një pushtet i vetëm, ashtu edhe lavdia që ne i japim është një dhe jo shumë, sepse nderimi i ikonës kalon tek prototipi.^[233] Çfa- rë është ikona këtu nga imitimi, Biri është nga natyra. Në fushën e artit, ngjashmëria mirret nga forma; po ashtu edhe në natyrën hyjnore dhe të pa përbërë, bashkimi qëndron në kungimin e hy- jnishmërisë. Shpirti i Shenjtë është gjithashtu “një”; dhe për të, gjithashtu, flitet veçan; i bashkëlidhur me “një” Atë, me anë të “një” Biri, dhe nëpërmjet Vetvetes plotëson Trininë e lumur, të cilës i ka hie çdo lavdi. Intimiteti i tij me Atin dhe Birin, shihet i zbuluar mjaft qartë në faktin se ai nuk renditet me turmën e krijesave, por shpallet veçan: Ai nuk është “një” nga të shumtët, por “Një”. Ashtu siç Ati është një dhe Biri është një, ashtu edhe Shpirti i Shenjtë është një. Ai gjendet gjithashtu larg natyrës së krijuar, si njëshi nga e përbëra dhe e shumta dhe Ai është i ba- shkuar me Atin dhe me Birin, ashtu sikurse një monadë ka inti- mitet me një monadë.

46.   Prova e përbashkësisë së natyrës nuk rrjedh vetëm nga kjo, por edhe nga fakti, se për të është thënë të jetë “nga Pe~ rëndia”. Jo në mënyrën në të cilën të gjitha gjërat janë “nga Perë- ndia”, por në mënyrën që ai del “nga Perëndia”; jo nepërmjet li- ndjes si Biri, por, si Frymë e gojës së Perëndisë. Me fjalën “gojë” nuk kuptohet një organ trupor, as me “frymë” një frymëmarrje qe humbet, por, kjo “gojë” duhet kuptuar në një mënyrë të denjë për Perëndinë dhe “frymë” tregon një qenie të gjallë, zotëruese e shenjtërimit. Pa dyshim, kjo e tregon intimitetin, por mënyra e të

qenurit mbetet e pashprehur.^[234] Por, atë e quajnë edhe “Shpirti i Krishtit”, meqenëse ai është i lidhur në mënyrë intime me të, në- përmjet natyrës. Gjithashtu, “në qoftë se dikush nuk ka Shpirtin e Krishtit, ai nuk i përket atij.”^[235] Në fakt, vetëm Shpirti e lav- dëron denjësisht Zotin, sepse “Ai do të më lavdërojë”^[236], ka thë- në (Krishti), jo si një krijesë, por si Shpirti i së Vërtetës, i cili e bën të shkëlqejë të Vërtetën në Vetveten e tij dhe si Shpirti i Ur- tësisë, i cili e zbulon, në vetë madhështinë e tij, Krishtin, Fuqinë e Perëndisë dhe Urtësinë e Perëndisë. Si Ngushëllues^[237], ai shpreh në vetvete mirësinë e Ngushëlluesit, i cili e ka dërguar atë dhe në vetë dinjitetin e tij, tregon madhështinë e Atij, nga i cili ai buron.^[238] Ka, pra, një lavdi natyrale, ashtu si drita është lavdia e diellit; dhe një lavdi që jepet nga jashtë në një mënyrë të zgje- dhur, të qëllimshme, tek qeniet që janë të denja. Kjo e fundit është e dyfishtë “sepse, thotë (profeti), një bir lavdëron atin e tij dhe skllavi të zotin e tij.”^[239] Njëra, prej shërbëtori, jepet nga kri- jesa; ndërsa tjetra, prej familjes, nëse mund të shprehemi kështu, jepet nga Shpirti. Zoti thotë për vetveten: “Unë të lavdërova mbi tokë; atë punë që më dhe për të bërë e mbarova”^[240]; të njëjtën gjë kathënë për Ngushëlluesin: “Ai do të më lavdërojë, sepse do të maxrë prej ifneje dhe do t’ua tregojë.”^[241] Biri është lavdëruar nga Ati, i cili deklaron: “Unë e kam Iavdëruar dhe do ta Iavdëroj ako- ma”^[242]; po ashtu Shpirti është lavdëruar nga fakti se ai është në

kungim me Atin dhe me Birin, edhe nga kjo dëshmi e të Vetëm- lindurit: “Çdo mëkat dhe blasfemi do t’u falet njerëzve; por blas- femia kundër Shpirtit nuk do t’u falet atyre.”^[243]

47. Kur, nën ndikimin e një fuqie ndriçuese, sytë fiksohen në bukurinë e Ikonës së Perëndisë së padukshme dhe nëpërmjet asaj ngrihen deri në spektaklin e mrekullueshëm të Arkeotipit^[244], Shpirti i njohjes është atje, i pranishëm në mënyrë të pandarë, duke ofruar, në vetveten e tij, tek ata,= të cilët duan të shikojnë të Vërtetën, forcën për të parë Ikonën. Ai nuk ua zbulon nga ja- shtë, por i sjell ta njohin në Vetveten e tij: “asnjë nuk e njeh Atin përveç Birit”^[245]; po ashtu “asnjë nuk mund të thotë: Jisui është Zot, veç se në Shpirtin e Shenjtë.”^[246] Dhe ai nuk thotë “nga Shpirti”, por “në Shpirtin”. “Perëndia është Frymë, dhe ata që e adhurojnë, duhet ta adhurojnë në Frymë dhe në të Vërtetë”^[247], siç edhe është shkruar: “Në dritën tënde do të shohim dritë^,,3)2, do- methënë: në ndriçimin e Shpirtit ne do të shohim “dritën e vër- tetë, e cila ndriçon çdo njeri që vjen në botë ”^[248] Rruga e njohjes së Perëndisë kalon nga “një” Shpirt, me anë të “një” Biri, deri tek “një Atë dhe në kahun e kundërt, mirësia qenësore, shenjtëria na- tyrale, dinjiteti mbretëror rrjedhin nga Ati, nëpërmjet të Vetëm- lindurit, deri tek Shpirti. Kështu, duke rrëfyer hipostazat, ne nuk e humbasim dogmën^[249] e drejtë të monarkisë. Ndërsa ata që e mbështesin “nërmumërimin”, duke thënë “i pari, i dyti dhe i treti”, ta dinë mirë, se po fusin në teologjinë e pastër të krishterë, politeizmin e gabuar helenik. Në fakt, monstruoziteti i “nënnu- mërimif’ nuk të çon në gjë tjetër, veç se në pohimin e një Perë- ndie të parë, një të dytë dhe një të tretë. Por, për ne mjafiton re- ndi i përshkruar nga Zoti^[250], dhe përmbysja e tij nuk do të ishte një krim më pak i vogël se pabesia e tyre. Mjaft është thënë, se përbashkësia e natyrës nuk preket aspak, siç gabimisht ata me- ndojnë, nga kjo mënyrë “nënnumërimi”. Megjithatë, le të bëjmë një lëshim ndaj kundërshtarit tonë grindavec dhe mendjedobët. Le të supozojmë për një çast, se çfarë është e dyta tek një gjë është e nënnumëruar ndaj saj. Tani, le të shohim se çdo na dalë. “I pari njeri, thotë Apostulli, i bërë nga dheu, është tokësor; njeriu i dytë është Zoti nga qielli” dhe gjetiu: “Por shpirtërori nuk është i pari, por gjallësori; shpirtërori vjen pastaj.”^[251] Në qoftë se duhet “nën- numëruar” i dyti ndaj të parit dhe në qoftë se qenia e nënnumë- ruar është më pak e nderuar se ajo ndaj së cilës është nënnumë- ruar, atëhere, pra, “shpirtërori”, sipas jush, është më pak i nde- ruar se “gjallësori”- dhe njeriu “qiellor”- më pak se njeriu “tokë- 

 Kapitulli XIX. Kundër atyre që pretendojne se nuk duhet lavdëruar Shpirti

48.   “Edhe nëse kjo është e vërtetë, - thonë ata, - Shpirti nukduhet lavdëruar deri në atë gradë, sa ta lartësojmë me himne në doksologjitë tona”! Por, nga ku ne i nxjenim provat për dinji- tetin e Shpirtit, prova të cilat kapërcejnë çdo mendje, nëse kungi- mi i tij me Atin dhe Birin nuk është në sytë e tyre një dëshmi se- rioze e dinjitetit? Me të vërtetë, është e mundshme për ne, që du- ke hedhur sytë në kuptimet e emrave të tij, në madhështinë e ve- primeve të tij, në shpërndarjen e bamirësive të tij te ne, ose më mirë, në tërë krijimin, të arrijmë, deri në një farë mase, të percep- tojmë fisnikërinë e natyrës së tij dhe fuqinë e tij të paarritshme. Ai është quajtur “Frymë-(Shpirt)” ashtu si “Perëndia është Fry- ;më”^[252] dhe “Zoti Krisht është Fryma e faqes sonë.”^[253] Ai quhet “i Shenjtë”, ashtu si Ati është “Shenjt” dhe Biri është “Shenjt.” Ndërsa krijesat e marrin shenjtërimin nga jashtë, për Shpirtin shenjtëria është element esencial i natyrës së tij. Kështu, ai nuk është i “shenjtëruar”, por “shenjtërues”. Ai quhet “i Mirë”, kshtu si Ati është “i Mirë” dhe si Ai që ështe lindur prej të Mirit (Atit) është “i Mirë”: Shpirti ka mirësinë për esencë. Ai është “i Drejtë”^[254], ashtu si Zoti Perëndi është i drejtë, sepse ai vetë është e vërteta dlie drejtësia dhe as mund të devijojë, as të përkulet, për shkak të natyrës së tij të pandryshueshme. Ai është quajtur “Ngushëlluës”, si i Vetëmiinduri, sipas fjalëve të këtij të fundit: “Unë do t’i lutem Atit dhe ai do t’ju japë një tjetër Ngushëllu- es.^,,32° Kështu, emrat që i jepen Atit dhe Birit janë të përbashkët edhe për Shpirtin, i cili i merr këto emra për shkak të intimitetit të natyrës së tij me Atin dhe Birin. Sepse, nga ku tjetër do i vi- nin? Atë e quajnë përsëri “Shpirt sundojës”, “Shpirt i së Vërte- tës”, “Shpirt i Urtësisë”: “Fryma e Perëndisë më ka Krijuar”^[255]; ‘Terëndia e mbushi Besaleelin me Shpirtin hyjnor të urtësisë, diturisë dhe njohurisë.”^[256] Të tillë janë pra emrat e Shpirtit, emra të lartë e madhështorë, por që nuk e kapërcejnë lavdinë e tij.

49.  Cilat janë veprimet e tij? Ato janë të pashprehura në madhështi dhe të panumurta në sasi. Si mund ta perceptojmë dot atë që është para jetëve? Ciiat ishin veprimet e tij para se të ishin krijesat e arsyeshme? Sa është numri i baxnirësive të tij ndaj krijesave? Cila është fuqia e tij në raport me jetën që vjen? Sepse ai ishte; ai paraekzistonte; ai ishte i bashkëpranishëm para gjithë jetëve me Atin dhe me Birin. Në qoftë se ti mundesh të koncep- tosh diçka (që ekziston) përtej jetëve, do të gjesh se Shpirti është akoma më tej. Mendo rreth krijimit? Fuqitë e qiejve janë theme- iuar prej Shpirtit, dhe ky themelim është kuptuar si një mosaflësi për t’u larguar nga e mira. Sepse prej Shpirtit, fuqitë e marrin in- timitetin me Perëndinë, shmangjen nga e keqja dhe vazhdimësinë në lumurinë. Po ardhja e Krishtit? Shpirti gjithashtu pararend; po prania e tij në mishërimin? Shpirti ishte atje i pandare. Mrekuliitë dhe dhuratat e shërimit u bënë nëpërmjet veprimit të Shpirtit. Demonët u përzunë nga Shpirti i Perëndisë. Djalli e humb fuqinë kur Shpirti është i pranishëm. Mëkatet janë falur në hirin e Shpirtit, sepse “u latë, u shenjtëruat... në emrin e Zotit tonë Jisu Krisht dhe në Shpirtin e Shenjtë ”^[257] Hyrja në familjen e Perë- ndisë kryhet nëpërmjet Shpirtit, sepse “Perëndia dërgoi Frymën e Birit të tij në zemrat tuaja që thërret “Aba, AtëP’.^[258] Ngjallja së vdekurish kryhet nga Shpirti, sepse “Kur dërgon Frymën tënde,

ato krijohen dhe përtërit faqen e dheut.”^[259] Në qoftë se me “kri- johen” kuptohet si prurja përsëri në jetë e të vdekurve, atëhere, si nuk qenka i fuqishëm veprimi i Shpirtit, i cili është për ne dhë- nësi i jetës mbas ngjalljes dhe që i përshtat shpirtrat tanë në jetën shpirtërore? Por, në qoftë se me “krijohen”, kuptohen transfor- mimet në një gjendje.më të mirë, këtu poshtë, të atyre që kanë rë- në, ngamëkati (Shkrimi shpesh e kupton në këtë mënyrë, p.sh., kur Shën Pavli thotë: “Nëse dikush është në Krishtin, ai është një krijesë e re”)^[260], ripërtëritja qe bëhet këtu poshtë dhe ndryshimi i kësaj jete tokësore dhe pasionale në një jetë qiellore, e cila kryhet tek ne nëpërmjet Shpirtit, atëhere, shpirtrat tanë janë lartësuar në kulmin e admirimit Mos vallë kjo duhet të na trembë që të mos shkojmë më tej se duhet, në teprimin e lavdërimit? A nuk duhet të trembemi më shumë se mos po e ulim nocionin e Atij, edhe kur na duket se po i japim emrat më të lartë që mund të dalin nga mëndja dhe gjuha njerëzore? Kështu thotë Shpirti i Shenjtë (si: “kështu thotë Zoti”): “Zbrit e shko me ta pa asnjë ngurrim, se- pse unë jam ai që t’i kam dërguar”.^[261] A janë këto ijalë nga një in- ferior, apo nga një i trembur? “M’i ndani veç Barnabën dhe Sau- lin, për ;veprën për të ciiën i kam thirrur.”^[262] A mos flet një skllav kështu?; “Zoti dhe Fryma e tij më kanë dërguar”^[263], shpall Isaia, dhe “Frytna zbriti prej Zotit dhe i udhëhoqi.”^[264] Dhe mos e merr yeprimin e udhëheqjes si një shërbim të përulur, sepse Shkrimi dëshmon që është vepër e Perëndisë: ‘Ti e udhëheq popullin tënd si hjë kope”^[265] dhe “Ai që udhëheq Josifin si një deie”^[266];

“Ai i udhëhoqi ata me siguri dhe ata nuk patën frikë ”^[267] Prandaj, kur ti dëgjon se “Ngushëlluesi do t’ju kujtojë të gjitha këto që ju thashë dhe do t’ju udhëheqë në të gjithë të vërtetën”^[268], koncep- tojë udhëheqjen ashtu si sapo e mësove dhe mos e keqinterpreto,

50.  Por, “ai ndërmjeton për ne” thotë Shën Pavli!^[269] Kë- shtu pra, sipas teje, Shpirti është inferior në dinjitet ndaj Perë- ndisë, siç është një ndërmjetës ndaj bamirësit të tij! Por, ti kurrë nuk ke dëgjuar të thuhet për të Vetëmlindurin se është në të dj- athtë të Perëndisë dhe ndërmjeton për ne?^[270] Atëhere, mos, sepse Shpirti është tek ty (nëse me të vërtetë është) dhe përsëri mos, sepse Ai na mëson dhe na udhëheq, neve, që jemi të verbër, të zgjedhim gjërat e dobishme për ne, prandaj, për këtë arsye, mos e dëmto doktrinën e drejtë dhe të shenjtë, që ne kemi për Atë. Se- pse sigurisht, do të ishte kulmi i pasurpësisë që ta bësh njerida- shjen e bamirësit tuaj një shkak mosmirënjohje. Mos e hidhëro Shpirtin e Shenjtë.^[271] Dëgjo se çfarë thotë Stefani, dëshmori i pa- rë, kur po qortonte popullin për mosbindjen dhe rebelimin: “Ju gjithnjë e kundërshtoni Frymën e Shenjtë”^[272]; dhe Isaia: “ata e hi- dhëruan Frymën e Shenjtë, prandaj ai u bë armiku i tyre”^[273]; dhe përsëri në një vend tjetër: “Shtëpia e Jakovit e hidhëroi Frymën e Zotit.” A nuk është kjo shenjë e një pushieti të fuqishëm? Po ia lë lexuesve të gjykojnë se çfarë ata duhet të mendojnë kur dëgjo- jnë këto pohime: a mos vallë ato flasin për një instrument, për një shërbëtor, për një qenie me të “njëjtin nderim” me krijesat dhe që është “bashkëshërbëtor” me ne? A nuk është krejtësisht e padurueshme të pëshpërisësh në veshët e njerëzve të devotshëm këto fjalë blasfemie? Ti thua që Shpirti është shërbëtor? Por, Zo- ti ka deklaruar se shërbëtori nuk di se çfarë bën i zoti³⁴⁰, mirëpo Shpirti i di gjërat e Perëndisë, ashtu si shpirti i njeriut e di se çfa- rë ka brenda njeriut.

Kapitulli XX. Kundër atyre që thonë se Shpirti nuk ka rangun e shërbëtorit dhe as atë të /otërisë por të atij që është i lirë

51.  Shpirti nuk është, thonë, as shërbëtor dhe as zotëri, por i lirë. O kokëfortësi e tmerrshme! O guxim për të ardhur keq, për ata që thonë këto fjalë'! Cilën duhet të vajtojmë më parë: ma- rrëzinë apo blasfeminë? Sepse, ata fyejnë doktrinën e “teologji- së” me shembuj të marrë nga realitetet njerëzore dhe orvaten të aplikojnë në natyrën e pashprehur hyjnore zakonin e praktikuar këtu poshtë, për të treguar ndryshimet e dinjitetit, pa arritur të kuptojnë që edhe tek njerëzit askush nuk është skllav nga natyra. Disa janë bërë skllevër nga shtypja, të tillë janë robërit e luftës; disa të tjerë nga varferia, si egjiptianët nën Faraonin; ose nga një rregullim i urtë dhe i mistershëm, një vendim atëror i ka caktuar fëmijët e pavlefshëm t’iu shërbejnë fëmijëve më të mençur dhe më të mirë; me thënë të vërtetën, ky nuk është një dënim, por një përfitim, do të thoshte një vëzhgues i drejtë. Sepse, për atë që ka të meta mendore dhe nuk e ka zotërimin natyral të komandimit të veprimeve të tij, është më me përfitim të bëhet zotërimi i një tjetri. Kështu, i komanduar nga mendja e të zotit të tij, ai do fi ngjajë një karroce që ngitet nga një karrocier i aftë, ose një anijeje që ka një timonier të zot. Kështu, Jakovi u bë i zoti i të vëllait të tij Esaut nga bekimi atëror^[274], me qëllim që biri i marrë, Ndonëse pa dëshirën e tij, i cili nuk kishte mend për të drejtuar vetveten, të përfitonte nga vëllai i tij i ditur. “Kanaani do të jetë shërbëtori i vëllezërve të tij”^[275], sepse ai nuk u mësua në virtyt, meqenëse i ati i tij Hami ishte i paditur. Ja përse kemi skllevër. Por, përku- ndrazi, janë të lire ata që i kanë shpëtuar varfërisë, luftrave, apo nevojës së një ruajtësi. Megjithatë, edhe pse njëri është quajtur zot dhe tjetri shërbëtor, ne jemi që të gjithë “bashkëshërbëto-

rë ”^[276], si nga “barazia në nderim” ndërmjet nesh, ashtu edhe si “zotërim” i atij që na ka bërë. Nga kjo pikpamje, kush mund të çlirojë ty nga shërbesa? Qysh kur një qenie krijohet, në të njëjten kohë i përgatitet edhe gjendja e shërbëtorit. (Qeniet e krijuara), nuk i japin njëra-tjetrës nderim fetar, sepse qeniet qiellore nuk e njohin lakminë për pushtet, por të gjitha përulen para Perëndisë, duke i dhënë atij plot frikë respektin që i takon si Zot dhe lavdi- në si Krijues: “Biri lavdëron atin e tij dhe shërbëtori të zotin e tij.” Perëndia kërkon njërën nga këto dy lavdi, sepse “nëse unë, pra, jam Ati, thotë ai, ku është lavdia ime, dhe, nëse jam Zoti, ku ma kanë frikën?”^[277] Për më tepër, një jetë që nuk është nën mbik- qyrjen e Zotit, është një jetë e mjerueshme; si ajo e fuqive krye- ngritëse, që ngritën krye kundër Perëndisë së Gjithfuqishme, du- ke u rebeluar kundër shërbesës, jo sepse ata kishin nga natyra një tjetër gjendje, por nga mosbindja ndaj Krijuesit të tyre^[278]. Kush pra të shpall ty të lirë? Ai që nuk ka mbret? Apo ai që nuk ka pushtet të komandojë një tjetër dhe që nuk pranon të jetë i koma- nduar? Ndërmjet të gjitha qenieve që ekzistojnë nuk ka një natyrë të këtij lloji, dhe të kesh një mendim të tillë për Shpirtin është një blasfemi ë hapur. Prandaj, nëse Shpirti është i krijuar, ai është shërbëtor |pa dyshim, si të gjitha krijesat e tjera, sepse psalmisti

thotë: “të gjitha qeniet pa përjashtim janë shërbëtorët e tu”^[279] por, nëse ai është mbi krijesat, ai merr pjesë në mbretërimin.

Kapitulli XXI. Dëshmi të nxjerra nga Shkrimi që

tregojnë se Shpirti është quajtur “Zot”

52.    Po përse të luftojmë me këto argumente të lehta, të cilat do të na jepnin një fitore të palavdishme, kur është në dorën tonë të citojmë gjëra më të larta, për të provuar shkëlqesinë e pa- diskutueshme të lavdisë (të Shpirtit të Shenjtë)? Në qoftë se ne themi çfarë Shkrimi na ka mësuar, unë mendoj se kundërshtarët e Shpirtit (pnevmatomakët), pëmjëherë do të fillojnë të thërrasin e bërtasin me forcë, pastaj do tëmbyllin veshët, do të marrin gurë apo çfarë do t’iu bjerë në duar si një armë dhe do të sulen kundër nesh. Por, ne nuk duhet të merakosëmi për sigurinë tonë, por për të vërtetën. Ja se çfarë gjejmë tek Apostulli: “Edhe Zoti i drejto- ftë zemrat tuaja te dashuria e Perëndisë dhe te durimi e Krish- tit.”^[280] Kush është ky “Zot” që “drejton te dashuria e Perëndisë dhe te durimi i Krishtit^,,?Le të na përgjigjen ata që e bëjnë Shpir- tin shërbëtor! Në qoftë se fraza i referohej Perëndisë Atë, sigu- risht do të thuhej “Edhe Zoti ju drejtoftë në dashurinë e tij”; në qoftë se Birit, do të shtohej në durimin e “tij”. Le të kërkojnë ata, pra, se cili Person tjetër është i denjë të nderohet me titullin “Zot”! Ja hjë frazë tjetër, pothuaj e ngjashme me të parën, që gje- ndet në një vend tjetër: “Dhe Zoti shtoftë e teproftë në dashurinë për njerMjetrin dhe për të gjithë, ashtu si edhe ne ndaj jush, për t’i bërë të patundura zemrat tuaja, pa të meta në shenjtëri përpa- ra Perëndisë dhe Atit tonë, në ardhjen e Perëndisë sonë Jisu : Krisht bashkë me gjithë shenjtorët e tij.”^[281] Kujt “Zoti” i kërkon shën Pavli që në “ditën e ardhjes së Zotit Tonë”, zemrat e besim- Itarëve të Selanikut, në mënyrë të paqortueshme, të jenë të fbrcu- ara në shenjtëri, përpara Perëndisë Atit tonë? Le të na përgjigjen ata që e vendosin Shpirtin e Shenjtë së basfiku me “shpirtrat

shërbenjës, që dërgohen për të shërbyer.”^[282] Por, ata nuk mund të pergjigjen dot. Le të dëgjojnë akoma një tjetër dëshmi, e ciia i jep Shpirtit haptazi tituilin “Zot”: “Sepse Zoti është Fryma”^[283]; dhe përsëri: “posi prej Frymës së Zotit.”^[284] Për të mos iu lënë asnjë pretekst kundërshtimi, unë po citoj Apostullin: “Deri më sot ajo vello mbetet e pazbuluar, kur lexojnë Dhiatën e Vjetër, sepse ve- lloja prishet në Krishtin... Por, kur të kthehet te Zoti, do i hiqet velloja. Sepse Zoti është Fryma.”^[285] Përse ai e thotë këtë? Sepse, ai që ndalet vetëm në kuptimin e shkronjës dhe e harxhon kohën në observimin e ligjit, e ka zemrën të mbuluar si me një vello nga interpretimi literal judaik. Dhe kjo ndodh, ngaqë ai nuk e di se observimi krejtësisht i jashtëm i Ligjit, është anulluar nga ardhja e Krishtit dhe që “tipet”^[286] janë ndryshuar në të “vërtetin.” Lla- mbat janë të panevojshme kur është dielli; tani që u shfaq e vër- teta, Ligji s’ka më ç’të bëjë dhe Profetët heshtin. Por, ai që ka mundur të zhysë veshtrimin e tij deri në fund të kuptimit legalis- tik dhe që, mbasi e ka hequr si një perde errësirën e shkronjës, ka mundur të hyjë në të fshehtat, ky e imiton Moisiun, i cili e hiqte vellon kur fliste me Perëndinë^[287], sepse, edhe ai, gjithashtu, kthe- het nga shkonja në frymën. Kështu, velloja mbi faqen e Moisiut, i korrespondo paqartësisë së mësimit të Ligjit, dhe soditja “shpi- rtërore”, veprimit të kthimit drejt Zotit. Ai, i cili kur lexon Ligjin, e heq shkronjën, ai kthehet drejt Zotit (por “Zoti” këtu është Shpirti); ai i shëmbëllen Moisiut, faqja e të cilit shkëlqente nga lavdia e Perëndisë. Gjërat e vendosura pranë ngjyrave të ndrit- shme, ngjyrosen edhe ato vetë nga ndriçimi që përhapet. Po ashtu ndodh edhe me atë që i fikson sytë mbi Shpirtin, ai trans-

formohet në një farë mënyre nëpërmjet lavdisë së Shpirtit, në di- çka më të ndritshme, sepse zemra e tij ndriçohet prej së lartazi, si nga një dritë, nëpërmjet të vërtetës që merret nga Shpirti. Dhe ky është kuptimi i të transformuarit nga lavdia e Shpirtit në shëmbë-

Uimin e lavdisë së tij.^[288] Dhe ky transformim nuk bëhet me kur-

sim, as në mënyrë të dobët, por, përsa është e aftë qenia që ndri- çohet nga Shpirti. A nuk turpërohesh o njeri kur Apostulli thotë: “Ju jeni tempulli i Perëndisë dhe Fryma e Perëndisë banon në ju?”^[289] A mos nderohet një shtëpi shërbëtori me titullin “tem- pull”? Si mund ai që e quan Shkrimin “të frymëzuar prej Perëndi- së”, sepse u shkruajt nën frymëzimin e Shpirtit të Shenjtë, të përdorë një gjuhë që e fyen dhe e zvogëlon atë?

Kapituili XXII. Provohet që Shpirti është i

bashkëqenshëm me Atin dhe me Birin, nga fakti se edhe ai, si Ati dhe Biri, është i pakapshëm nga mendimi

53.  Lartësia e natyrës së Shpirtit shfaqet jo vetëm në fak- tin që ai mban të njëjtët emra me Atin dhe me Birin dhe që ka një përbashkësi veprimesh ndërmjet tyre, por, gjithashtu edhe nga fakti se ai, si ata, është i pakapshëm nga mendimi. Sepse Zoti, mbasi ka deklaruar që Ati e kapërcen çdo konceptim njerëzor, gjithashtu dhe Biri, përdor të njëjtën gjuhë edhe për Shpirtin e Shenjtë. “O Atë i drejtë, bota nuk të ka njohur”^[290]: me “bota” nuk kuptohet bashkësia e qiellit dhe dheut, por jeta jonë e për- kohshme, e cila ndryshon vazhdimisht Duke folur për veten ai thotë: “Edhe pak dhe bota nuk do më shohë më, por ju do të më shihni”^[291]; edhe këtu ai quan “botë” të gjithë ata që janë lidhur me jetën materiale dhe mishore dhe që e shikojnë të vërtetën vetëm me anë të syve të mishit, dhe që, duke mos besuar në ngjalljen, nuk janë destinuar të shohin me sytë e zemrës Zotin tonë. GjU thashtu, Ai flet për Shpirtin me terma të njëjtë: “Frymën e së Vërtetës, që bota nuk mund ta marrë, sepse nuk e sheh dhe nuk e njeh; por ju e njihni, sepse qëndron me ju dhe do të jetë në ju ” Sigurisht, njeriu mishor, i cili kurrë nuk e ka stërvitur mëndjen për të soditur^[292], por e ka të zhytur në dëshirat e mishit, nuk mund t’i ngrejë sytë drejt dritës shpirtërore të së vërtetës. Pra- ndaj, edhe bota, d.m.th. jeta nën pasionet mishore, nuk mund ta

marrë hirin e Shpirtit, ashtu si nuk mund ta raarrë dritën e diellit nje sy i sëmurë. Por, përkundrazi, nxënësve të tij, mbasi dëshmu- an që mësimet e tij e pastruan jetën e tyre, Zoti i aftësoi që të mundin, qysh tani, të sodisin misteret e thella të Shpirtit: “Sepse tashmë jujeni të pastër, për shkak të fjalës që ju thashë.”^[293] Kë~ shtu, bota nuk mund ta marrë (Shpirtin), sepse nuk e sheh dhe nuk e njeh; por ju, ju e njihni sepse ai banon në ju.^[294] Isaia thotë të njëjtën gjë: “Ai që themeloi dheun dhe gjithçka që është në të, që i jep frymëmarrje popullit që jeton në të dhe Frymë atyre që shkelin mbi të.”^[295] Në fakt, ata qe i shkelin me këmbë gjërat to- kësore dhe ngrihen sipër tyre janë të denjë për dhuratën e Shpir- tit të Shenjtë: Shkrimi e dëshmon këtë. Çfarë duhet të mendojmë për atë, të cilin bota nuk mund ta nxërë dhe që vetëm shenjtorët mund ta sodisin, për shkak të pastërtisë së zemrës së tyre? Çfarë nderesh i përshtaten atij?

Kapitulli XXIII. Të numërosh titujt e Shpirtit do të thotë ta lavdërosh atë

54.   Besohet se ndër fuqitë e tjera^[296], secila prej tyre gje- ndet në një vend të caktuar. Kështu, engjëlli që iu shfaq Komelit nuk ishte në të njëjtën kohë pranë Filipit dhe ai që foli në altar me Zaharinë nuk ishte njëkohësisht edhe në vendin e tij në qiell. Por, përkundrazi, Shpirti besohet që vepronte njëkohësisht në Avakumin dhe në Danielin në Babiioni^[297] dhe gjendej në burg me Jereminë^[298] dhe në brigjet e lumit Kebar me Ezekielin.^[299] Sepse “Fryma e Zotit mbush gjithësinë”^[300] dhe “Ku do të mund të shkoja larg Frymës sate, ose ku mund të ikja larg pranisë sa- te?”^[301] Profeti thotë: “Sepse unë jam me ju, thotë Zoti, Fryma ime gjithashtu qëndron midis jush.”^[302] Çfarë natyre duhet të be- sojmë se ka Ai që është kudo, që është gjithmonë me Perëndinë? Një natyrë që mbështjell gjithçka, apo një natyrë që kufizohet në një vend të caktuar, siç Shkrimi na tregon për engjëjt? Por, kush do e thoshte këtë? Atë që është hyjnor nga natyra, i pakufishëm në madhësi, i plotfuqishëm në vepra, i mirë në bamirësi, nuk do ta lartësojmë dhe nuk do ta lavdërojmë? Mirëpo, ta lavdërosh, sipas mendimit tim, nuk është gjë tjetër veçse të numërosh titujt e tij të admirueshëm. Si pasojë, këta njerëz duhet të na ndaionin të përmendim bamirësitë e tij, sepse numërimin i titujve të tij, do të na jepte lavdërimin më të përsosur për të. Sepse, ne nuk mu- ndim të lavdërojmë Perëndinë, Atin e Zotit tonë Jisu Krisht dhe

Birin e tij të Vetëmlindur, pa treguar, përsa është në fuqinë tonë, mrekullitë e Shpirtit.

Kapitulli XXIV. Fakti që shumc gjëra të krijuara janë lavdëruar, provon absurditetin e refuzimit të lavdërimit të Shpirtit

55. Çdo njeri është “i kurorëzuar me nder e me lavdi”³⁷¹, dhe nderi e lavdia e paqja i janë premtuar njerëzve që bëjnë të mi- rën.³⁷² Por, është gjithashtu një lavdi e veçantë për Izraelitët, për të cilët Apostulli thotë, se “u përket birëria, lavdia dhe adhuri- mi.”³⁷³ Psalmisti flet për lavdinë tij: “kur lavdia ime do të të kë- ndojë” dhe: “Zgjohu o lavdia ime!”³⁷⁴ Apostulli thotë se ka një lavdi të diellit, të hënës dhe të yjeve³⁷⁵, dhe se “shërbesa e dëni- mit ishte bërë me lavdi.”³⁷⁶ Kur kaq gjëra janë lavdëruar, ti do të lësh vetëm Shpirtin pa lavdi? Por, Shën Pavli thotë se “shërbesa e Frymës do të jetë më e lavdishme.” Atëhere, si mund, pra, të mos e meritojë Shpirti që të jetë i lavdëruar? E madhe është lav- dia e të drejtit, thotë psalmisti, dhe sipas teje Shpirti nuk zotëron asnjë lavdi? A nuk jemi në një farë rreziku që të sjellim mbi vete, nga përdorimi i fjalëve të tilla, një mëkat nga i cili të mos mundim të dalim dot? Në qoftë se njeriu, i shpëtuar nga veprat e drejtë- sisë, lavdëron, madje, ata që kanë frikën e Zotit, mos vallë ai do e zhveshë Shpirtin nga lavdia që atij i takon! Epo mirë! Ashtu qo- ftë, thonë ata, le të jetë i lavdëruar, por jo “bashkë me” Atin dhe Birin! Për çfarë arsye duhet të shpiket një vend tjetër për Shpir- tin dhe të lihet mënjanë ai që ka caktuar Zoti? Për çfarë arsye du- het t’i hiqet përbashkësia e lavdisë atij, që gjendet kudo i bashku- ar me hyjninë: në pohimin e besës, në pagëzimin e çlirimit, në kryerjen e mrekullive, në banimin tek shenjtorët dhe në hiret e

³⁷‘) Psalmi 8:6 (LXX)

³⁷²⁾    Romanët 2:10

³⁷³⁾    Romanët 9:4

³⁷⁴⁾    Psalmi 107:2 (LXX)

³⁷⁵⁾    I Korinthianët 15:41

³⁷⁶⁾    II Korinthianët 3:9. Flitet për Ligjin e Moisiut.

dhëna tek ata që janë të bindur? Në fakt, asnjë dhuratë nuk vjen pa Shpirtin, sepse pa ndihmën e Shpirtit nuk mund të thuhet as edhe një ijalë për të mbrojtur Krishtin, siç edhe Zoti Ynë dhe Shpëtimtari na mëson në Ungjill.^[303] Unë nuk besoj se dikush, i cili “bëhet pjesëtar në Frymën e Shenjtë”^[304], do të pranojë që të mos ta përfillë atë, do të harrojë kungimin e Shpirtin në.të gjitha me Atin dhe me Birin dhe do ta ndajë atë prej tyre. Ku, pra, do ta vendosim atë? Bashkë me krijesat? Por, të gjitha krijesat janë shërbëtorë; ndërsa Shpirti çliron nga robëria, sepse “atje ku është Fryma e Zotit, atje është liria!”^[305] Mund të thuhen përsëri shumë më tepër argumenta, për të treguar se nuk është e përshtatshme që Shpirti të renditet me natyrën e krijuar, por për këtë do të flas pak më vonë. Nëse do të sjellim të gjitha provat e mundura, për hir të rëndësisë së temës, që të hedhim poshtë argumentat e ku- ndërshtarëve, do të kishim nevojë për traktate të gjata dhe kështu do ta lodhnim lexuesin nga zgjatja e librit. Prandaj, ie ta lëmë këtë për një vepër tjetër^[306], dhe le të qëndrojmë në çështjen tonë.

i 56. Le t’i shqyrtojmë çështjet një e nga një. Shpirti është i mirë nga natyra, ashtu si Ati është i mirë dhe si Biri është i mirë. Ndërsa krijesa, vetëm duke zgjedhur të mirën merr pjesë në mirë- sinë. Shpirti i njeh thellësitë e Perëndisë, krijesa e merr nga Shpir- ti zbulesën e mistereve. Ai bën jetë bashkë me Perëndinë, i cili bën të jetojë gjithçka që ka jetë, bashkë me Birin, i cili jep jetë, sepse Shën Pavli na thotë: “ai që ngjalli Krishtin prej së vdeku- rish, ai do t’ju japë jetë edhe trupave tuaj vdekatarë me anë të Frymës së tij që banon në ju.”^[307] Në një vend tjetër Zoti dekla- ron: “Delet e mia e dëgjojnë zërin tim... dhe unë u jap jetën e për-

jetshme”^[308], por (Shkrimi) thotë gjithashtu: “Eshtë Fryma që jep jetë.”^[309] Shën Pavli thotë përsëri: “Fryma është jetë për shkak të drejtësisë.”^[310] Zoti pohon përsëri, se “është Fryma që jep jetë: mishi nuk vlen asgjë.”^[311] Si, pra, mund t’ia heqim Shpirtit fuqinë jetëbërëse dhe ta bashkojmë atë me natyrën që ka nevojë të marrë jetë? Kush mund të grindet për këtë pikë, kush është kaq i zhve- shur nga dhurata qiellore dhe i paushqyer me fjalët e mira të Pe- rëndisë, kush është kaq i zbrazur nga shpresa e përjetshme, sa që ta radhisë Shpirtin me krijesat, duke i hequr atij hyjnishmërinë?

57.   Ata thonë se Shpirti është tek ne si një “dhuratë” e ardhur nga Perëndia; dhe dhuratës nuk i jepen të njëjtat nderime si dhuruesit. Po! Shpirti është dhuratë e Perëndisë, por ai është “dhuratë” e jetës, sepse “ligji i Frymës së jetës na çiiroi” thotë Apostulli^[312], dhe “dhuratë” e fuqisë gjithashtu, “sepse ju do të merrni fuqi kur Fryma e Shenjtë do të vijë mbi ju ”^[313] Mos vallë për këtë gjë duhet përbuzur? A nuk e ka bërë Perëndia gjithashtu Birin e tij “dhuratë” tek njerëzit? “Sepse, ai që nuk e kurseu Bi- rin e vet, thotë shën Pavli, por e dha për të gjithë ne, qysh nuk do të na dhurojë të gjitha gjërat bashkë me të?”^[314] Dhe përsëri: “që të njohim gjërat që na janë dhuruar nga Perëndia”^[315]; këtu bë- het fjalë për misterin e Njerëzimit të tij. Ata që flasin në këtë mënyrë, a nuk i kalojnë edhe judejtë në pabesinë e tyre, ngaqë e bëjnë mirësinë e madhe të Perëndisë një shkak blasfemie? Sepse, ata e qortojnë Shpirtin, meqenëse na ka dhënë lirinë ta thërrasim Perëndinë “Ati ynë”; “Perëndia dërgoi Frymën e Birit të tij në

Kapitulli XXV. Shkrimi i Shenjtë e përdor parafjalën “në” në vend të gjithashtu parafjala “dhe” ka të njëjtën fuqi si parafjala “me”^[316]

58,  Por, thonë ata, përse Shkrimi nuk na mëson në asnjë vend që Shpirti lavdërohet me Atin dhe Birin? Përse ai e shmang me kujdes shprehjen me Shpirtin? Përse ai preferon, si diçka të përshtatshme, ta lavdërojë në Shpirtin ? Përsa më përket mua, unë nuk do guxoja të pohoja se paraljala në paraqet një kuptim më pak fisnik; por, përkundrazi, e kuptuar drejt, ajo e ngre me- ndimin në lartësi të mëdha. Gjithashtu, siç edhe kemi vënë re, ajo përdoret shpesh në vend të parafjalës me. Kështu, për shembull: ^uUnë do të hyj në shtëpinë në olokauste”^[317], në vend të: me olo- kauste; “dhe e nxorri popullin e tij në ar dhe në argjend”^[318], d.m.th. me ar dhe me argjend; “ti nuk del më në ushtritë tona”^[319], në vend të: me ushtritë tona dhe shumë e shumë fraza të tjera të ngjashme. Në të gjitha rastet, unë do të doja të mësoja nga kjo di- turi e re, se çfarë lloj lavdie përshkruan Apostulli me parafjalën në, sipas interpretimit të Shkrimit që këta njerëz na formulojnë tani. Sepse, unë nuk e gjej në asnjë vend të thuhet: “Ty, o Atë, të përket nderi dhe lavdia, me anë të Birit tënd të Vetëmlindur, në Shpirtin e Shenjtë”, një formë që për ta është kaq e zakonshme, sikurse të marrurit frymë. Me të vërtetë, ju mund të gjeni secilën nga parafjalët veçan, por kurrë nuk janë të renditura në këtë më-

nyrë. Prandaj, nëse ata i qëndrojnë besnik Shkrimit, le të na tre- gojnë referencat e sakta; dhe nëse ata e pranojnë atë si zakon, le të mos na ndalojnë neve që bëjmë të njëjtën gjë.^[320]

59.  Në fakt, të dyja thëniet^[321] janë në përdorim ndër bes- nikët dhe ne e përdorim si njërën, ashtu edhe tjetrën, në besimin se të dyja i japin barazisht një lavdi të plotë Shpirtit. Megjithatë, gojët e këtyre shtrëmbëruesve të së vërtetës do tëmbyllen më le- htë, duke përdorur parafjalën^[322], e cila, Ndonëse ka kuptimin e njëjtë me atë të Shkrimit, nuk është një armë kaq e përdorur nga kundërshtarët tanë (por eshtë tani objekt i sulmeve të tyre) dhe përdoret në vend të lidhëzës dhe. Të thuash “Pavli dhe Silvani dhe Timotheu”^[323] është e njëjta gjë si të thuash “Pavli me Timo- theun dhe Silvanin”; sepse lidhja e emrave ruhet në të dyja mëny- rat. Kështu pra, nëse atje ku Zoti na thotë “Ati dhe Biri dhe Shpirti i Shenjtë” dhe unë do e thoja “Ati dhe Biri me Shpirtin e Shenjtë”, mos vallë do të thoja diçka që ka tjetër kuptim? Kemi dëshmi të shumta që tregojnë se emrat lidhen nga iidhëza dhe; (shën Pavli) thotë: “Hiri i Zotit tonë Jisu Krisht, dhe dashuria e Perëndisë, dhe kungimi i Shpirtit të Shenjtë”^[324]; dhe në një vend tjetër: “Dhe u lutem juve o vëllezër me anë të Zotit tonë Jisu Krisht dhe me anë të d'ashurisë së Shpirtit të Shenjtë.”^[325] Në qo- ftë se, në vend të lidhëzës dhe, ne do të doin të përdomim para- Qaiën me, çfarë ndryshimi do të kishim? Unë nuk shoh asnjë; përveçse ndojëri që i ndjek strikt rregullat e gramatikës. mund të preferojë me shumë lidhëzën si një bashkim, për ta bërë bashki- min e tyre më të fortë dhe, duke mos e pranuar parafjalën, si diç- ka që nuk ka të njëjtën forcë. Por, nëse do të na duhej ta mbronim vetveten në këto pika, pa dyshim që nuk do të na duhej nje mbrojtje me shumë ljalë. Por, argumenti i tyre nuk është rreth parafjalëve, as për këtë apo atë tingull të fjalës, por për gjëra të ndryshme ndërmjet tyre, si në kuptim ashtu edhe në realitet.^[326] Prandaj, Ndonëse përdorimi i parafjalëve nuk ka ndojë rëndësi të madhe, këta njerëz po përpiqen që të adoptojnë për Kishën ve- tëm disa prej tyre dhe t’i përjashtojnë të tjerat. Përsa më përket mua, unë do të parashtroj arsyet përse Etërit tanë e kanë adoptu- ar njëzëri, jo pa qëllim, përdorimin e kësaj parafjale, Ndonëse arsyeja është e qartë, madje edhe kur e dëgjon për herë te parë. Në fakt, nëse ajo e refuzon të keqen sabeliane^[327] po aq fort sa li- dhëza dhe; nëse ajo është e ngjashme me të, për të dhënë veçoritë e hipostazave, ashtu siç e japin tekstet e mëposhtme: “Unë dhe

Ati do të vimë”^[328], dhe “Unë dhe Ati jemi një”^[329], ajo e dëshmon më tepër, në një mënyrë të jashtëzakonshme, kungimin e përjet- shëm dhe bashkimin pa mbarim. Në fakt, ai që thotë se Biri është me Atin, tregon njëherësh veçorinë e hipostazave dhe kungimin e tyre të pandarë. Kjo shihet madje edhe në gjërat njerëzore: lidhë- za dhe tregon përbashkësinë e veprimit, por parafjala me shfaq në të njëjtën kohë një lloj kungimi. Për shembull: “Pavli dhe Ti- motheu lundruan drejt Maqedoisë apo Tikiku dhe Onezimi u dërguan tek Kolosianët.” Kështu ne e dimë se ata bënë të njëjtën gjë. Por, nëse ne dëgjojmë të thuhet se ata lundruan njëri me tje- tri, dhe se ata u dërguan njëri me tjetrin, ne do të dimë më tepër, se ata e kryen së bashku këtë veprim. Kështu, duke i dhënë fund të keqes sabeliane, në një mënyrë të tillë sa qe asnjë fjalë tjetër nuk do të dinte ta bente, parafjala shkatërron gjithashtu pabesinë e kahut të kundërt: po flas për ata, të cilët e ndajnë me intervale kohe Birin nga Ati dhe Shpirtin e Shenjtë nga Biri.^[330]

60.   Përsa i përket parafjalës me, ajo ndryshon nga para- fjala sidomos, sepse ajo nxjerr në pah përbashkësinë recipro- ke të qenieve të bashkëshoqëruara, si për shembull: të atyre që bashkëlundrojnë, që bashkëbanojnë dhe që bëjnë së bashku gjith- çka. Përkundrazi, në tregon lidhjen me vendin apo sendin ku kry- het veprimi. Kur dëgjojmë të thuhet: “Ata lundrojnë në” dhe “ata banojnë^ë”, përnjëherë mendohet për anijen ose shtëpinë. Në përdorimin e zakonshëm ky është ndryshimi ndërmjet ketyre paraljalëve dhe një studim më i hollësishëm mund të sjellë ilustri- me të mëtejshme. Por, unë nuk kam kohë të merrem më shumë me parafjalët. Meqenëse është demonstruar se parafjala me e jep shumë qartë idenë e bashkimit, bëni paqe, nëse doni dhe ndaleni luftën e egër dhe pambarim që po bëni kundër saj! Megjithatë, Ndonëse fjala është e mbarë, nëqoftëse dikush dëshiron në dhë- nien e lavdisë, ta shoqërojë me parafjalën dhe, dhe të lavdërojë Atin dhe Birin dhe Shpirtin e Shenjtë, siç na mëson Ungjilli për pagëzimin, le ta bëjë, askush nuk do ta kundërshtojë. Le të jemi dakort për këtë, nëse dëshironi. Por, ata më mirë shkulin gjuhët e tyre, se sa të pranojnë këtë fjalë! Ja pra, çfarë e ndez kundër nesh një luftë të egër e pandalim. Ata thonë, se kur i drejtojmë lavdinë Perëndisë, duhet të themi “në Shpirtin e Shenjtë”, dhe jo “dke Shpirti i Shenjtë”: dhe janë ngjitur fort pas kësaj fjale, sikur ajo të kishte fuqi ta ulte Shpirtin! Prandaj, nuk do tëishte e padobishme që të flitnim me detaje.⁴⁰⁶ Kur ata do të dëgjojnë shpjegimin tonë, unë do të habitesha shumë, nëse nuk do ta braktisnin këtë fjalë, si një tradhtar që i ka dezertuar dhe ka shkuar në anën e lavdisë së Shpirtit.

⁴⁰⁶⁾    Shën Vasili do flasë për këtë në kapitullin e mëposhtëm. 126

KapituIIi XXVI. Kuptimet e ndryshme të parafjalës “në” gjenden të gjitha në Shkrimin e Shenjtë

61.  Ndonëse kjo parafjalë është e shkurtër dhe shqiptohet shpejt, mua më duket, ashtu siç unë e mendoj, se ajo mbulon kuptime të ndryshme: të gjitha kuptimet, në të cilat ajo përdoret, ndihmojnë konceptet tona për Shpirtin. Thuhet që forma është në lëndën, fuqia në “përbajtjen”^[331], një zakon i veçantë në atë që ai prek dhe shumë e shumë të tjera. Prandaj, Shpirti i Shenjtë ka formën e arsyes, meqenëse ai përsos qeniet e arsyeshme, duke përkryer shkëlqimin e tyre. Sepse, i jepet emii “shpirtëror” atij që nuk jeton më sipas mishit, por që udhëhiqet prej Shpirtit të Perëndise, i quajtur “bir i Perëndisë”, duke u formuar sipas iko- nës së Birit të Perëndisë. Ashtu siç fuqia e të parit është në syrin e shëndoshë, ashtu edhe veprimi i Shpirtit është në shpirtin e pastruar. Prandaj, shën Pavli dëshironte që Efesianët të kishin sy të ndriçuar në urtësinë e Shpirtit. Ashtu siç mjeshtëria gjendet në atë që e ka përvetësuar, ashtu edhe hiri i Shpirtit në atë që e ka marrë, gjithmonë i pranishëm, por jo gjithmonë në veprim. Mje- shtëria është, gjithashtu, një fuqi në mjeshtrin; ajo aktivizohet ve- tëm kur ai vepron. Ashtu është edhe me Shpirtin: gjithmonë i pranishëm tek ata që janë të denjë, por vepron sipas nevojës, në profecite, ose shërimet, ose në veprime të tjera çudibërëse. Po ashtu si shëndeti, ose nxehtësia, ose gjërat e tjera kalimtare gje- nden në trupat, ashtu edhe Shpirti: ai gjendet atje shpesh, por nuk banon aspak në shpirtrat e atyre, të cilët nga paqëndrush- mëria e karakterit, e humbin lehtë hirin që kanë marrë. Kjo shihet te Sauli dhe te shtatëdhjetë pleqtë e bijve të Israelit^[332], përveç Eldadit dhe Modadit (sepse vetëm tek ata Shpirti banoi, kjo është e qartë); dhe te çdo njeri tjetër i ngjashëm me ta. Fjala është në shpirtin e njeriut, herë si mendim i zemrës dhe herë si ijalë e shprehur nga gjuha; po ashtu edhe Shpirti i Shenjtë, i cili herë dëshmon në shpirtin tonë dhe thërret në zemrën tonë: Aba, Atë, herë flet në vendin tonë, siç është shkruar: “Sepse nuk do jeni ju që do të flisni, por Fryma e Atit tuaj që do të flasë në ju ”^[333] Për më tepër, Shpirti është perceptuar si i tërë në pjesët e tij, sipas shpërndarjes së dhuratave. Sepse, ne jemi gjymtyrë të njëri-tjet- rit, por me dhurata të ndryshme, sipas hirit të Perëndisë që na u dha.^[334] Prandaj, syri nuk mund t’i thotë dorës: unë nuk kam ne- vojë për ty; as koka këmbëve: unë nuk kam nevojë për ju.^[335] Për- kundrazi, tërë gjymtyrët së bashku formojnë trupin e Krishtit, në bashkimin e Shpirtit, dhe i japin njëra-tjetrës shërbime reciproke të nevojshme, sipas dhuratave të marra. Sepse, nëse Perëndia i ka rregulluar gjymtyrët në trup, siç ai ka dashur, vetë gjymtyrët ku- jdesen për njera-tjetrën, sipas simpatisë së tyre reciproke, e li- ndur nga përbashkësia e frymës jetësore. Prandaj, “nëse vuan një gjymtyrë, të gjitha gjymtyrët vuajnë; kurse po të nderohet një gjymtyrë, të gjitha gjymtyrët gëzohen bashkë me të.”^[336] Dhe siç janë pjesët në të tërën, ashtu është secili nga ne në Shpirtin, se- pse ne të gjithë, që formojmë një trup të vetëm, jemi pagëzuar në një Shpirt.

62.  Ndonëse paradoks, por, megjithatë është e vërtetë. Shpirti përshkruhet shpesh si “vendi” i qenieve të shenjtëruara; dhe do të bëhet e qartë, sepse, madje edhe nga kjo mënyrë të shprehuri, Shpirti nuk ulet, por lavdërohet më tepër. Shpesh, Fjala^[337]përdor emra truporë për nocione të planit shpirtëror, për t’i bërë më të kuptueshme. Ne e kemi vënë re se Psalmisti thotë për Perëndinë: “Bëhu për mua një Perëndi mbrojtëse dhe një vend i fortifikuar ku të më shpëtosh.”^[338] Dhe për Shpirtin Shkri- mi thotë: “Ja një vend afër meje; ti do të rrish mbi shkëmbin.^,,415 Çfarë tjetër do të tregonte me “vend” përveçse soditjes në Shpir- tin? Soditja, në të cilën Moisiu mundi të shikonte Perëndinë, që iu shfaq atij qartësisht, është vendi i adhurimit të vërtetë: “Ki kujdes të mos ofrosh olokaustet e tua në çdo vend që sheh; por në vendin që Zoti Perëndia yt do të zgjedhë ”^[339] Cili është, pra, olokausti shpirtëror? Eshtë therrorja e lavdërimit.^[340] Në cilin vend e ofrojmë atë? Në Shpirtin e Shenjtë. Nga e kemi mësuar? Nga vetë Zoti, i cili ka thënë: “Adhuruesit e vërtetë do ta adhuro- jnë Atin në Frymë dhe në të Vërtetën.”^[341] Këtë vend, Jakovi e pa dhe thirri: “Zoti është në këtë vend.”^[342] Kështu, Shpirti është me të vërtetë vendi i shenjtorëve dhe shenjti është për Shpirtin një vend i tij, duke e ofruar vetveten si banesë për Perëndinë dhe du- ke u quajtur “tempulli” i tij. Pavli flet në Krishtin: “flasim përpa- ra Perëndisë në Krishtin”^[343] dhe Krishti flet në Pavlin, siç thotë vetë ai: “Ju kërkoni provën e Krishtit që flet në mua?”^[344] Po ash- tu, në Shpirtin ai i zbulon misteret, dhe përsëri Shpirti flet në të ^[345] j:

63. Përsa i përket krijesave, është thënë shpesh herë dhe në mënyra të ndryshme, se Shpirti është në ato; por, përsa i për- ket Atit dhe Birit, është më e përshtatshme për besën e vërtetë që të thotë se Shpirti është me Ata, se sa të thotë në Ata. Në faku për hirin e marrë nga Shpirti, i cili banon në ata që janë të denjë, dhe në të cilët ai kryen veprën e tij, mund të thuhet se ai “ekziston-ftë”qeniet e afta për ta marrë atë. Por, ekzistenca që është para gjithë jetëve, dhe banimi pambarim me Atin dhe Birin, mund të soditet vetëm nëse ne kërkojmë emrat e bashkimit të përjetshëm. Sepse, “ekzistojme” thuhet me terma të përshtat- shëm dhe krejtësisht të vërtetë për qeniet që “bashkëekzistojnë” në mënyrë të pandashme me njëra tjetrën: ne themi se nxehtësia ^kkështë-Hë” hekurin e skuqur në zjarr, por themi se ajo “ekziston- me ” zjarrin. Ne themi se shëndeti “ekziston-«ë” trupin; por the- mi se jeta “ekziston-me” shpirtin. Kështu, atje ku ka bashkim in- tim, natyral dhe të pandarë, termi “me” e shpreh më mirë, meqe- nëse sugjeron idenë e bashkimit të pandashëm. Por, atje ku hiri i Shpirtit mund të vijë dhe të shkojë, ne përdorim në mënyrë krej- tësisht të përshtatshme foljen “ekziston-në”, madje edhe kur arrihet, nga shkaku i qëndrueshmërisë së prirjeve të mira, të atyre që e marrin, që ky hir të mbahet i vazhdueshëm. Prandaj, kur ke- mi ndër mend rangun e Shpirtit, ne e soditim atë me Atin dhe Bi- rin, por nëse kemi ndër mend hirin e Shpirtit, që vepron tek ata që marrin pjesë në të, thuhet që ai është në ne. Kështu, dokso- logjia “në Shpirtin” nuk është pra një pohim i dinjitetit të tij, por një tregues i dobësisë sonë: ne tregojmë se ne nuk jemi në gjendje ta lavdërojmë prej vetvetes, por ne mund ta lavdërojmë në Shpir- tin e Shenjtë. Të forcuar në atë, ne e lavdërojmë Perëndinë tonë për të gjitha bekimet që kemi marrë, sipas masës së pastrimit to- në nga e keqja, duke marrë dikush më shumë e dikush më pak prej ndihmës së Shpirtit, për t’i ofruar Perëndisë theroret tona të lavdërimit. Ja pra një mënyrë për të lavdëruar “në Shpirtin” sipas besës së vërtetë. Po çfarë atëhere, nuk do të ishte e pëlqyeshme të dëshmosh për vetveten: Shpirti i Perëndisë banon te mua dhe i ndriçuar prej hirit të tij, unë e lavdëroj atë? Kjo është diçka e denjë për shën Pavlin: “Unë mendoj se edhe unë kam Frymën e Perëndisë”^[346], dhe në një vend tjetër: “Ruaje visarin e mirë me anë të Frymës së Shenjtë që rri tek ne.”^[347] Gjithashtu, thuhet për Danielin, se Shpirti i Perëndisë ishte te ai^[348], dhe kjo mund të thuhet për të gjithë ata që janë të ngjashëm me ata në virtyte.

64.   Por, ja një tjetër kuptim që nuk duhet kundërshtuar: ashtu siç shihet Ati në Birin, ashtu shihet Biri në Shpirtin. “Të adhurosh në Shpirtin” do të thotë që veprimi i shpirtit tonë zhvi- llohet në dritë, siç mund të mësohet nga fjalët që ju thanë Samari- tanes. E gënjyer nga zakoni i vendit, ajo mendote se duhej adhu- ruar në një vend të caktuar. Zoti ynë, duke dashur t’i mësojë të vërtetën. i tha se duhej adhuruar në Frymën dhe në të Vërtetën. Pa dyshim, me të “Vërtetën” ai përcaktonte vetveten. Ne flasim për një adhurim në Birin, si në një Ikonë të Perëndisë Atë: po ashtu mund të flasim për një adhurim në Shpirtin, si në atë që tregon në vetveten hyjninë e Zotit. Gjithashtu, në adhurimin, Shpirti i Shenjtë është i pandarë nga Ati dhe nga Biri. Sepse, nëse ju mbeteni jashtë Shpirtit, ju nuk do të jeni aspak në gjendje të adhuroni dhe nëse ju jeni në të, ju kurrë nuk mund ta ndani atë nga Perëndia, ashtu siç nuk mund të ndahet drita nga objektet e dukshme. Pa ndiçimin e Shpirtit, është e pamundur të shikohet Ikona e Perëndisë së padukshme. Kush fikson sytë mbi Ikonën, nuk mund ta ndajë dritën prej saj, sepse ajo që shkakton shiki- min, shihet domosdoshmërisht së bashku me objektin. Prandaj, rrjedhimisht dhe përshtatshmërisht, nëpërmjet ndriçimit të Shpirtit; ne shohim “Shkëlqimin” e lavdisë së Perëndisë^[349], dhe

nëpërmjet “Vulës”,^[350] ne ngrihemi lart tek Ati, sepse Ai (Biri) mbart stampën dhe vulën e Atit.

Kapitulli XXVII. Origjina e parafjalës “me” dhe cili është kuptimi i saj. Rreth ligjeve të pashkruara të kishës

65.   Kur parafjala në, pyesin ata, është krejtësisht e për- shtashme për Shpirtin, dhe mjafton për t’i shprehur tërë noci- onet e tij, përse pra keni futur këtë parafjalë të re, ju që thoni “me Shpirtin”, dhe jo “në Shpirtin e Shenjtë”, duke përdorur kë- shtu një gjuhë që nuk është e nevojshme dhe që nuk ka aspak aprovimin e Kishës? E kemi thënë më sipër, se parafjala në nuk është caktuar vetëm për Shpirtin, por ajo përdoret edhe për Atin dhe Birin. Gjithashtu, sipas mendimit tim, është demonstruar në mënyrë të mjaftueshme, se ajo jo vetëm që nuk e ul dinjitetin e Shpirtit, por ajo i shpie në mendimet më të larta ata që nuk janë prishur krejtësisht. Tani na mbetet të tregojmë se nga ku vjen pa- raijala me, cili është kuptimi i saj dhe se si ajo pajtohet me Shkri- min.

66. Ndërmjet “doktrinave” dhe “përkufizimeve”^[351] të ru- ajtura ne Kishë, disa kanë ardhur nga mësimi i shkruar dhe disa na janë transmetuar “në mister”^[352] prej traditës apostolike. Në raport me besën e vërtetë, të dyja kanë të njëjtën forcë dhe ku- shdo që do të ketë sadopak eksperiencë në institucionet kishtare, nuk do e kundërshtojë këtë. Sepse, në qoftë se ne do përpiqemi të mos i pranojmë zakonet e pashkruara, si të parëndësishme, ne do t’i sillnim dëm padashje vetë Ungjillit, në pikat e tij themelo- re. ose ne do ta shndërronim “përkufizimin” thjesht në një emër dhe asgjë më tepër. Për shembull (le të marrim të parin dhe më të përdorurin), kush na ka mësuar me anë të shkrimit që t’i shëno- jmë me shenjën e kryqit, ata që shpresojnë në Zotin tonë Jisu Krisht? Cili Shkrim na ka mësuar që te kthehemi nga lindja kur lutemi? Cili nga shenjtorët na i ka lënë me shkrim fjalët e thirrjes së Shpirtit (epiklisis), gjatë shenjtërimit të bukës eukaristike dhe kupës së bekimit? Ne nuk i përmbahemi (në iitugji) vetëm ijalëve të regjistruara në Apostullin dhe Ungjillin, por në hyrje dhe në përfundim ne themi edhe të tjera, të marra nga mësimi i pashkru- ar, sepse, ato kanë një rëndësi të madhe për misterin. Ne bekoj- më, gjithashtu, ujin e pagëzimit, vajin e mirosjes dhe, për më te- për, të pagëzuarin vetë. Në cilin autoritet të shkruar e mbështe- sim këtë? A nuk është në autoritetin e traditës së fshehur dhe mistike? Po Iyerjen me vaj, cila fjalë e shkruar na e ka mësuar? Zhytjatreherëshe: nga vjen? Dhe gjithçka tjetër që rrethon pagë- zimin: mohimi i Satanait dhe i engjëjve të tij, nga cili Shkrim vjen? A nuk është nga ai mësim i fshehtë dhe jo publik, që Etërit tanë e ruajtën në heshtje, larg ndërhyrësve dhe kureshtarëve? Ata e di- nin mirë se duke heshtur ruhej karakteri i shenjtë i mistereve, se- pse, ajo që nuk iu lejohej profanëve për ta soditur, nuk do të ishte e logjikshme që të përhapej nëpërmjet mësimit të shkruar. Kush ishte, pra, qëllimi i Moisiut të famshëm, kur caktoi se jo të gjitha pjesët e tempullit ishin të hapura për të gjithë? Ai i vuri profanët jashtë rrethinës së shenjtë, ai nuk lejoi përveçse më të pastrit në oborrin e parë dhe vendosi vetëm Levitët si shërbëtorë të denjë të Hyjnisë. Flijimet, olokaustet dhe tërë kryerjen e kultit

salonikasit 2:15) 134

ai ia caktoi priftërinjve, dhe lejoi në Hieroren vetëm njërin prej tyre, i zgjedhur ndër të gjithë dhe për më tepër, jo për shumë ko- hë, sepse ai përcaktoi se do të hyhej atje vetëm një ditë në vit dhe në një orë të caktuar, që ky prift të shohë Shenjtin e She- njtëve i mrekulluar dhe plot frikë nga karakteri i veçantë dhe i çuditshëm i tij. Në urtësinë tij, Moisiu e dinte mirë, se shumë le- htë përbuzet ajo që është e zakonshme dhe që arrihet menjëherë, por një objekt i rrallë dhe jo i zakonshëm nxit në mënyrë natyrale një interesim serioz. Po në të njëjtën mënyrë, Apostujt dhe Etë- rit, të cilët qysh prej fillimit caktuan gjithçka që lidhet me Ki- shën, po ashtu i ruajtën mistereve, në heshtje dhe në sekret, ka- rakterin e tyre të shenjtë, sepse ajo që vjen në veshin e njerëzve të rëndomtë, nuk është më një mister. Kjo është arsyeja e mësi- mit të pashkruar: që dituria e lartë e doktrinave të mos bëhet për masat, nga familjariteti, një objekt neglizhimi dhe përbuzjeje. Se- pse, tjetër gjë është një doktrinë (dogmë) dhe tjetër gjë një përku- fizim (kirigma): për të parën heshtet, ndërsa e dyta proklamohet. Një Iioj heshtjeje është edhe paqartësia e përdorur në Shkrimin, gjë qëje bën të vështirë kuptimin e doktrinave, për përfitim të le- xuesvë.^[353] Ja për shembull, të gjithë ne lutemi, duke u drejtuar nga liridja, por shumë pak ndër ne e dinë se po kërkojmë atdheun e vjetër, parajsën që Perëndia mbolii në Eden, në Lindje.^[354] Ditën e parëitë javës^[355], ne qëndrojmë, duke u lutur të ngritur në këmbë, por jo të gjithë e dimë arsyen: jo vetëm sepse ne jemi ngjallur me Krishtin dhe duhet të kërkojmë gjërat që janë lart, por ne sjellim ndër mend, duke qëndruar të ngritur në lutje, ditën kushtuar Ngjalljës dhe hirin që na është dhënë. Gjithashtu edhe sepse kjo ditë është në një farë mënyre ikona e jetës që do të vijë. Meqenë- se është në fillim të ditëve, u quajt nga Moisiu jo “e para”, por “një”: “Dhe ishte mbrëmja, thotë ai, dhe ishte mëngjesi, një di- të”^[356], sikur “e njëjta” ditë vinte shpesh. Per më tepër, kjo ditë ^v'një” eshtë gjithashtu e teta dhe ajo tregon atë ditë krejtësisht të veçantë. të cilën psalmisti e përmend, gjithashtu në titullin e disa psalmeve^[357]: “restaurimi^,’^, (katastasi) që do të pasojë këtë ko- hë^[358], dita pa mbarim që nuk do të njohë natë dhe as të nesërme, jeta pa prishje që s’njeh plakje. Prandaj, është e nevojshme që Kisha t’i mësojë bijtë e saj, që në këtë ditë, të luten në këmbë, dhe kështu, duke kujtuar vazhdimisht jetën pa mbarim, të mos harrojmë përgatitjet për udhëtimin tonë përfundimtar drejt qiellit. Gjithashtu, gjatë gjithë periudhës së “Pesëdhjetë ditëve”, ne kemi ndër mend ngjalljen që na pret në jetën e ardhshme. Sepse, kjo di- të një dhe e parë e shumëzuar me shtatë, plotëson shtatë javët e Pesëdhjetores së shenjtë. Kështu, periudha mbaron po me ditën që fillon, duke u shpalosur pesëdhjetë herë në intervale të ngja- shme ditore. Prandaj, kjo periudhë ka ngjashmëri me përjetësinë, sepse ajo mbaron po atje ku ajo fillon, në një mënyrë rrethore. Në këtë ditë, rregullat e Kishës na kanë mësuar të preferojmë që- ndrimin në këmbë, dhe kjo e kujton mendjen tonë të mos banojë më në të tashmen, por në të ardhshmen. Dhe përkundrazi, çdo herë që ne biem në gjunjë dhe ngrihemi, ne tregojmë nëpërmjet këtij veprimi, se mëkati na ka hedhur përdhe dhe se njeridashja e Krijuesit tonë na thërret të kthehemi përsëri në qiell.

67. Tërë dita nuk do më mjaftonte për të treguar misteret e Kishës që Shkrimi nuk i përmend. Prandaj, duke lënë mënjanë gjithçka tjetër, unë pyes, se nga cili shkrim e kemi pohimin e be- sës në Atin, Birin dhe Shpirtin e Shenjtë? Në qoftë se ne mundim

në traditën pagëzimore, sipas logjikës së besës së vërtetë (sepse ne duhet të besojmë në atë që pagëzohemi), të shpallim pubii- kisht pohimin e besës, atëhere, le të na lejojnë gjithashtu, sipas të njëjtës logjikë, të lavdërojmë sipas besës tonë. Nëse ata refuzojnë të pranojnë doksologjinë tonë, ngaqë nuk është në Shkrimin, atë- here, le të na japin prova të shkruara për pohimin e besës dhe për gjithçka tjetër që ne kemi numëruar. Kur ka kaq shumë tradita të pashkruara, të cilat kanë rëndësi të madhe për misteret e besës së vërtetë, mos vallë duhet të na refuzojnë këtë ijalë të thjeshtë, e cila na ka ardhur nga Etërit - një fjalë e cila ka mbetur në një për- dorim pothuaj natyral, në kishat e pakorruptuara, një Ijalë arsy- eja e së cilës nuk është e kotë, dhe që jep një kontribut jo të vogël në forcën e misterit?

68.  Thamë kuptimin e të dyja shprehjeve; tani do të the- mi se në çfarë ato pajtohen dhe në çfarë ato ndryshojnë. Ndry- shimi. nuk do të thotë’ se ato kundërshtojnë njëra tjetrën, por që secila prej tyre sjell në besën e vërtetë kuptimin e saj të veçantë; në e tregon më mirë atë që ka lidhje me ne, ndërsa me tregon ku- ngimin e Shpirtit me^[359] Perëndinë. Prandaj, ne i përdorim të dyja: njërën për të treguar dinjitetin e Shpirtit, tjetrën për të shpallur hirin e tij tek ne. Kështu, ne e lavdërojmë Perëndinë dhe “në Shpirtin” dhe ^ume Shpirtin”. Asnjë nga këto nuk vjen nga imagji- nata jonë, por, ne ndjekim mësimin e Zotit, si një rregull të fiksu- ar, për ta transferuar Çalën e Tij te realitetet e lidhura ngushtë ndërmjet tyre, të cilat, në misteret janë të bashkuar në mënyrë të nevojshine.^[360] Sepse, atë që është i “bashkënumëruar” në pagë- zim, ne e vlerësojmë gjithashtu si të nevojshme ta bashkojmë edhe në besën. Përsa i përket pohimit të besës, ne e kemi bërë atë si burimin e parë të doksologjisë. Por, çfarë duhet të bëjmë? Ata, tani na mësojnë të mos pagëzojmë ashtu siç na e kanë lënë Etërit dhe të mos besojmë siç jemi pagëzuar dhe të mos lavdërojmë siç besojmë! A mundet dikush ta mohoj se lidhja në këto veprime duhet të mbetet patjetër e pashkëputur? A do të mundet dikush të mohojë se ky inovacion këtu do të thotë shkatërrim kudo? Por ata nuk pushojnë së thirruri plot zhurmë se doksologjia “me Shpirtin e Shenjtë” nuk është e autorizuar, nuk gjendet në Shkri- miri dhe gjëra të tjera të ngjashme! Ne kemi deklaruar se është e njëjta gjë, përsa i përket kuptimit, të thuhet “lavdi Atit dhe Birit dhe Shpirtit të Shenjtë” dhe “lavdi Atit dhe Birit me Shpirtin e ShenjtëAskush nuk mund ta hedhi poshtë apo ta heqë para- Qalën “dhe”, e cila na vjen nga vetë goja e Zoti, dhe asgjë nuk të pengon që të pranosh parafjalën ekuivalente: e kemi demonstruar më lart se në çfarë ato pajtohen dhe në çfarë ato ndryshojnë. Për të mbështetur atë që po themi, ne kemi në anën tonë Apostullin, i cili i përdor pa dallim si njërën ashtu edhe tjetrën, herë duke thënë: ^unë emrin e Zotit Jisu Krisht dhe në Shpirtin e Perëndisë sonë”^[361] dhe herë: “pasi të mbidheni ju dhe Shpirti im me fuqinë e Zotit Jisu.”^[362] Kur iidhëza ose parafjala përdoren për të lidhur “Emrat” nuk ka asnjë ndryshim.

Kapitulli XXVIII. Atë që Shkrimi thotë edhe për njerëzit: se ata mbretërojnë “me” Krishtin, kundërshtarët tanë refuzojne ta thonë per Shpirtin

69. Le të shohim se si mund t’i mbrojmë Etërit tanë që e kanë adoptuar këtë përdonm: sepse, mbi ata që e kanë filluar kë- të mënyrë të foluri, madje më shumë se edhe tek ne, bien të njëj- tat qortime. Pavli i shkruan Kolosianëve: “Juve që kishit vdekur në mëkate dhe në parrethprerjen, ai iu dha jetë me Krishtin.”^[363] Perëndia i ka dhënë, pra, të gjithë popullit, që të ketë jetë me Krishtin, dhe këtë nuk e paska Shpirti i Shenjtë? Nëse kjo është pabesi vetëm ta mendosh, si nuk qenka gjë e shenjtë të bashkosh (Shpirtin me Krishtin) në pohimin e besës, si të bashkuar nga na- tyra? Për më tepër, a nuk do ishte absurditeti më i madh të po- hosh se shenjtorët janë me Krishtin (meqenëse Shën Pavli, duke lënë triipin e'tij banon pranë Zotit, dhe, duke e lënë këtë jetë, gje- ndet tashmë me Krishtin)^[364], dhe të mos i jepet Shpirtit, përsa është në fuqinë e tyre, që të jetë me Krishtin, madje as kaq sa ja- në njerëzit? Pavli e quan vetveten “bashkëpunëtor” i Perëndisë në ekonominë e Ungjillit^[365], dhe në qoftë se Shpirtin e Shenjtë, me anë fë cilit Ungjilli jep fryte në çdo krijesë nën qiell, ne e quaj- më “bashkëpunëtor”, atëhere ata do të na akuzojnë për blasfemi? Siç duket, jeta e atyre që shpresojnë në Zotin është fshehur me Krishtiri në Perëndinë, dhe kur Krishti, i cili është jeta jonë, do të shfaqet, atëhere, edhe ata do të shfaqen me atë në lavdi.^[366] Dhe Shpirti i jetës, i cili na ka çliruar nga ligji i mëkatit^[367], ai, nuk qe-

nka aspak me Krishtin, as në jetën e fshehur dhe misterioze me atë dhe as në shfaqjen e lavdisë, për të cilin ne presim që të shkë- lqejë mbi shenjtorët? Ne jemi trashëgimtarë të Perëndisë dhe ba- shkëtrashëgimtarë të Krishtit^[368]; dhe Shpirti do jetë i ç’trashëguar dhe i përjashtuar nga kungifni 1 Perëndisë dhe i Krishtit të tij? “Vetë Fryma i deshmon frymëve tona se ne jemi bij të Perëndi- së”^[369] dhe ne nuk i japim Shpirtit dëshminë, të cilën na e ka më- suar Zoti, se ai është në kungim me Perëndinë? Por, ja, kulmi i marrëzisë: meqenëse ne i besojmë Krishtit, në Shpirtin, ne shpre- sojmë të ngjallemi me Krishtin dhe të ulemi me atë në qiejt, kur ai do t’i trasformojë trupat tanë të përunjur nga “gjallesorë” në “shpirtëror”^[370]; dhe Shpirtin, ne nuk e lejojmë as të ulet me (Krishtin), as (të zotërojë) lavdinë dhe as ato që ne kemi marrë prej tij? Prej këtyre favoreve, për të cilat ne besojmë se jemi të denjë, nga siguria e Atij që na i ka premtuar, ne nuk mund t’i ja- pim as edhe një Shpirtit të Shenjtë, duke pretenduar se ato janë mbi dinjitetin e tij? Kështu, për dinjitetit tënd qenka e drejtë të jesh gjithmonë me Zotin dhe ti pret të rrëmbehesh në re, ta ta- kosh Zotin në ajër dhe të jesh gjithmonë me të^44S, ndërsa për Shpirtin, ti e mohon që ai të jetë tani me BCrishtin, ti që dënon, si fajtor të një pabesie të palejueshme, atë që e “bashkënumëron” dhe e “bashkërendit” Shpirtin me Atin dhe Birin!

70.  Më vjen turp për çfarë do të të them ty: ti pret të lav- dërohesh me Krishtin (“nëse vuajmë me të edhe do lavdërohemi me të”^[371]), dhe ti nuk lavdëron Shpirtin e shenjtërisë^[372] me Krish- tin, sikur ai të mos ishte i denjë për të njëjtat ndere me ty! Ti shpreson të mbretërosh me Krishtin, por ti fyen Shpirtin e hi- rit^[373], duke i caktuar atij rangun e skllavit dhe të shërbëtorit! Dhe po i them këto, jo për të treguar se sa duhet lavdëruar Shpirti, por për të turpëruar pamendësinë e atyre që ia refuzojnë Shpir- tit, sikur kjo të ishte ndojë blasfemi, përbashkësinë e lavdisë me Atin dhe Birin. Kush mund t’i lërë të kalojnë, pa rënkuar, pohi- me të tilla? A nuk është kjo e qartë edhe për një fëmijë, se situata e sotme nuk është veçse pararendja e humbjes së besës, për të ci- lën jemi kërcënuar?^[374] E padiskutueshmja tani bëhet e dyshimtë: ne besojmë në Shpirtin e Shenjtë dhe ne e kundërshtojmë atë në pohimet tona të besës; ne jemi pagëzuar dhe ne luftojmë përsëri; ne e thërrasim si burimin e jetës dhe ne nuk e shohim atë me te- për se sa një “bashkëshërbëtor”; ne e kemi marrë atë me Atin dhe Birin dhe ne e përbuzim sikur të bënte pjesë në krijesat! Këta njerëz, të cilet nuk dinë se çfarë të kërkojnë në lutje^[375], Ndonëse janë nxitur të flasin për Shpirtin me respekt, besojnë ta kenë ba- razuar meritën e tij dhe fillojnë të qortojnë këdo që e kapërcen masën e Qalëve të tyre, për të cilën, ata duhet më mirë të vajtojnë dobësinë e tyre: sepse, ne na mungojnë Ijalët për të shprehur hi- ret e dhuratave, me të cilat ne jemi mbushur. Shpirti kapërcen çdo mendje dhe i tregon fjalët tona të paafta, të cilat, madje, nuk mund t’i afrohen dinjitetit të tij as në gradën më të fundit, sipas fjalëve të Librit të Urtësisë: “Lartësojeni atë aq shumë sa ju mu- ndeni, por përsëri ai është më lart; për ta lartësuar shumfishoni forcat dhe mos u lodhni, përsëri ju nuk do ta arrini dot.”^[376] Sigu- risht, sa e tmerrshme do të jetë dhënia e Ilogarisë për fjalë të këtij

lloji, nga ju që keni dëgjuar nga Perëndia që nuk gënjen, se për blasfeminë kundër Shpirtit të Shenjtë nuk ka falje.^[377]

KapituIIi XXIX. Lista e njërëzve të shquar në kishë, të cilët në shkrimet e tyre kanë përdorur parafjalën “me”

71.  Pretendohet se doksologjia “me Shpirtin” nuk ka dë- shmi dhe se ajo nuk gjendet në Shkrimin. Ja përgjigja jonë: nëse nuk duhet pranuar asgjë që nuk ndodhet në Shkrimin, atëhere, nuk duhet t’i pranojmë edhe të tjerat që nuk ndodhen. Por, në qofitë se pjesa më e madhe e riteve që kryhen në misteret, prano- hen edhe pa qenë në Shkrimin, atëhere, duhet të pranojmë edhe këtë doksoiogji bashkë me të tjerat. Përveç kësaj, unë besoj se ja- në “apostoiike” edhe traditat e pashkruara: “Dhe unë po ju iav- dëroj, thotë Apostulli, që më kujtoni në të gjitha gjërat dhe i ruani traditat, ashtu siç ua kam transmetuar”^[378] dhe: “Prandaj, vëllezër, qëndroni dhe mbani porositë që mësuat, me anë të fjalës apo me anë të letrës sonë.”^[379] Doksologjia, për të ciiën bëhet fjalë, është një nga këto tradita. Ata që e praktikuan në fillim ia transmetuan pasardhësye të tyre dhe me kohë, përdorimi i saj u përhap dhe u rrënjos në Kishë nga një traditë e gjatë. Pastaj, nëse ne do të jep- nim shumë dëshmi, si në një gjykatore, kur mungojnë provat e shkruara, a do të na e jepnit vendimin e pafajsisë? Unë them se po, “sepse vendimi do të përcaktohet me deponimin e dy ose tre dëshmitarëve.”^[380] Dhe nëse ne ju demonstrojmë qartë se një kohë e gjatë është në favorin tonë, logjikisht, a nuk do të provonte kjo se ju nuk duhet të na kishit akuzuar? Sepse, doktrinat e vjetra ngjallin një respekt, nga që ato kanë karakterin e nderuar të një lashtësie të madhe. Unë do t’ju numëroj mbrojtësit e kësaj shpre- hjeje (periudha e kohës që përfshin këta njerëz duhet të mirret parasysh, sepse nuk mund t’i përmendim të gjithë). Sepse, kjo nuk ka filluar me ne; dhe si mund të ishin ne? Ne, në krahasim me kohën që kjo fjalë është përdorur, siç thotë edhe Jobi, nuk jemi veçse dje.^[381] Nëse unë do të flas, përsa më përket mua persona- lisht, unë e kam ruajtur këtë fjalë si një lloj trashëgimi atëror. Ajo m\i besua mua nga një njeri, i eili ka jetuar për një kohë të gjatë në shërbim të Perëndisë, i cili më ka pagëzuar dhe më ka dorëzuar në shërbim të Kishës.^[382] Dhe kur unë kërkoj ndër shenjtorët e vjetër, përsa unë mundem (megjithëse ka ndojë që nuk i përdor këto.fjalë që po debatohen sot), unë gjej një numur të madh që i përdorin këto Çalë, të cilët janë të denjë për t’u besuar nga vjetër- sia e tyre dhe që për nga saktësia e diturisë së tyre, nuk iu ngjajnë njerëzve te sotëm. Për t’i bashkuar Emrat në doksologji, disa prej tyre kanë përdorur parafjalën dhe të tjerët lidhëzën. Asnjëri, ku- rrë, nuk ka besuar se ata vendosën një ndryshim ndërmjet tyre, të paktën për sa i përket besës së vërtetë.

72.  Kemi Ireneun e famshëm, Klementin e Romës, Dioni- sin e Romës, Dionisin e Aleksandrisë, i cili në mënyrë të çudit- shme, në letrën e tij të dytë, drejtuar adashit të tij^[383], “Kundër- shtim dhe Mbrojtje ”, e përfundo kështu fjalën e tij (unë do të çi- toj fjalët e tij për ju): “Ne gjithashtu, në harmoni me ata, meqenë- se kemi marrë prej presbiterëve që ishin para nesh një rregull dhe model, dhe duke ofruar falenderim në pajtim me ata, po e perfu- ndojmë kështu letrën tonë tek ju. Perëndisë Atit dhe Birit Zotit tonë Jisu Krisht, me Shpirtin e Shenjtë, i qoftë lavdia dhe fuqia në jetë të jetëve.”^[384] Askush nuk mund të thotë se ky tekst është i falsifikuar: Dionisi nuk do të kishte këmbëngulur se ka marrë një rregull dhe model, nëse ai do të kishte thënë “në Shpirtin”, se- pse, kjo shprehja e fundit është tani në përdorim, ndërsa ajo tje- tra kishte nevojë të mbrohej. Pothuaj në mes të letrës, Dionisi iu drejtohet Sabelianëve tekstualisht: “Në qoftë se ka tre hipostaza, thonë ata, ato janë të ndara, por ato janë tre, duan apo s’duan ata, përndryshe ata do të shkatërrojnë krejtësisht Trininë Hyjno- re’"^[385]; dhe përsëri: “Për këtë motiv, ajo që eshtë më hyjnorja mbas Unitetit, është Triniteti.”^[386] Klementi e thotë gjithashtu, por në një mënyrë më “primitive^,,465: “Rxoftë Perëndia, dhe Zoti Jisu Krisht, dhe Shpirti i Shenjtë.”^[387] Ireneu, kaq i afërt me Apostujt, si flet për Shpirtin e Shenjtë në librin e tij “Kundër Herezive "? Le ta dëgjojmë: “Ata që nuk kanë fre dhe e lejojnë veten të udhëhiqen nga pasionet, që nuk kanë asnjë dëshirë nga Shpirti i Shenjtë, Apostulli i quan me të drejtë: mishorë.”^[388] Në një vend tjetër ai thotë përsëri: “Nga mosmarrja pjesë në Shpirtin hyjnor, ne humbasim mbretërinë e qiejve, sepse ApostuIIi na thë- rret se mishi nuk do ta trashëgojë mbretërinë e qiejve.”^[389] Nëse mendoi se Eusebi i Palestinës^[390], është i denjë për t’u besuar, për shkak të përvojës së tij të madhe, ne mund të provojmë se ai për- dor të njëjtat shprehje në librin e tij “Vështirësi mbi poligaminë e të vjetrëve Ja, se çfarë ai thotë në fillim të librit të tij: “Ne thë- rrasim Perëndinë e Shenjtë, ndriçuesin e profetëve, me anë të Zotit tonë Jisu Krisht, me Shpirtin e Shenjtë.”

73.   Origjeni, gjithashtu, në shumë nga komentarët e tij mbi Psalmet, lavdëron “me Shpirtin e Shenjtë”! Ndonëse ky njeri nuk kishte mbi Shpirtin nocione krejtësisht të shëndosha; megji- thatë, në shumë vende, ky gjithashtu, i detyruar nga forca e zako- nit, ka folur për Shpirtin e Shenjtë me fjalët e besës së vërtetë. Besoj, se në librin e gjashtë të Komentarit të tij mbi Ungjillin e shën Joanit^[391], ai deklaron haptaz se duhet adhuruar Shpirti, du- ke shkruajtur tekstualisht: “Banjo e ujit simbolizon pastrimin e shpirtit, i cili lahet nga fëlliqësitë e së keqes; por megjithatë, ai përmban parimin dhe burimin e hireve, në sajë të fuqive të “thi- rrjeve”, për cilindo që adhuron hyjninë e Trinisë së nderuar.” Për- sëri në një vend tjetër, në komentarin e tij mbi letrën e Romanëve, ai thotë: “Fuqitë e shenjta janë të afta ta marrin të Vetëmlindurin dhe hyjninë e Shpirtit të Shenjtë.” Kështu, sipas mendimit tim, shpesh forca e traditës i ka shtyrë njerëzit të kundërshtojnë vetë doktrinat e tyre. Edhe (Jul) Afrikani, historiograf, ishte familjar me këtë formë të doksologjisë. Dihet se si ai flet në librin e pestë të veprës së tij “Përmbledhje e kohëve’': “Ne, të cilët njohim pe- shën e këtyre ijalëve dhe e njohim hirin e besës, ne e falendero- jmë Atin, që na ka dhënë neve “të tijve”, Shpëtimtarin e botës, Zotin tonë Jisu Krishtin; atij i qoftë lavdia e madhështia, me Shpirtin e Shenjtë, në jetë të jetëve.”^[392] Ka edhe pjesë të tjera me

një vërtetësi të dyshimtë. Nëse janë apo jo të falsifikuara, kjo është vështirë të thuhet, sepse ndryshimi qëndron në një rrokje të vetme. Por, ato që kemi cituar më sipër, për shkak të gjatësisë së shprehjes, i shpëtojnë çdo makinacioni dhe mund të vërteto- hen pa kundërshtim, nga vetë dokumentet. Do të doja të shtoja përsëri diçka, që në rrethana të tjera ndoshta do të ishte e parë- ndësishme, por, për shkak të vjetërsisë së saj, një dëshmi e tillë më është e nevojshme, sepse mua më kanë akuazuar për inova- cion! Etërit tanë menduan se dhurata e dritës së mbrëmjes duhet mirëpritur jo në heshtje, por, duke e falenderuar porsa shkëlqen. Se kush është autori i Çalëve të falenderimit për ndezjen e Ua- mbave, ne nuk jemi në gjendje ta themi. Megjithatë, populli va- zhdo ta thotë formulën e vjetër dhe askush, kurrë, nuk ka mendu- ar se është pabesi të thuash: “himnojmë, Atin, Birin dhe Shpirtin e Shenjtë.”⁴⁷² Të gjithë ata që e njohin himnin e Athinogjenit⁴⁷³, atë që ai iu la nxënësve të tij si ijalimin e dytë të lamtumirës, kur po nxitonte drejt turrës së druve, gjithashtu e dinë se kush është mendimi i martirëve për Shpirtin e Shenjtë. Dhe kjo mjafton.

74.  Po Grigorin e Madh⁴⁷⁴, ku do e vendosim bashkë me fjalët e tij? Përse jo bashkë me Apostujt dhe Profetët, sepse ai qe

kryesore ishte një Kronografi prej krijimit deri ne vitin 221 pas Krishtit, e cila përbëhet nga pesë libra, Pjesa e cituar është: P.G. I0.93a,

⁴⁷²⁾    Bëhet fjalë për himnin mbrëmësor “O Dritë gazmore”. Shohim këtu, si edhe jnë pjesë të tjera të këtij libri, se sa të vjetra janë shë- rbesat e Kishës Orthodhokse, dhe vërtetësinë e besimit orthodhoks për prejardhjen apostoliko-patristike të shërbesave. Pa dyshim, kjo nuk do të thotë se nuk ka pasur fare ndryshime, por fryma dhe stru- ktura e shumicës së tyre ka baze apostolike dhe patristike.

⁴⁷³⁾    Athinogjeni u martirizua në kohën e Dioklecianit. Në Kishën Orthodhokse përkujtohet në 16 korrik. Duke shkuar drejt turrës së druve, ku edhe u martirizua, ai psalte himne. Disa i identifikojnë me dy himnet e hershëm, AoÇa ev \)\}n.aTOiç dhe 4>coç lAapov.

⁴⁷⁴⁾   Shën Grigori, peshkop i NeoQesaresë, nxënës i Origjenit, i mbi-

147

 

një njeri, që tërë jetën eci në të njëjtin shpirt me ata, duke ndjekur gjurmët e shenjtorëve dhe duke jetuar gjatë gjithë kohës një jetë sipas Ungjillit. Sa për mua, unë them se ne do ta plagosnim të vërtetën nëse nuk e numërojmë ndër shtëpijakët e Perëndisë këtë shpirt që ishte si një pishtar, shkëlqimi i të cilit mbushte tërë Ki- shën e Perëndisë. Ai kishte kundër demonëve, me ndihmën e Shpirtit, nje fuqi të tmerrshme, por, për t’i sjellë kombet nën bi- ndjen e besës, ai mori një hir gojtarie të tillë, sa që, Ndonëse gjeti në fillim veçse shtatëmbëdhjetë të krishterë, predikimi i tij e solli gjithë popullin, qytetarë e fshatarë, në njohjen e Perëndisë.^[393] Ai zhvendosi shtratin e lumenjve, duke i urdhëruar ata me emrin e fuqishëm të Krishtit dhe thau një liqen, që ishte bërë shkak gri- ndje ndërmjet disa vëllezërve lakmitarë. Parashikimet e tij, ishin të tilla sa që nuk mbeten mbrapa atyre të Profetëve! Të për- shkruash me detaje tërë mrekullitë e tij, do të duhet një kohë shu- më e gjatë; sepse ky njeri, për shkak të dhuratave të mbibollshme që Shpirti vepronte mbi atë, si vepra të fuqishme, si shenja dhe si mrekulli, u quajt, madje edhe nga armiqtë e Kishës, një “Moisi i dytë”. Kështu, në gjithçka që thonte apo bënte, në sajë të hirit, ai shkëlqente si dritë, tregues i fuqisë qiellore, që e shoqëronte në mënyrë të padukshme. Admirimi që ai ngjalli, është i madh ako- ma edhe sot tek banorët e vendit dhe kujtimi i tij gjithmonë i fres- kët dhe i gjallë, ka mbetur i rrënjosur në kishat; koha nuk e ka errësuar aspak. Kështu, nuk është shtuar asnjë praktikë, asnjë fjalë, asnjë tip misteri, mbi ato që ai ka lënë në Kishën e tij. Gji- thashtu, shumë gjëra që i bëjnë atje, duken si jo të plota, për shkak të vjetërsisë së praktikës, sepse ata që e kanë pasuar në drejtimin e Kishës kanë refuzuar t’i shtojnë formulat e zbuluara pas tij. Mirëpo, një nga formulat e Grigorit është doksologjia që po debatohet tani; e cila është transmetuar nga ai dhe e ruajtur nga Kisha! Kjo mund të verifikohet pa shumë mundim, mjafton të bëhet një udhëtim i shkurtër. Kjo besë ishte gjithashtu e Firmi- nianit tonë^[394], siç e dëshmojnë shkrimet që ai ka lënë. Po ashtu edhe Meleti^[395], ky njeri i famshëm, është i të njëjtit mendim, fa- miljarët e tij e vërtetojnë. Po përse të flasim vetëm për të kalu- arën? Akoma sot në Lindje, e vetmja mënyrë për të njohur njerë- zit e besës së vërtetë, a nuk është kjo fjalë një shenjë për t’i da- lluar ata? Siç kam mësuar nga një njeri nga Mesopotamia, shumë i mësuar në gjuhën e tij dhe me një gjykim të shëndoshë, nuk është e mundur të flasësh ndryshe në gjuhën e vendit të tij: doksologji- në duhet ta shprehesh detyrimisht me fjalën dhe ose më saktë, me ekuivalentin e gjuhës së tyre. E njëjta gjë është edhe për ne Kapadoqeasit, në dialektin e vendit tonë, sepse, Shpirti e kishte parashikuar në kohën e ndarjes së gjuhëve^[396] dobinë e kësaj fjale. Po në tërë Perëndimin, sidomos prej Ilirisë deri në skajet e tokës që ne banojmë, a nuk e nderojnë këtë fjalë?

75.  Si, pra, qenkam unë një novator, një krijues i tjalëve të reja, kur une rreshtoj si autorë dhe mbrojtës të kësaj fjale, popuj të tërë dhe qytete, një zakon që e kapërcen memoijen e njërëzi- mit, njerëz që ishin shtyllat e Kishës, të shquar në çdo dituri dhe të mahnitshëm në fuqinë e Shpirtit? Kjo është arsyeja që e ka ve- në në lëvizje këtë masë lufitëdashëse kundër nesh. Çdo qytet e fshat, i tërë yendi, deri në kufijtë më të largët, gëlon nga njerëzit që shpifin kiindër nesh. Sa e trishtuar dhe e dhimbshme për një zemër që kërkon paqen! Por, meqenëse është i madh shpërblimi

i durimit në vuajtjet për besën^[397], atëhere, le të flakërojë shpata, le të mprehet sëpata, le të ndizet zjarri, më shumë se ai i Babilo- nisë^[398], le të përgatiten tërë instrumentat e torturës kundër nesh: për mua asgjë nuk është më e frikshme, se sa të mos i kem frikë kërcënimeve të Zotit kundër atyre që blasfemojnë ndaj Shpirtit. Lexuesit e mençur do të gjejnë një mbrojtje të mjaftueshme në ato që kam thënë. Ne përdorim një Çalë që është shumë e dashur dhe familjare për shenjtorët, një fjalë që mbështetet nga një zakon i gjatë. Qysh prej predikimit të Ungjillit dhe deri më sot, ajo ka pasur të drejtën të deklarohet në kishat dhe, çfarë është më e rë- ndësishmja, ajo ka një kuptim që pajtohet me besën e vërtetë dhe me shenjtërinë. Por, përpara gjykatores së madhe, çfarë kemi përgatitur për mbrojtje? Këtë: ajo që na ka udhëhequr për të lav- dëruar Shpirtin, ka qenë, pikësëpari, nderimi që Zoti i ka bërë, duke e shoqëruar në pagëzim me vetveten dhe me Atin; pastaj, fakti që secili nga ne, është sjellë në njohjen e Perëndisë nga një mësim identik; dhe, mbi të gjitha, frika e kërcënimeve hyjnore, e cila largon çdo nocion të padenjë për Shpirtin dhe çdo koncept të rendit inferior. Po kundërshtarët, çfarë do të thonë? Si do e justi- fikojnë blasfeminë e tyre? Ata nuk kanë respektuar nderimet që Zoti i ka bërë, as janë trembur nga kërcënimet. Atyre iu takon të vendosin për fatin e tyre, ose të ndryshojnë mendjen qysh tani. Sa për mua, unë dëshiroj, përmbi të gjitha, që Perëndia i mirë na dhëntë paqen e tij dhe që ai të mbretërojë në të gjitha zemrat; dhe që këta njerëz, të cilët ziejnë nga inati dhe janë rreshtuar me tër- bim kundër nesh, të qetësohen në Shpirtin e embëlsisë dhe të da- shurisë. Por, nëse ata mbeten krejtësisht të acaruar, dhe nuk ka asnjë mënyrë për t’i qetësuar, atëhere (Perëndia) na dhëntë durim që të mbajmë gjithçka që ata bëjnë kundër nesh. Sepse, për ata që mbartin në vetvete dënimin e vdekjes^[399], nuk është e dhimbshme

vuajtja për besën, por mosluftimi për të do të ishte mjaft i rëndë. Një atlet do të ankohej më shumë, nëse ai nuk pranohej në stadi- um, se sa nga goditjet e marra në luftimin. Por, ndoshta, kjo është “një kohë për të heshtur”, siç thotë i urti Solomon^[400]? Në fakt, ç’të mirë sjell të thërrasësh kundër erës, kur një stuhi e tmerr- shme të pengon të jetosh? Mendimi i atyre që kanë marrë Fjalën, është turbulluar krejtësisht, ngaqë është mbushur me arsyetime të rreme, ashtu si syri që verbohet nga pluhuri. Veshi është i mbushur me tinguj shurdhues dhe të pazakontë; gjithçka është tundur dhe rrezikohet të shëmbet.

Kapitulli XXX. Përshkrimi i gjendjes aktuale të

kishave

76.  Me çfarë pra ta krahasojmë gjendjen e tanishme? Me plot të drejtë, ajo ngjan pak me një betejë detare, e ndezur nga grindje të vjetra, prej njerëzish Juftëdashës dhe me një eksperie- ncë të madhe në betejat detare, të cilët ziejnë nga urrejtja kundër njëri-tjetrit. Shiko tabllonë e frikshme që po pikturoj para jush: të dyja flotat po sulen kundër njëra-tjetrës; pastaj, me një shpër- thim të pakontrolluar tërbimi, luftëtarët hidhen mbi njëri-tjetrin. Imagjino, nëse dëshiron, që një breshër i tmerrshëm i shpërndan skuadronet dhe një errësirë e madhe dhe e vazhdueshme, e zbri- tur nga retë, nuk lejon të shihet më asgjë, nuk dallohet miku nga armiku dhe flamujt e shenjat nuk njihen më në rrëmujën e për- gjithshme. Le t’i shtojmë tabllosë, për ta bërë më të gjallë, një det të trazuar që ulet e ngrihet, katarakte që zbresin prej reve, një tra- zim i frikshëm i shkaktuar nga dallgët gjigande! Nga të katër drej- timet era përqëndrohet në një pikë, të gjitha anijet fillojnë të për- plaset me njëra-tjetrën. Disa nga luftëtarët, madje gjatë luftimit, tradhëtojnë dhe shkojnë në anën kundërshtare; të tjerë, përpiqen që t’i kthejnë anijet e çorientuara nga era kundër armiqve dhe the- ren me njëri-tjetrin në revoltën që nxit cmirën kundër autoriteteve dhe ngjall dëshirën që secili të bëhet komandant. Mendo akoma, zhurmën e ngatërruar që sundo në det, ulërimën e erës, shkatërri- min e anijeve, trazimin e dallgëve, britmat e luftëtarëve, nuk dë- gjohet dot më as zëri i kapitenit as ai i timonierit, kudo shihet një ç’rregullim dhe konfuzion i plotë, por, më e keqja nga të gjitha është, se teprimi i të keqes jep, nga dëshpërimi i jetës, liri të plo- të për të bërë çdo të keqe. Shto mbi këtë edhe një ethe të çme- ndur për lavdi; ata luftojnë me egërsi kush të jetë i pari, ndërsa anija po fundoset.

77.  Le të kthehemi tani nga imagjinata në realitetin e hi- dhur. A nuk dukej në një kohë, se skizma ariane, mbas ndarjes së saj në një sekt që i kundërvihej Kishës së Perëndisë, qëndroi ve- tëm në një rreshtim kundërshtar? Por, kur ata filluan luftën hap- taz kundër nesh, mbas një grindje të gjatë e të hidhur, lufta u shpërnda në mijëra fraksione; armiqësitë e përbashkëta dhe dy- shimet personale ndezën tek të gjithë një urrejtje të pashuar. Kjo fortunë në Kishë, a nuk ka diçka më mizore se stuhia në det? Nga kjo, te gjithë kufijtë e vendosur nga Etërit janë lëvizur, të gjithë themelet, gjithçka që shërbente si mburojë për doktrinat, është lëkundur, gjithçka që ngrihej mbi baza të kalbura është përmby- sur: duke luftuar kundër njëri-tjetrit ne jemi mundur nga njëri- tjetri! Nëse nuk është armiku që na godet i pari, shoku ynë në krah na godet; nëse dikush i plagosur bie përdhe, shoku i tij i ar~ mëve kalon përmbi të! Ajo që na lidh kaq fort është urrejtja e përbashkët kundër kundërshtarit. Po kur armiku ka shkuar? Për- njëherë ne shohim njëri-tjetrin si armiq. Kush mund t’i numërojë të gjitha fundosjet? Disa u bënë nga sulmi i armikut, disa nga tra- dhëtia e aleatëve, të tjera akoma nga paaftësia e kapitenëve, sepse kisha të tëra ranë në kurthet e heretikëve, si anijet në shkëmbejtë nënujorë, dhe u fundosën krejtësisht, ndërsa të tjerë prej armiqve të Pësimit shpëtimtar, të cilët kapën timonin, dhe u bënë lundër- thyerje në bësim.^[401] Turbullira e futur nga princat e kësaj bote, ka shkaktuar rënien e shumë vetave, duke e kapërcyer dhunën e stu- hisë apo të ciklonit. Një natë e zezë, e errët dhe e trishtuar, ka mbuluar kishat, sepse “dritat e botës” të vendosura nga Perëndia për të ndriçuar shpirtin e popujve, janë internuar.^[402] Rivaliteti pa kufi (i këtyre princave) i ka bërë të humbasin çdo llogjikë, kur frika e shkatërrimit universal është tashmë kërcënuese! Urrejta individuale është bërë më e rëndësishme se lufta e përbashkët e një populli të tërë, ngaqë lavdia e fitorja mbi kundërshtarët per- sonal e kapërcen nevojën e përgjithshme, sepse preferohen më shumë nderet e tanishme, se sa shpërblimet e rezervuara në të ar- dhmen. Kështu, të gjithë, secili sipas fuqisë së tij, i kanë vërsulur kundër njëri-tjetrit duart e tyre vrasëse. Kjo britmë e çjerrë e nje- rëzve që kundërshtojnë njëri-tjetrin, kjo zhurmë e turbullt, ky tingull i paqartë që vjen nga klithma të pandërprera, e cila e de- vijon doktrinën e besës së vërtetë, tashmë ka mbushur tërë Kishën! Nga njëra anë janë ata që ngatërrojnë Personat dhe shko- jnë në Judaizëm^[403], kurse nga ana tjetër janë ata që nëpërmjet kundërvënies së natyrave shkojnë në Helenizëm.^[404] Këto dy parti kundërshtare, as Shkrimi “i frymëzuar prej Perëndisë” nuk mund t’i qetësojë, dhe as tradita apostolike nuk mund t’i pajtojë. Të flasësh sinqerisht me ta e humbet miqësinë dhe një mospajtim mendimesh mjafton që të ndezë armiqësinë. Asnjë përbetim nuk është kaq i efektshëm për të mbajtur një grup njerëzish së bashku, se sa një gabim i përbashkët. Gjithsekush është bërë teo- log, Ndonëse shpirtrat e tyre janë nxirë nga mëkatet. Novatorët nuk kanë më asnjë problem për të gjetur pasonjës, ndërsa intri- gantët, të vetëzgjedhur, ndajnë ndërmjet tyre qeverisjen e Kisha- ve dhe as nuk duan t’ia dinë për rendin e caktuar nga Shpirti i

Shenjtë. Urdhërimet e Ungjillit shkelen pothuaj krejtësisht nga mungesa e disiplinës; secili prej tyre bën çmos, qoftë edhe me dhunë, për të zënë një vend në kryesi. Si rezultat i kësaj etje për pushtet, i tërë populli gjendet në një anarki të tmerrshme; thirrjet e drejtueve bien në vesh të shurdhër; gjithsecili mendo, në ilu- zionin e injorancës së tij, se është detyra e tij t’i japë urdhra të gjithëve dhe të mos i bindet askujt.

78.  
Meqenëse asnjë zë njerëzor nuk është aq i fuqishëm sa të dëgjohet në këtë kaos, unë mendoj, se të heshtësh është më mirë se të flasësh. Në qoftë se Çalët e Predikuesit (Ekleziastit) janë të vërteta, “Fjalët e të urtëve dëgjohen në qetësi”^[405], atëhere, në situatën e tanishme, është e përshtatshme që ta lësh këtë diskutim.^[406] Gjithashtu, më përmban edhe kjo fjalë e Profetit : “Njeriu i matur do të heshtë në këtë kohë, sepse koha është e keqe”^[407], kjo kohë e sotme, ku disa ju vënë stërkëmbësh, të tjerë shkelin atë që është rrëzuar dhe të tjerë përpjekin duart me gë- zim! Nuk ka asnjë që të shtrijë një dorë mëshiruese ndaj atij që po bie! Ndonëse, sipas Ligjit të vjetër, njeriu që kalonte pranë kafshës së barrës së armikut të tij, që ishte rrëzuar, duhet ta ndi- hmonte të ngrihej^[408]; sot, kjo nuk bëhet më! Përse? Sepse dhemb- shuria është ftohur kudo, harmonia vëllazërore është zhdukur, madje, as emri nuk i dihet! Nuk ka më qortime vëllazërore, as zemra të krishtera dhe as lot dhembshurie! Asnjë nuk shkon më të ndihmojë të dobtit në besë, por, aq urrejtje është ndezur ndër- mjet vëliezërve, sa që gëzohen më shumë për fatkeqësitë e të afermëve se sa për suksesin e tyre. Në një epidemi murtaje, pre- ken madje edhe ata që bëjnë një jetë higjenike, sepse atyre iu ngjitet sëmundja nga kontakti me të infektuarit; ashtu edhe neve
sot, jemi kapur nga zelli për të keqen, ngaqë shpirtrat tanë janë mbushur me ligësi. Prandaj, ata që gjykojnë gabimin janë të hi- dhur dhe të pamëshirshëm dhe ata që gjykojnë të padrejtët janë të pandjeshëm dhe armiqësorë. E keqja ka zënë aq shumë rrënjë tek ne, sa që jemi bërë më shtazorë se shtazët; sepse ato, të pa- ktën, nuk e sulmojnë llojin e tyre, ndërsa ne, luftrat më të rrepta i bëjmë kundër vëllezërve tanë.

79.  Ja, pra, arsyet përse duhet të heshtësh, por dashuria më ka bërë të flas, sepse ajo nuk kërkon të sajat^[409], por dëshiron t’i kapërcejë tërë vështrësitë e kohës dhe të rrethanave. Djemtë e Babilonës^[410] më kanë mësuar, se kur nuk ka mbetur asnjë që të mbrojë besën e vërtetë, ne duhet të përmbushim detyrën që na eshtë ngarkuar. Sepse ata, në mes të flakëve të furrës, lavdëronin Perëndinë, pa pyetur për turmën që përbuzte të vërtetën, duke mbështetur njëri-tjetrin, Ndonëse ishin vetëm tre. Prandaj, edhe ne, nuk duhet të frikësohemi nga reja e armiqve, por, përkundra- zi, duke e mbështetur shpresën tonë në ndihmën e Shpirtit, ta shpallim të vërtetën me guxim. Kur blasfemuesit e Shpirtit trimë- rohen kaq lehtë kundër doktrinës orthodhokse, a nuk do të ishte e tmerrshme që ne, të cilët kemi një Ndihmës dhe Mbrojtës kaq të fuqishëm, të kemi frikë t’i shërbejmë fjalës, e cila na ka ardhur nga tradita e Etërve dhe është ruajtur besnikërisht brez pas brezi deri tek tle? Për më tepër, flakërimi ynë është rigjallëruar nga zja- rri i dashurisë tënde të vërtetë^[411]; karakteri yt i qetë dhe serioz është për ne një garanci, se ti nuk do t’i publikosh në tërë botën këto që po t’i themi, jo sepse duhen fshehur, por, meqenëse nuk është mirë që margaritarët të hidhen para derrave!^[412] Unë fola mjaft. Në qoftë se fjalimi im të mjafton, le ta përfundojmë këtu;

në qoftë se ke mbetur i pakënaqur nga ai, të lutem, mos ngurro që të kërkosh me kujdes, dhe që t’i shtosh njohuritë e tuaja, duke pyetur, por jo me qëllim debatimi. Qoftë nëpërmjet meje apo ndonjë tjetri, Zoti do të të japë një përgjigje, për të plotësuar çfarë mungon, sipas njohurisë që u jepet atyre që janë të denjë, me anë të Shpirtit.

') Këtu SHën Vasili do të thotë, se do të flasë ^ikërisht për Trininë e Shenjtë'Teologjia tek Etërit e kishës ka Kuptimin e "diturisë rreth Shëii Trinisë". Traktati shtjellon një diskudm rreth disa fja- lëve: A duhet të përdoren ev (në) ose cruv (bashkë me) në lidhje me Shpirtin e Shenjtë në doksologjinë trinitare?

³) Fjalët e Urta 17:28. Referencat për Dhiatën e Vjetër do të jepen sipas perkthimit të të Shtatëdhjetëve, LXX (Septuaxhintës). Ky është përkthimi i Biblës hebraike në greqisht, i cili, sipas Traditës, u bë në shek. III para Krishtit, në Aleksandri të Egjiptit, nga Shtatë- dhjetë e dy përkthyes.

ⁿ) 1 korinthianët 8:6

, ^m) Shih Efesianct 5:27

¹²-³) Hebrejtë 1:3

¹²⁵) avap%oç. Kjo fjalë tek Etërit përdoret në dy kuptime: 1- Në kuptimin e ai5ioç ose i përjetshëm përdoret për: (a) Trininë në Një, ^ktKoivov rj oi)ata koivov to avapxov” (Shën Athanasi), (b) Birin “eav tt|v aTto xpovov voria apxrçv Kai avap%oç o moç, ouk ap%tTai yap a7to xpovou o %povcov 6807roTT)ç.” (Shën Grigor Theologu Orac. xxix.490); 2- Në kuptimin e avamoç "i pa shkak” përdoret vetëm për Atin, dhejo për Birin. Shën Grigor Theologu në veprën e cituar me lart thotë: “o moç, eav coç atTiov tov TtaTepa ?ia^pavtç, ouk avap^oç - Biri, nëse ju e kuptoni Atin si shkak, nuk është pa origjinë - ap%ri yap uiou itaTrçp coç aiTtoç - sepse Ati është shkaku, është Origjina e Birit.” Por, Ndonëse në këtë kuptim Biri nuk është avapxoç, Ai është lindur avap%a>ç, “to iStov ovojia tou avapxcoç yevvriSevToç, uioç” (Shën Grigor Theologu, Homelia xxxvii.590). Kur flitet për fillimin, origjina e Birit nuk duhet kuptuar si fillim në kohë, por si i lindur nga Ati. Ve- tëm Ati nuk ka shkak e origjinë.

imazhin e saj në të gjitha veprat e saj, që-të bëjë të njohur e të njo- hur, me anë të saj, Atin.

¹⁸⁷)                                                                         II Thesalonikasit 1:7     _c

²⁴²)      1 Korinthianët 12:4-6. Për Shën Vasilin ky tekst është një zbu- lesë trinitare, e ngjashme me Matheu 28:19.

²⁵⁵)    I Korinthianët 12:3

³¹²)    Psalmi 35:10

³²°) Joani 14:16

³⁵⁹ Joani 14:17. Përsëri këtu kemi foijen ©ECDpeiv, “sepse nuk e sheh”.

⁴¹⁵) Eksodi 33:21

⁴⁴⁸) I Thesalonikasit 4:17

⁴⁶⁵) D.m.th., më pak të zhvilluar.

quajtur Çudibërës (Thavmaturgu), për shkak të mrekullive të tij të shumta. Vdiq rreth vitit 270. Makrina, gjyshja e shën Vasilit ishte nxënësja e tij.

---

^[1])     Lluka 11:10

^[2])  Isaia 3:3 (LXX)

^[3])    Këtu Shën Vasili përdor terma teknikë të përcaktuara qartë (ofxoiot>a8ai 0£to, ojiotaxnç yvcocnç), të cilat flasin për kuptimin orthodhoks të shpëtimit. Ai flet për idenë tashmë të njohur të hy- jnizimit. Në këtë, shën Vasili shpreh të njëjtin mendim me shën Athanasin, shën Grigorin e Nisës, Origjenin, Klementin e Aleksa- ndrisë dhe shën Ireneun, duke e parë thelbin e shpëtimit të krishterë në hyjnizimin.

^[4])   Këtu bëhet ijalë për parafjalët cjdv dhe ev, për të cilat Pnev- matomakët (ata që luftojnë kundër Shpirtit) ose Maqedoianët, bënë një luftë të ashpër. Kjo herezi mohonte hyjninë e plotë të Shpirtit

të Shenjtë.

') Matheu 5:18 *) Matheu 13:31-32

^[7])  Ps. 119:85 (LXX)

^[8])Ndoshta është pak vështirë të shprehen në përkthim këto para- fjalë; me është për fiexa, kuptimi fdlestar i së cilës ishte "në mes, ndërmjetbashkë me është për ovv, kuptimi fillestar i së cilës ishte "në të njëjtën kohë si". Botimi Benediktin në latinisht i tekstit të Shën Vasilit, e përkthen të parën me cum dhe të dytën me una cum . Me anë (nëpërmjet) është për Sia, e cila me gjindoren për- doret për mënyrën; në është për ev, që, gjithashtu, përdoret shpesh për mënyrën. Një varg i njohur nga I Kor. 8:6 "81 Ta navta" është dhënë nga Kristoforidhi "me anë të të cilit janë të gjitha". Në të njëjtën mënyrë është përkthyer edhe në përkthimet e sotme. Parafjala 8ia mund të përkthehet shqip “me anë, nëpër- mjet.” Kjo paraijalë do të përkthehet në tekst kryesisht “me anë të”, por ngadojëherë. edhe “nëpërmjef’, meqenëse “nëpërmjef’ e shpreh disa herë më mirë kuptimin teologjik. Në anglisht është për- kthyer "through ose by ndërsa në frëngjisht "par ".

■  'ONë tekstin grek termi është euaepeia. Kjo Qalë është për besi- min e vërtetë (orthodhoksinë); ndërsa për herezinë përdoret ;j asebeia.

^[10]) Bëhet ^jalë për sektin e anomianëve (ovopoiç - jo i ngjashëm). Ky sekt i$hte forma më radikale e arianizmit; ata thonin që Biri ishte krejtesisht "jo i ngjashëm" (avop,oi<;) me Atin. Shën Vasili e njihte me rrënjë këtë herezi dhe e kundërshtoi atë në tre librat e tij të titulluar “Kundër Eunomit^y\ (Shih Theodoreti* "Historia Kish- tare” 2, 27)

’³) I Koririthianët 8:6. Në tekstin grek nga (prej) i cili është ov , dhe me anë {nëpërmjet) të cilit është Sia on

'4) Domethënë duan të riforcojnë herezinë. "Pabesia" në gjuhën e Etërve të shek. IV, është ekuivalente me "herezinë". Këtu bëhet fjalë për "pabesinë" ariane, që nuk e pranonte njëqenshmërinë e na- tyrës hyjnore ndërmjet Atit dhe Birit dhe më vonë ndërmjet Atit, Birit dhe Shpirtit të Shenjtë.

’⁵) Këtu, megjithë paqartësinë e tekstit, bëhet fjalë për Birin. Dihet që Shën Vasili sheh gjithmonë në veprimtarinë "demiurgjike" (krijonjëse) një notë "karakteristike" (iSiaÇov) të hipostazës së Birit. Anomianët e rezervojnë termin 6r)|iiot)pyoç vetëm për Atin.

■ⁱ⁶) Kjo itjalë përdoret edhe nga Theodoreti për të karakterizuar me- todën e Eunomit. Ndoshta ai e ka huazuar këtë fjalë nga Shën Va- sili. Kyfterm përdoret edhe nga Shën Grigori i Nisës.

^!7) Shprehja 01 e£,co0ev (të huajt, ata që janë jashtë) dhe ajo që do igjendet jmë poshtë: paTaiav (|>iXooo<j)tav (filozofi boshe), është e zakonshme për Kapadoqeasit dhe për Shën Joan Gojartin. Ajo për- doret për të treguar diturinë profane, filozofitë greke në krahasim me diturinë hyjnore, atë të krishterëve, për të cilën përdoren ter- mat "filpzofia e vërtetë" ose thjesht "filoztffi". Shprehja vjen nga Shën Pavli, Kolosianët 2:8; Efesianët 5:6. ?

) Shën Vasili i referohet këtu katër shkaqeve Aristotelianë: fbr- mal, material, efikas dhe final. (Aristoteli, Analitika Posteriore, Li- bri 2, kaip. 11)

^iy) Aristoteli, gjithashtu, e përdor për lëndën. Ai shikon në lë- ndën një nga shkaqet që, bashkë me shkakun final, janë "të domo- sdoshëm". Shën Vasili nuk heziton të shtjellojë filozofinë. Doktrina stoike është familjare për të. Për këtë, flet edhe Klementi i Alek- sandrisë, në Stromatat, 8:9: "Ndër shkaqet disajanë parësorë, disa të tjerë janë mbajtës (<n)V£KTtK(X : shkaqe kohezioni), të tjerë janë ndihmës ((TUVEpycx), të tjerë janë të nevojshëm (ose të domosdo- shëm). Ati është shkaku parësor i mësimit, mësuesi shkaku sine- ktik, natyra e nxënësit shkaku ndihmës, koha shkaku i nevojshëm (tcdv cov odk avei) X,oyou ETteKei ). Shkaku sinektik është ai, pra- nia e të cilit, e mban efektin dhe mungesa e të cilit, e suprimon atë.

Me shkak ndihmës duhet të kuptojmë ndihmesën (\)jrr)peciav) dhe shërbimin (A.eiTOt>pyiav) e një tjetri." Duhet përmendur, se për Shën Vasilin Ati është shkaku "parësor" (TtpOKaTapktikt)v atTi- av), Biri shkaku "demiurgjik" (§T)^Lio\)pYiKr)v - krijonjës), dhe | Shpirti i Shenjtë shkaku "përsosës" (TeX.eicoTiKT)v). Shih kap. XVI:

38 të "Mbi Shpirtin e Shenjtë”.

^[17])  Bëhct fjalë për filozofët paganë.

^[18])   1 Korinthianët 8:6

^[19])   I Korinthianët 11:12

^2-1) Në greqisht është paratjala ek. Në shqip mund të përkthehet me paraQalët nga dhe prej, të cilat kanë të njëjtin kuptim.

) Gjeneza 6:14; Eksodi 25:10

^[22]) Eksodi 25:31

) 1 Korinthianët 15:47

^[24])   Jobi 33:6

^[25])   "Kundërshtarët e Shpirtit" janë pnevmatomakët; Shën Vasili bën një dallim ndërmjet "pnevmatomakëve" dhe "filozofeve" (atyre që janë jashtë). Filozofet e përdorin paraQalën për lëndën, ndërsa pnevmatomakët e aplikojnë atë për Personin e Atit "në emër të Shkrimit". Shën Vasili ka për qëllim të tregojë inkoherencën e "teorisë pnevmatomake" të parafjalëve.

■;

^[26]*) DTtoatamç nuk ka një përdorim të caktuar në veprat e para të Shën Vasilit: ajo përdoret ndonjëherë për "substancë" (Kundër Euno-mit ). Por zakonisht, ajo fillon të përdoret gjithmonë e më shumë për të përshkruar Atin, Birin dhe Shpirtin e Shenjtë (Mbi Shpirtin e Shenjtë). Ajo tregon "veçorinë personale" (Letra 38 ), "mënyrën e të qenurit" (Mbi Shpirtin e Shenjtë, Homelia 24). Përdoret gjitha-shtu për "TCpocctmov" - personin (Mbi Shpirtin e Shenjtë, Homelia 24 ). Këtu, padyshim, bëhet fjalë për "Personat" hyjnorë dhe jo për "natyrat".

^[27])   Psalmi 144:15

^[28])   Psalmi 103:27

^[29])   Psalmi 144:16

^[30])   Me “Perëndi” Shën Vaslli kupton, sipas mënyrës së Shën Pavlit, Personin e Atit, Ndonëse këtë titull e ka edhe Biri edhe Shpirti i Shenjte. Ai do të tregojë që të dyja paraÇalët janë të barabarta dhe jo siç pretendojnë Pnevmatomakët. Shkrimi i Shenjtë i aplikon të

³³) Gallatianët 6:8

^[32])   I Joani 3:24

^[33])   Matheu 1:20

^s6) Joani 3:6

^[35])   I Korinthianët 1:9

^[36])   II Korinthianët 1:1

^[37])  Gallatianët 4:7

^[38])   Romanët 6:4

^[39])   Isaia 29:15. Shën Vasili citon sipas të Shtatëdhjetëve.

^bl) I Korinthianët 2:10

^[41])   Gjeneza 4:1. Thuhet që këtu Shën Vasili citon nga kujtesa. Në tekstin e Gjenezës keto fjalë janë në gojën e Evës. Por, në tekstin greqisht të LXX, kryefjala e foijes tha (emzev) nuk përmendet dhe ekziston një mundësi referimi për Adamin. Në librin e tij “Kundër Eunomit ” (11,20) Shën Vasili përsëri i referohet në këtë thirrje Adamit. Në përkthimin shqip të Gjenezës, të bazuar në Diodatin e Ri, këto fialë janë në gojën e Adamit “ai tha”.

^[42])   Numrat 36:5

^[43])   Gjeneza 40:8

¹ ) Gallatianët 4:4

¹ ) I Korinthianët 11:12

^[46]) Shën Vasili, e ka fjalën këtu, për atë doktrinë të gabuar, e cila donte të thonte, se Krishti, Biri i Perëndisë, veçse “ka kaluar” nga gjiri i Virgjëreshës së Bekuar, pa u mishëruar me të vërtetë, siç na

^7S)   Matheu 5:11 38

^[48])  Psalmi 138:8. (LXX) Hadhi (hebraisht Sheol) ishte sipas Dhiatës së Vjetër, vendi ku shkonin shpirtërat e të vdekurve, pa dallim, të drejtët dhe mëkatarët.

^[49])   Psalmi 109:1 (LXX)

^B2) Hebrejtë 1:3

^[51])  Në greqisht <7Kaio" ka kuptim të dyfishtë; e majtë dhe ogurzi. Eshtë e njëjta gjë në latinisht sinister, gjermanisht link dhe frën- gjisht gauche. Edhe në shqip e majtë vjen nga e mangët, e metë (mëngjërosh). Prandaj dhe Shën Vasili e shpjegon termin “e djath- të” në kuptimin e nderimit.

^[52])   I Korinthianët 1:24

^[53])   Kolosianët 1:15

^[54])  Hebrejtë 1:3

^[55])  Joani 6:27

*⁸) Joani 14:9

*⁹) Marku 8:38

^[58])  Joani 5:23

^[59])  Joani 1:14

) Joani 1:18

^[61])    Shën Vasili aludo për psalmin 109:1 (LXX)^V“I tha Zoti Zotit tim: Rri inë të djathtën time, deri sa ti bëj armiqtë e tu stol të kë- mbëve të tua”. Figura e gjirit atëror si “fron”, nga ku Biri mëson, është figurë tradicionale.

^[62])   Joani 5:23

^[63])   Matheu 16:27

^[64])   Veprat 7:55

⁹¹⁾     Romanët 8:34

ⁿ) Psalmi 109:1 (LXX)

") Hebrejtë 8;1

^!o6) Baruhu 3:3 (LXX)

^,03) Shih Shën Athanasin, Letra e 2-të drejtuar Serapionit: “Ati është Dritë, dhe Biri, shkëlqimi dhe dritë e vërtetë.” Shih gjithashtu Hebrejtë 1:3.

^!(M) Romanët 1:8

^10s) Romanët 1:5

^!06) Romanët 5:2

^[73])ED|i£Ta5oTov     është në dorëshkrimet më autoritativë. Dorë- shkrimet A e ka e\)iX£T:a(SoX.ov. Editorët Benediktinë propozojnë korrektimin a)JL£Ta|3oA.OV. Në anglisht është përkthyer “kanë për> mirësuar rrugët e shtrëmbëra”. Në frëngjisht dhe në botimin në gre> qishten moderne është përkthyer “që janë gati të japin gjithçka që kanë”. Në të njëjtën mënyrë është përkthyer edhe në shqip, sipas versionit që është në dorëshkrimet më seriozë.

^[74])    Joani 10:27

^,ot)) Joani 10:9

^{1 lu}) Filipianët 2:10-11

^[77]) 7toiKiXrt tou rcavToç 5taKocF|xr|aiç. AiaKoa^rimç ishte termi teknik i filozofisë Pitagoriane, për të treguar rregullin e Gjithesisë.

, (Arist. Metafizika I.v.2 “ri oXr| SiaKoaniç".) Besohet që Pitagora e përdori ii pari Qalën koo(xo<; për të treguar Gjithësinë. (Plutarku 2, 886 c.)

^I!3) Meqenëse Ai është Perëndi, natyra e tij nuk njeh prishje. Por, i' si njeri, Krishti ka vuajtur Pësimin dhe u dha në vdekje, pa prekur I papasionshmërinë e tij hyjnore. Prandaj, edhe në aktin e Pasionit ! të natyrës së tij njerëzore, ai na ka komunikuar papasionshmërinë e Ij natyrës së tij hyjnore, për të na “hyjnizuar” neve. Mund të shihet

i  këtu lidhja me formulën e famshme të Shën Athanasit: “Fjala u bë tnjeri, që njeriu të bëhej Perëndi.” (Mbi Mishërimin, 54)

ii       ) Teksti është i vështirë. Origjina e termit AmOeia është nga i'iStoikët, por nuk duhet harruar se këtu, në kontekstin e doktrinës së

krishterë të hyjnizimit, ka marrë një tjetër kuptim. Ndonëse përdorin të njëjtën fjalë, drejtimi i dy doktrinave është krejtësisht i ndryshëm. Tek Stoikët arcaOeia është perpjekja personaie e një stoiku, që i vetëm kërkon të shkëputet nga pasionet njerëzore; ndë- rsa tek të krishterët, arcaOeia arrihet me anë të hirit të Krishtit dhe nën inisiativën hyjnore (pa përjashtuar përpjekjen njerëzore), në rritjen sëbashku me vëllezërit, drejt përsosmërisë, deri sa të arri- het “dituria” e përsosur.

^,15) Romanët 8:37

^[81])    Aluzion për Matheu: 12:29

^[82])    Kolosianët 1:12

ⁿ⁸) Tek Etërit e shek. IV-t, “teologjia” kuptonte gjithçka që lidhej me Perëndinë, me misterin e Unitetit dhe Trinitetit dhe me naty- rën e përjetshme dhe hyjnore të Krishtit, ndërsa “ekonomia”, në kuptimin e Shën Vasilit, tregon Mishërimin shpëtimtar dhe gjithçka që lidhet me veprën ungjillore të Krishtit. Teologjia ishte për do- ktrinat trinitare dhe ekonomia për Kristologjinë, por këto nuk du- hen të shihen të ndara, sepse ato janë të ndërlidhura.

^!i;) rvoçxrj - njohuri, dituri. Për Etërit e kishës zbulesa në Birin dhe komunikimi i Shpirtit të Shenjtë, gjithë historia shpëtimtare, të çon hë njohjen e Perëndisë së padukshme. Shpëtimi arrihet nëpërmjet “yvoaiar, sepse kur ajo është e përsosur, i tërjë njeriu është i aftë të shohë Perëndinë. Kjo është “yvooia” e vërtetë., “Fvoaia” të rre- me ianë ato doktrina të njohura me emrin gnosticizëm.

^!20) Joani 14:6 ^m) Joani 5:22 ¹²²) Joani 11:25

^[85])    Judita 9:5-6

^[86])    Joani 6:57

^[87]) AmpaM,axTC0<;. U përdor nga peshkopët orthodhoksë në Ni- kea. Eshtë ekuivalente me ofioouatoç - i bashkëqenshëm.

^,34) 1 Korinthianët 1:24

^[89])  Joani 1:3; Kolosianët 1:16

^[90])  Joani 12:49 dhe 50

^[91])  Joani 14:24

^,3*) Joani 14:31

^13>) Shën Vasili flet më gjërë për këtë në kap. XVIII. Shih shënimet

në këtë kapitull.

^Ul) Joani 14:9

^[96])  Filipianct 2:8

^[97])  Romanët 8:32

^[98])  Galatianët 3:13

^[99])   Romanët 5:8

^,46) Matheu 8:3

^[101]) Marku 4:39

[102]

) Marku 9:25

^!49) Fakti që Ati lavdërohet me anë të Birit, si Ai që është origjina e gjithçkaje (Shkaku fillestar), nuk krijon ndojë pengesë për të njo- hur në Birin shkakun ejikas të gjithçkaje, d.m.th. Perëndinë.

^l5t>) Joani 15:26

^[105])  Psalmi 50:12-14.

^[106]) Joani 4:24

^[107]) Në greqisht voepav o\)mav, që literalisht do të thotë esencë mendore. Termi Nouç, Nooç, që literalisht do të thotë mendje, mënyrë të mehduari, arsye, mentalitet, etj., ka një kuptim më të gjërë në shkrimet e Dhiatës së Re dhe sidomos në shkrimet patri- stike. Kur Shën Pavli shkruan në I Kor. 2:16 “Ne kemi mendjen e Krishtit - ri|i£iç vo'uv XpiaTOD eÇojiev”, ai po përdor Qalën voua për të treguar atë që zakonisht ai e quan pnevma. Etlhe në shkrimet patristike kjo fjalë përdoret për të treguar jo vetënf thjesht me- ndjen, por pjesën më të thellë dhe më të lartë të shpirtit dhe me- ndjes së njeriut, në kontrast me ekzistencën fizike, aftësinë e tij për perceptim intelektual dhe fuqinë për të arritur në gjykim moral.

^!5i!) Ngushëlluesit. Shën Vasili shtjellon këtu doktrinën e Kishës Orthodhokse, jqë mëkati nuk është prej natyrës së njeriut (natyrën që Perëndia krijoi), por nga një dëshirë e korruptuar. Ajo që shpesh qu-het sot “na)yrale” nuk është natyra e krijuar prej Perëndisë, por natyra e deformuar dhe e shtrembëruar nga mëkati. Krishti morri mish e formë hjerëzore, pikërisht për të restauruar formën e parë të natyrës së njeriut, bërë sipas “shëmbëlityrës së Perëndisë”.

^[109]) Krahaso lietrën 226 të Shën Vasilit. “Mendja jonë, e ndriçuar nga Shpirti, shikon drejt Birit, dhe në të, si në një shëmbëlltyrë, so- dit Atin.” Në masën sa ne bëhemi të ngjashëm me Krishtin, ne mund të shohim Perëndinë në Krishtin. Vetëm ‘⁴zemër pastërtit” mund të shohin Perëndinë.

^[110]) ©eov 7£vea0oct. Ky mendim është shprehur në thënien më të famshme të Shën Athanasit “Ai u bë njeri, që ne të mund të bëhemi Perëndi” (Mbi Mishërimin). Ky mendim është përdorur nga të

^1;7) Kontribuli i madh intelektual i Shën Vasilit është kryesisht në mbrojljen e bashkëqenësisë të Shpirtit të Shenjtë me Atin dhe me Birin. Arianët dhe Semi-Arianët, udhëheqësit e të cilëve ishin Euno- mi dhe Maqiedoi (nga ky vjen edhe emri i herezisë maqedoiane), e mohonin hyjninë e Shpirtit të Shenjtë dhe, duke i rezervuar arbitra- risht Shpirtit të Shenjtë paraljalën në, si një tregues të një natyre të ndryshme, maqedoianët (pnevmatomakët) e mendoin të padenjë radhitjen e Shpirtit me Atin dhe Birin. Por edhe tek përkrahësit e konfesionit Nikean, nuk ishte i qartë nocioni rreth Shpirtit të She- njtë. Eshtë merita e Etërve të Kapadoqisë, dhe kryesisht e Shën Va- silit, në përkufizimin, formulimin dhe shpjegimin e nocionit të ba- shkëqenshmërisë.

^[112]) Veprat 5:29                                              ^

^l5<;) Matheu 28:19                                               -

^[114]) Me Qalën kungim është përkthyer fjala greke Koivoovta, për-

kthyer në latinisht Communionis (që do të thotë përbashkësi, sho-

qëri, pjesëmarrje, bashkëpërjetim). Shën Pavli (II Kor. 13:14 ) e

përdor këtë Qalë për pjesëmarrjen në fazat e detajuara të jetës së Krishtit. Në shqip është përkthyer me ijalë të ndryshme (të gjitha i kanë kuptimet e koivcovicc), si kungimi, pjesëmarrja dhe shoqëria. Kostandin Kristoforidhi dhe Imzot Theofan Noli e kanë perkthyer “dhe shoqëria e Shpirtit të Shenjtë”, ndërsa në Librin e Shërbesave të Shenjta (botuar në 1961) është përkthyer “dhe pjesëmarrja e Shpirtit të Shenjtë”; po ashtu është dhe në Librin e Shërbesave të Shenjta të Kishës Orthodhokse (botuar 1994). Në këtë libër është përdorur ijala “kungim”, ngaqë kjo fjalë, së pari, është një Çalë e vjetër e fondit terminologjik fetar shqiptar dhe ka po atë kuptim, siç ka fjala e përdorur në greqisht dhe latinisht, prandaj do ishte mi- rë të ringjallet; dhe, së dyti, duket sikur e shpreh më mirë kuptimin linguistiko-teologjik të Koivcovia. Fjalët e tjera, si pjesëmarrje, shoqëri, bashkëpërjetim, Ndonëse janë të sakta, japin vetëm një as- pekt të Koivcovia. Ndërsa fjala kungim i përfshin tërë kuptimet e tjera, si pjesëmarrje, përbashkësi, shoqëri dhe bashkëpërjetim. Po- thuaj të njëjtin shënim kemi bërë edhe në librin Besimi Orthodhoks.

^ibl) X\)va<|>£taç. Kjo Ijalë është përdorur nga shën Athanasi për të treguar bashkimin e tre Personave të Trinisë së Shenjtë dhe ishte një ijalë kyç në debatin lidhur me bashkimin e natyrave hyjnore e njerëzore të Krishtit.

^[116]) Shën Vasili i Madh e konsideron “Traditën e pashkruar” të Etërve si shumë të rëndësishme për kuptimin e besës, Ndonëse është shumë i kujdesshëm të mos thotë gjë tjetër ndryshe nga çka thënë Zoti. Fjala e Krishtit është, padyshim, themeli i besës, por, siç është kuptuar nga Etërit; kjo është për të burimi i ^oktrinës së krishterë. Kisha Orthodhokse është apostolike, por edhe patristike.

^[117]) D.m.th., të vendosin një ndarje të plotë ndërmjet Shpirtit dhe Atit.

^[118]) Krahaso Romanët 13:11

^[119]) Sipas pikpamjes së krishterë vdekja është një shkuarje për në shtëpinë e Atit.

’⁶⁶) Shën Vasili (si edhe Etërit e tjerë të Kishës) e quan të pavle- fshëm një pagëzim i cili nuk është bërë në emër të Trinisë. Këtu tradita kupton formulën e pagëzimit. Eunomianët nuk pagëzonin në emër të Trinisë, por në vdekjen e Krishtit. Edhe sot Kisha Or- thodokse i quan të pavlefshme pagëzimet që nuk janë bërë në emër të Shën Trinisë.

^[121]) Hyrja në bashkësinë e krishterë. Pohimi i besës apo Besorja kishte shumë rendësi në kishën e parë. Ajo ishte firmosja e hyrjes në kungimin e besnikëve. Në kishën e parë emrat e katekumenëve shkruheshin në një regjistër dhe Besorja dorëzohej e shkruar dhe e firmosur.

v⁶⁸) Shën Vasili thekson lidhjen e thellë ndërmjet doksologjisë, pohimit të ;besës (Besores) dhe pagëzimit në emër të Trinisë së Shenjtë. Pohimi i besës vjen nga pagëzimi dhe doksoiogjia vjen nga besa. Kjo është tema qendrore e traktatit.

'⁸⁰) Me |JA)aTnpiov, këtu kuptohet ndoshta pagëzimi.

^[124]) Pagëzimi është vula e besës (o^payiç xr\q trifrteoç) dhe besa është pohimi hyjnor (Oeoxri'toç aD7%aTa0£m<;). Ne fillim duhet besuar, pastaj, duhet vulosur me vulën pagëzimore. Besa ka nevojë për pagëzimin, ashtu si edhe një dokument ka nevojë për vulën. Shën Vasili nuk mendo si ata që thonë se vetëm “besa shpëton”.

^[125]) 1 Timotheu 5:21

^,83) Kjo ishte e para e një serie prej tre kundërshtimesh, të cilat përdoreshin, gjoja, të provonin se Shpirti, Ndonëse bashkënumëro- hej me Atin dhe Birin, nuk ishte veçse një krijese: si një njeri, një engjëll, një qenie materiale, siç ishte edhe uji që përdorej në pagë- zim.

^[127]) Për Shën Vasilin 0|ioSot)A,ov (bashkëshërbëtor) tregon të gjithë natyren e krijuar (njerëz, engjëj etj.), në raport me Perëndinë. Në librin Kundër Eunomit ai thotë: “Ka dy lloj realitetesh, krijimi dhe hyjnia; krijimi është shërbëtor dhe i bindur, hyjnia sovrane dhe sundojëse.” (31.1)

^[128]) II Timotheu 2:2

^[129]) Lluka 12:8-9                                                   ^

^[130])      Psalmi 49:4

’⁸⁹) Ligji i Përtërirë (Deuteronomi) 4:26

^[132])      Lieji i Përtërirë 32:1

^[133]) Isaia 1:2

^[134])Jeremia 2:12-13

^[135])  Gjeneza 31:47

^! ) Jisui i Naviut 24:27.

^[137]) Shën Vasili, duke mbrojtur hyjninë e Shpirtit, tregon se ai, si njëri nga Personat e Shën Trinisë, ka të njëjtën natyrë me Perëndi- në Atë dhe Perëndinë Bir.

^m) Tipologji quhet metoda e interpretimit në bazë të “tipave”. Ti- pat janë pers6nat apo ngjarjet e Dhiatës së Vjetër, që janë parë si hije apo parafigurime të personave apo ngjarjeve të Dhiatës së Re. Adami dhe Moisiu, për shembull janë “tipa” të Krishtit, kalimi i de- tit të kuq është “tip” i pagëzimit etj.

^[139]) 1 Korinthianët 10:2. Këtu aludohet për kalimin e Detit të Kuq dhe kollonën e resë, me anë të cilës Zoti tregonte praninë e tij në krye të popuilit të tij, kur ai po i udhëhiqte në shkrelëtirë. Duke u mbështetur nëiShën Pavlin, Etërit kanë parë në kalimin e Detit të

Kuq një “tip” të pagëzimit.

^m) Eksodi 14:31

'") Romanët 5:14 ²⁰°) I Korinthianët 10:4

^[143])  Eksodi 17:5-6. Këtu flitet për mrekullinë e kryer nga Moisiu, në Refidim, në shkretëtirë: “Zoti i tha Moisiut... ti do godasësh shkëmbin, prej të cilit do burojë ujë dhe populli do të pijë.”

^[144]) Joani 7:37

²      ) Numrat 21:6-9; shih dhe Joani 3:14

³⁰⁴) Eksodi 12:1-13. Aludim për daljen nga Egjipti dhe për plagën e dhjetë që goditi egjiptianët atë natë.

²⁰   ) I Korinthianët 15:22

^[148]) Psalmi 106:43, krahaso Osea 14:10

^[149]) Me vdekës^im kemi përkthyer fjalën V£%pcoaeo)ç. Në frengjisht është përkthyer mortification - mortifikim. Kuptimi nuk është për vdekjen fizike, por për vdekjen e pasioneve trupore nëpërmjet as- ketizmit. Shih Kolosianët 3:5: “Bëni pra të vdekura pjesët e trupit tuaj"

^m) Gjeneza 22:1-14

^[151]) Jona 2:1 Aludim për qëndrimin e Jonait në barkun e balenës, një

“shenjë” e dhërië nga vetë Krishti për vdekjen e tij. (Matheu 12:40) ^2I°) l Korinthianët 15:49

²¹') II Korinthianët 4:10

^[154]) Shih I Timotheu 2:5

^[155]) Galatianët 3:9

^2IJ) Eksodi 20:19

^[157])   Joani 5:46

^[158]) Lluka 16:29

²ⁿ) I Korinthianët 10:2

^[160]) Hebrejtë 3:6

?¹⁹) Shih Psalmi 102:5

^[162]) Hebrejtë 10:1

²²’) Fjala këtu ka kuptimin tradicional të Etërve të vjetër. Ata kup- tonin me këtë fjalë tërësinë e planit çlironjës të Perëndisë për nje- rëzit

^[164]) Mishërimi është parë kryesisht si “çlironjës”, për të na bërë ne “bij të adoptuar”, nëpërmjet imitimit të “Birit” të Vetëm, Fjalës së mishëruar. Shën Vasili përsëri shtjellon kuptimin orthodhoks të shpëtimit: hyjnizimin. Kjo bëhet nëpërmjet imitimit të Krishtit, i cili është kusht i domosdoshëm i birësimit hyjnor, i cili fillon me pagëzimin.

^[165]) I Korinthianët 11:1, dhe Filipianët 3:17

^[166])  Filipianët 3:10-11

^[167]) Romanët 6:3-5

^[168]) Joani 3:3

^22?)Garae dyherëshe (8ia\)A,oç) ishte një garë vrapimi në lashtësi, gati e barabartë me garën e sotme të 400 metrave. Gjatësia e një

stadiumi ishte 192.27 metra. Atletë,t në garën dyherëshe, duhet të vraponin dy herë në gjatësinë e stadiumit. (S\)0 at>?«.oi, 8do aiaSia

- dy stadiume) Në mbarim të vrapit të parë bëhej një pushim i shku- rtër.

²²^) Kolosianët 2:11-12 ^22<)) Psaimi 50:9

^2?0) Romanët 6:6 ^2M) Romanët 7:5

^[174])  Romanët 6:22

^[175]) Jetën në bashkëpërjetim me Perëndinë, kur “shëmbëilimi” nuk ishte humbur akoma për shkak të mëkatit.

^[176]) I Pietri 3:21

^[177]) Me Ekonomi, siç e kemi treguar edhe më parë, bëhet fjalë për

planin hyjnor të shpëtimit të njeriut, mishërimin e Birit të Perë-

ndisë. ::                                                             ^v

²³°) 1 Korinthianët 14:24-25

^m) Veprat 5:9

^[180]) Veprat 5:4

^[181])  I Korinthianët 12:11

^[182] ) Noerai (njëjës voepoç)- intelektuale. Për fjalën Nooç (nga ku

vinë vouç dhe voepai) shih shënimim 153.

1         ²⁴⁵)           Apxiicaç vTtoaxaoeiç. Shën Vasili do të thotë se nuk janë tre hipostaza si shkaqe të parë (parime). Fjalën arcikas e kemi për- kthyer pairim, por mund të përkthehet edhe shkaku i parë, fillestar apo jo i lindur. Për Shën Vasilin fjala “Parim” nuk është në katego- rinë e emrave relativë. Ai është një term që tregon absolutin, naty- rën suprethe të Perëndisë. Me Parim, kur flasim për Trininë, ndo- shta duhet të kuptojmë shkakun fillestar, Personin e Atit. Vetëm Ati është jo i lindur (ap%iKoç), Biri i lindur prej Atit dhe Shpirti i Shenjtë biiron prej Atit. Ndërsa në raport me krijimin, ai është një

_; term relativ, që tregon Perëndinë (Trininë e Shenjtë). Shih gjitha- shtu shënimim 125.

1           ²⁴⁶)          I Korinthianët 12:6

^[185]) Këtu duhen bërë disa sqarime. Së pari, nuk duhet konsideruar ! Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë si tre “parime-hipostaza”, d.m.th., autonome dhe të pavarura, të cilat bashkohen me dëshirën e tyre ;; për të krijuar. Kjo do të thoshte se janë tre perëndi dhe do të na ço- nte në politeizëm, duke pasur tri parime të barabarta në çdo gjë, kur i nuk ka “veçse një Parim të vetëm të qenieve”. Së dyti, nuk duhet të shkojmë në ekstremin tjetër, duke shpallur se veprimi i paplotësuar i:i Atit kaloh tek Biri, apo veprimi i mangët i Birit përsoset nga Shpirti. Sigiirisht, që nuk ka “tre” parime krijimi, as “tre” veprime

krijuese të bashkuar dhe të shkrirë sëbashku, apo të mbivendosur njëri mbi tjetrin, po vetëm një veprim hyjnor, nga një i vetëm Pa- rim hyjnor. Të tre formojnë një “Parim” të vetëm, dhe Shpirti për- kryen gjithçka që Ati do të kryejë me anë të Birit.

²⁴*) Psalmi 32:6

^[187]) Joani 1:1

^[188]) ZxoiLiatoç aTjioç. Shën Ireneu dallon ndërmjet frymës së jetës, afflatum vitae, 7ivoTj Çcotjç, që e bën njeriun “gjallesë”, dhe Frymës Jetëbërës nvevfia Zcookoiovv, që e bën njeriun “shpirtëror”. Njëra

është e përkohshme, tjetra e përjetshme, njëra është bërë, tjetra bën; njëra është krijuar, tjetra Krijuesi dhe Perëndi i vërtetë, i lidhur me Perëndinë dhe në Perëndinë.

^25!) Joani 15:26 ²⁵J) Psalmi 103:4

²⁵ ) Teksti është i vështirë dhe nuk e tregon qartë mendimin nëse

i Shën Vasili mendo se engjëjt 1) janë në një vend si pasojë e natyrës j së tyre apo vetëm kur iu shfaqen njerëzve; 2) ata kanë një trup nga natyra e tyre apo marrin “një dukje” trupore vetëm kur iu shfaqen atyre që janë të denjë.

^25{) Lluka 2:14

^[193])  l0OppOTCO)ç. Literalisht “ata janë në balancë”"

^[194]) Lluka 1:30-33

f⁵⁸) Bëliet fjalë për profetin Daniel. Shih Danieli 10:10.

²⁵°) I Korirtthianët 2:10

Matheu 18:10

^[198]) Isaia 6:3. Etërit e kanë parë si një lavdërim që tregon “tre hipostazat supreme.”

) Në origjinal YTioC'raoii;: substancë, është përkthimi literal i Qalës moaxaoiç. Në Sinodin e Nikeas u përcaktua që Biri i Perë- ndisë nuk është exepaç UTrocrxacyecoç r\ ovamq (prej një hipostaze apo substance tjetër). Dihet se çfarë turbullirash solli kjo

deklaratë për njëvlefshmerinë ndërmjet “o'uaia-substancë” dhe “\)7toaTa0K;-hipostazë”. Në shkrimet e para të Shën Vasilit kjo Qalë tregon edhe substancën (o\>aia), edhe personin (uTTOGTa- aiç).Vetëm më vonë ky term u përdor për të treguar vetëm per-

sonat e Trinisë, në sajë të kontributit të Etërve të Kapadoqisë dhe sidomos të Shën Vasilit. Shih gjithashtu shënimin 33.

?⁶³) Përsosj^ e engjëjve, nuk është aspak në nënshtrimin ndaj ligjit, nëpërmjet një rritje graduale, si në rastin e njerëzve. Por, qysh prej ^astit të parë të krijimit, ata janë “shenjtëruar” nga hiri i Shpirtit të

Shenjtë.

r⁶⁴) Këtu bëhet fjalë për Mishërimin çlirues. v²⁶⁵) Joani 1:33 dhe Lluka 3:22 ^M) Veprat 10:38 ^u ) Matheu 4:1

^ia) Matheu 12:28

^[206]) Joani 20:22-23

²¹   ) I Korjnthianët 12:28

^[208]) Aludim për Romanët 2:5

²⁷ ) 1 Timotheu 6:15

^[210]) Joani 14:2

^[211])  I Korinthianët 15:41-42

²⁷ ) Krahaso Efesianët 1:13-14

^[213]) Matheu 25:21

^m) Matheu 24:51

^[215]) d.m.th., ishin pagëzuar.

^m) Psalmi 6:6

^[217]) Bëhet fjalë për filozofitë pagane greke. ^

^[218]) Njeri, tregon një qenie njerëzore, qoftë burrë apo grua.

^[219]) Duket qartë se kundërshtarët e besës orthodhokse kanë huazuar nga filozofia e Aristotelit dhe pasuesit të tij Porfirit, ngaqë përdorin termat “teknikë” të përcaktuar mirë të doktrinës peripatike: ku-

ndërvënia ndërmjet “të përgjithshmes”, ose esencës abstrakte, qenie e perceptuar vetëm nga arsyeja dhe “hipostazës”, ose substancës konkrete, veçoria e të cilës është të “ketë ekzistencë”; dallimi ndë- rmjet “substancës konkrete” për sa ajo “ekziston” ('UTtoa'Cacnç) dhe për sa ajo është një realizim efektiv në ekzistencën e “esencës abstrakte” (\)7toxeipevov) etj. “'Nënnumërimi” është pra një pasojë e paevitueshme e ndarjes së “të përgjithshmes” në lioje dhe e lloje- ve në individë. Në këtë rast, ajo që ka të veçantë individi, nuk është gjë tjetër veçse kontraktimi i llojit, dhe lloji i të përgjithshmes. Kështu, ai është në raport me të si i kufizuari me të pakufizuarin, si inferiori me superiorin dhe si pasojë, nuk mund të vihet në të një- jtin plan, apo të “numërohet me atë’\ por më poshtë. Nëse kjo te- ori do i aplikohej Perëndisë, natyra hyjnore nuk do ishte veçse një “esencë abstrakte” jo e qartë, si një e përgjithshme, e perceptuar vetëm nga arsyeja jo “reale”. Ajo do të ndahej, si të gjitha të për- gjithshmet, në “ndarje të nënvarura konkrete”, d.m.th. do të kon- traktohej në “tre individë”, të nënnumëruar ndërmjet tyre, sepse secili do realizohej ndryshe, sipas mënyrës së tij, duke u kufizuar më shumë ose më pak.

²⁸⁴⁾    Vërejtja e Shën Vasilit duhet theksuar, meqenëse mbi atë ai do ta mbështesë argumentin e bashkëqenësisë së Shpirtit me Atin dhe Birin.

) Veprat 17:21

| “"") Obola ishte një monedhë argjendi e Greqisë së lashtë, dhrahmisë, ndërsa statera ishte një monedhë e florinjtë.

^[223]) Kryesisht në librin e dytë Kundër Eunomit.

^[224]) Në formulën pagëzimore të Matheut 28:19.

^[225]) Të “nënnumërosh” Birin me Atin, do të thotë, të pranosh një arianizëm të pastër, meqenëse kjo e deklaron atë inferior ndaj Atit, të padenjë për të “njëjtin nderim” dhe, pra, të “ndryshëm në ese- ncë”. Të “nënnumërosh” Shpirtin me Birin dhe me Atin, do të tho- të të harrosh se ai është në raport me Birin ashtu si Biri është me Atin, dhe i bashkërenditur me Birin në thirrjen e pagëzimit trinitar. Ai është gjithashtu edhe me Atin, sepse Biri është i bashkërenditur me Atin. “Nënnumërimi” është kundërshtuar në emër të besës në formulën e pagëzimit. Shpirti i Shenjtë ka, pra, të “njëjtin nderim” si Ati dhe Biri dhe për këtë arsye, të njëjtën natyrë me ta.

J⁹⁰) Matheu 28:19

^[227]) Dihet se mbas kthimin nga robëria e Babilonisë, hebrejtë nuk e shqiptonin më, nga respekti, emrin e “Jahves”, zbuluar Moisiut në Sinai nga vetë Perëndia. Masoritët i zëvëndësuan shpejt zanoret e emrit “Jahve’ me ato të emrit “Adoai”, gjë që dha formën e sotme “Jehova”.

^[228])  Shën iVasfli ka parasysh këtu traktatin e Plotinit “Mbi tre parimet hipostaza”.

^2y3) Isaia 44:6

^[230]) I§iaÇov i “hipostazave” dhe iSioxr|Ç i Personave, për të cilët Shën Vasili do të flasë më poshtë, nuk janë krejtësisht e njëjta gjë. Veçoria e hipostazave është që dy prej tyre vijnë nga një i tretë, i cili nuk vjen nga një tjetër. “Veçantia” e Personave është, që njëri është Ati dhe të tjerët janë Biri dhe Shpirti i Shenjtë.

^29:>) Shën Vasili do të ruajë, siç thotë edhe në ritullin e kapitullit, do- ktrinën e “monarkisë”. Kjo doktrinë qëndron, pa_;prekur “bashkë- qenësinë” dhe “bashkënderimin” e Personave hyjnorë, në ekziste- ncën e një farë “rendi” ndërmjet tyre: Ati është “Burimi” i të gjithë hyjnisë, nga ku vjen Biri dhe Shpirti i Shenjtë. Siç e kemi thënë, ‘teologjia” është për Etërit e shek.IV, doktrina e Shën Trinisë.

^[232]) E njëjta metaforë është edhe në librin e Shën Athanasit “Ku-

ndër arianëve ”.

^[233]) Ky tekst i Shën Vasilit u përdor shumë për të mbrojtur përdori- min e ikonave gjatë kundërshtimit ikonoklast.

^29S)    Burimi i; Shpirtit të Shenjtë mbetet në një mister të theilë. Kjo është një traditë e vjetër e ardhur nga Aleksandria dhe e gjejmë tek

Shën Grigor p"heoiogu, Didimi i Verbër dhe madje te Shën Agustini e

Shën Joan Dhmaskini.

²⁹;^i;) Romanët 8:9 ³⁰°) Joani 16:14 ^3tM) Parakliti.

) Këtu flitet për Atin, nga i Cili Shpirti buron.

^m) Malakia 1:6

-    ^m) Joani 17:4

¹⁰⁵)Joani 16:14

^K'^ft) Joani 12:28

^[243]) Matheu 12:31

^[244])  D.m.th., Atit.

^[245])  Matheu 11:27

^[246])  I Korinthianët 12:3

³¹') Joani 4:24

^[248]) Joani 1:9

^[249]) Shën Vasili këtu e aplikon termin dogma (8oypa) me monarki- në. Kështu, dogma ishte doktrina aktuale e Kishës dhe kirigma (Kr|p\>Ypa), doktrina që kishte si objekt një “deklarim” zyrtar të Kishës, një “përkufizim”.

^[250]) Bëhet fialë për rendin e Personave hyinorë të zbuluar te Ma- ttheu 28:19.

^[251])  I Kprinthianët 15:46-47. Shën Pavli përdor këtu termat “\jro- kikov” (gjallësor), latinisht animale dhe “7ive\)|iatiKov” (shpirtë- ror), latinisht spiritale. Kristoforidhi e përkthen >|A)KiKOV shtazor; ndërsa disa të tjerë e përkthejnë “natyror”. Këtu është përkthyer gjallësor. Me anë të “trupit gjallësor”, shën Pavli kupton atë të Adamit, që u bë prej dheut dhe iu dha ‘frymë jete” dhe njeriu u bë “qenie e gjallë” (Gjen. 2:7), d.m.th., atë të çdo njeriu. Ndërsa, me “trup shpirtëror”, ai do të tregojë një trup që ka marrë jetën e për- jetshme, nga Krishti, dhe nuk njeh më prishje apo vdekje, ashtu si trupi i ngjallur dhe i lavdëruar i Krishtit. Një njeri që është “gjallë- sor”, është një njeri që jeton nën pasionet, vetëm si “gjallesë”, jo i ndriçuar nga Shpirti. Ndërsa “shpirtëror” ështe ai i ndriçuar dhe i drejtuar nga Shpirti. Në Shkrimin e Shenjtë ^vF'6%'n dhe Tlve\)|i.a mund të kenë një dallim, por ato përdoren shpesh në vend të njëra- -tjetrës dhe nuk tregojnë kuptimin platonist tridimensional të nje- riut.

^¹⁷) Joani 4:24

^[253]) Vajtimet 4:20. Shën Vasili ndjek përkthimin e LXX. Në hebra-

isht është: “fryma e flegrave tona’ ^m) Psalmi 91:16. (LXX)

^[255])   Jobi 33;4

^[256])   Eksodi 31:3 (LXX)

^[257])  I Korinthianët 6:11

^[258]) Galatianët 4:6

'²⁵) Psalmi 103:30 (LXX)

'²⁽’) II Korinthianët 5:17

^[261]) Veprat 10:20

^m) Veprat 13:2

^32y) isaia 48:16. Shën Vasili citon prej LXX.

•”) lsaia 63:14

P') Psalmi 76:21 (LXX) .

ⁿⁱ) Psaimi 79:1 (LXX)

^[267])  Psalmi 77:53 (LXX)

^[268]) Joani 14:26 dhe 16:13

^[269])  Romanët 8:26-27

^[270]) Romanët 8:34

^[271])  Efesianët 4:30

”^s) Veprat 7:51

^[273]) Isaia 63:10

³⁴') Gjeneza 27:29-40

^[275]) Shih Gjeneza 9:25-27

^M>) 0|io8o\)Xoi. Kjo është shenja e krijimit. Ndoshta mund të përkthehej më mirë “shokë skllavërie\ vëllezër të mjerintit njerëzor” apo diçka tjetër të këtij lloji. Të gjitha krijesat, duke përfshirë edhe qeniet e pashpirt, janë shokë skllavërie për shkak të natyrës së tyre të krijuar, nënshtruar Krijuesit. Ndonëse është e vërtetë që asnjë njeri nuk është skllav nga natyra, në kuptimin e. përcaktuar më lart nga Shën Vasili, nuk është më pak e vërtetë, se nga natyra e tij e krijuar, ai është skllav vetëm i Krijuesit dhe i asnjë krijese tjetër. Shih edhe shënimin 184.

⁵⁴⁴) Malakia 1:6

^34S) Bëhet fjalë për rënien e engjëjve të këqinj.

^,46) Psalmi 118:9) (LXX)

i 10

^[280]) II Thesalonikasit 3:5

^[281]) i Thesalonikasit 3:12-13

) Hebrejtë 1:14

³⁵°) II Korinthianët 3:17

³⁵') 11 Korinthianët 3:18

^[285])  II Korinthianët 3:14,16-17

^[286]) E gjithë Dhiata e Vjetër është një figurë, një “tip” i Dhiatës së Re, d.m.th. i Krishtit.

^[287]) Eksodi 34:34

¹⁵⁵) Aludim shpjegues për II Korinthianët 3:18

^[289]) I Korinthianët 3:16

^[290])  Joani 17:25

^[291])  Joani 14:19. Oecopeiv. Folja e përdorur nga Shën Joani për të treguar këtë njohje të Krishtit, të cilën bota nuk mund ta sodisë.

^[292]) Qevvrein. Kjo folje përdoret kryesisht për të treguar një shikim me.anë të mendjes.

Isaia 42:5 (LXX). Kundërvënie ndërmjet tivot) dhe Ttvevfia.

Ipg^shtu siç shën Ireneu, shën Vasili sheh në 7cve\)|ia Shpirtin e

:: Shenjtë, “Fryma” për të cilën flet profeti.

^[296]) “Fuqitë” qiellore, d.m.th., engjëjt.

^[297]) Danieli 14:33

^[298]) Jeremia 20:2 (LXX)

^[299]) Ezekieli 1:1

^[300]) Urtësia 1:7

^[301]) Psalmi 138:7 (LXX)

³⁷°) Agai 2:5-6

”⁷) Matheu 10:19-20 dhe Lluka 12:1 M2

^m) Krahaso Hebrejtë 6:4.

^w) II Korinthianët 3:17

³⁸°) Shumë studjues mendojnë se bëhet fjalë për Homelinë kundër Sabeiianëve, Arianëve dhe Anomianëve: Homelia 24.

^n!) Romanët 8:11

^[308])  Joani 10:27-28

^[309]) Joani 6:63

^[310])  Romanët 8:10

^[311]) Joani 6:63

^[312])  Romanët 8:2

^[313]) Veprat 1:8

^[314])  Romanët 8:32

^[315])  I Korinthianët 2:12

^3y|) Ky kapitull, si edhe dy të tjerët që e pasojnë, formojnë përfu- ndimin e përgjithshëm të traktatit.

^[317]) Psalmi 65:13 (LXX). Shën Vasili ndjek LXX. Në përkthimin shqip të Diodatit të Ri janë përkthyer me olokauste. Olokauste ishin flijimet që digjeshin të gjitha. Disa herë janë përkthyer të g/7-

thëdjegura.

^m) Psalmi 104:37 (LXX)

^[319]) Psalmi 43:10 (LXX)

^[320]) Të dyja doksologjitë janë vendosur në të njëjtin plan. Asnjëra prej tyre nuk gjendet tekstualisht në Shkrimin. Të dyja janë mënyra tradicioniale për të lavdëruar tërë Trininë, dhe të dyja i japin Shpir- tit të Shfenjtë të njëjtën lavdi.

¹⁹⁶) Fraza është e vështirë. Shprehja ap,<f)OT£paç taç Ttriaeiç, me- ndohet se nënkupton doksoiogjitë dhe jo paraQalët.

^[322]) Këtu mendohet se po flitet për parafjalën me. Mund të ndjekim avancimin e ideve të shën Vasilit: a) ParaÇalët me dhe në kanë të njëjtin kuptim. Shkrimi përdor pa dallim njërën për tjetrën. Kështu

doksologjitë trinitare në përdorim kanë të njëjtën vlerë. b) Asnjë nga doksologjitë nuk gjendet tekstualisht në Shkrimin e Shenjtë. Ato vijnë nga tradita kishtare. c) Në Shkrim kemi lidhëzën dhe, e cila shpreh shoqërimin e tre Personave. ParaQala me shpreh të një- jten gjë si lidhëza dhe, por në një mënyrë më të fortë. d) Reduktimi i doksologjisë me, me një formë të tretë, po ashiu tradicionale dhe që gjendet në Shkrim, por që nuk përdor as me dhe as në, por thiesht dhe, si Matheu 28:19.

³⁹ ) 1 Thesalonikasit 1:1

) ii Korinthianët 13:13 ^4(,°) Romanët 15:30

^[326])Nën  maskën e parafjaiëve, ata nuk pranojnë bashkëqenshmëri- në e natyrës hyjnore të Shpirtit të Shenjtë me Atin dhe me Birin.

^[327])  Sabelius (shek.III) thoshte që Ati, Biri dhe Shpirti i Shenjtë është një Hipostazë dhe një Person nën tre emra; i cili shfaqet herë si Atë, herë si Bir dhe herë si Shpirti i Shenjtë. Ai thonte se Perë- ndia në Dhiatën e Vjetër e dha Ligjin si Atë, u mishërua në Dhiatën e Re si Bir dhe i vizitoi Apostujt si Shpirti i Shenjtë. Kjo herezi u dënua në Sinodin II Ekumenik.

^[328])  Joani 14:23

^[329])  Joanj 10:30

‘^,05) Bëhet fjalë për arianizmin. Të thuash me,do të thotë të shpre- hësh njëkohshmërinë e qenieve, që janë të Bashkuara kështu. Pra- ndaj, është e pamundur të mbahet pohimi i Aridsit dhe i sektit të tij, sipas të cilëve Biri vjen mbas Atit, dhe Shpirti i Shenjtë mbas Atit dhe Birit dhe kështu vetëm Ati është Perëndi i vërtetë nga natyra. Të thuash me ose dhe është krejtësisht e njëjta gjë

^[331]) To 5eKi:iK0V. Aftësia për të mbajtur, pranuar diçka. Kjo është “lënda e parë” e Aristotelit, e cila duhet të konceptuar si “fuqia” në gjendjen e pastër.

^4U8) I Mbretërit 16:14 dhe Numrat 11:25-26 (Shën Vasili ndjek ver- sionin e LXX).

^[333]) Matheu 10:20

^4!0) Krahaso Romanët 12:5-6

⁴¹') 1 Korinthianët 12:21

⁴ ) I Korinthianët 12:26

[337]

) Bëhët Qale për Shkrimin e Shenjtë.

^[338])  Psalmi 30:3 (LXX)

^4I(|) Dhefteronomi (Ligji i Fërtërirë) 12:13-14

^[340] ) Psalmi 49:14 (LXX)

^4,8 ) Joani 4:23                                           ^

^4|g) Gjeneza 28:16

^[343])  II Kprinthianët 2:17

^[344])  II Korinthianët 13:3

^[345])  ShihT Korinthianët 14:2; 14:11.

^[346])   I Korinthianët 7:40

^[347]) II Timotheu 1:14

^[348]) Daniel 5:11

^[349]) D.m.th., Biri.

^[350])   %apaKTT|poç Vulë, shenjë, stampim. Tek Biri është vulosur Ati dhe nëpërmjet vules ne ngjitemi tek vetë Ati.

^[351])  A07|La dhe Knpvy^ia. Dogma dhe Kirigma: Dogma, në kup- timin e shën Vasilit, përdorej për doktrinat dhe praktikat rituale të cilat kishin aprovimin e “heshtur” të Kishës, ndërsa kirigma ishte për përkiifizitnet doktrinate, përshkrimet rituale apo kanonike dhe gjithçka që “shpallej” haptazi nga Kisha si normë e besës ose e za- koneve.

^42<;) Një mister i zbuluar tek të inicuarit. Krahaso I Korinthianët 2:7. Ky eshtë një kapitult i rëndësishëm për t| kuptuar kuptimin or- thodhoks të Traditës së Shenjtë. Tradita e Shenjtë në Kishën Or- thodhokse ka të njëjtën fuqi dhe autoritet si edhe^vShkrimi i Shenjtë. Të dy mësimet, i shkruari dhe i pashkruari, na kanë ardhur prej Traditës Apostolike. “Prandaj, vëUezër, qëndroni dhe mbani poro- sitë që mësuat, me anë të fjalës apo me anë të tetrës sonë.” (II The-

^[353]) “Juve ju është dhënë të njihni misteret e .mbretërisë së Perë- ndisë; por të tjerëve me anë të shëmbëlltyrave, që ata, duke shikuar të mos shohin dhe, duke dëgjuar të mos kuptojnë.” (Lluka 8:10)

⁴³‘) Gjeneza 2:8

^[355]) Dita e dielë e jona, ditë që përkujton ngjalljen e Jisu Krishtit.

^[356]) Gjeneza 1:5, Përkthimi i këtij vargu të errët mbetet i dyshimtë.

^[357])  Psalmet 6 dhe 12 (LXX)

^[358]) Kon;acn;aGi<;. Ka dy “katastasis” ose gjendje të njerëzimit : a) e tashmja, që është e jetës së tanishme, dhe b) e ardhshmja, e quaj- tur gjithashtu “apokatastasis”, ajo e inagurimit, e restaurimit të gji- thçkaje në Krishtin.

^[359])  Parafjala Ttpoç e përdorur këtu nga shën Vasili, implikon një ide “relacioni” me Perendinë, në të njëjtin kuptim si TCpoç e Joanit 1:1.

^[360]) Sigurisht, bëhet fjalë për Atin, Birin dhe Shpirtin e Shenjtë.

^[361])  I Korinthianët 6:11

^4?lJ) I Korinthianët 5:4

‘^!4°) Kolosianët 2:13                                 _:ip*

^[364])  II Korinthianët 5:8 dhe Filipianët 1:23 <

^[365]) D.m.th., për predikimin e ‘iajmit të mirë' të shpëtimit. Shih i Thesalonikasit 3:2

^[366]) Kolosianët 3:3-4

^[367]) Krh. Romanët 8:2

^[368])   Romanët 8:17

^[369])  Romanët 8:16

^[370]) Këtu kemi përsëri dallimin ndërmjet “y'D%ikov” dhe “rcvEVfia- tikov”. Shih shënimim 316

^44<>) Romanët 8:17

⁴⁵°) Romanët 1:4

⁴⁵‘) Hebrejtë 10:29

^[374]) Aludim për profecinë e Jisuit: “Po kur të vijë Biri i njeriut, va- lië a do të gjejë besë mbi tokë?” (Lluka 18:8) ;

⁴³³⁾    Romanët 8:26

^[376])  Urtësia e Jisuit, biri i Sirakut 43:30. Kështu quhet ky libër në manuskriptet greke. Në Biblat e perëndimit ky libër quhet edhe Ek- leziastiku.

^[377]) Matheu 12:32; Marku 3:28; Lluka 12:10

142

) I Korinthianët 11:2

⁴³⁷⁾    II Thesalonikasit 2:15

^[380])   Dhefteronomi (Ligji i Përtërirë) 19:15

^[381]) Jobi 8:9

⁴⁶°) Bëhet fjalë për Dianin, peshkopin e Qesaresë së Kapadoqisë, i cili e pagëzoi shën Vasilin në vitin 357, kur ai u kthye nga Athina dhe e dorëzoi atë Këndojës. Shën Vasili gjithmonë flet për të me një respekt e dashuri.

^[383]) Dionisi, peshkop i Aleksandrisë, ishte akuzuar për sabelianizëm tek papa Dionis. Për t’u shfajësuar shkroi një vepër në katër libra:

Kundërshtim dhe Mbrojtje.

^[384])  Dioh. Aleks. “Kundërshtim e Mbrojtje ”, fragmenti 16; P.L. 5.128b. Me P.L., kuptohet Patrologia Latina, dhe me P.G., Patro- lopa Greca.

⁴⁶‘) Fragmenti 15; P.L. 5.128a. Teksti është shumë i vështirë, Ndo- nëse i mërret vesh kuptimi.

^[386])  Fragmenti 15; P.L. 5.128b.

^[387])  Kjo pjesë nuk gjendet në veprat e Klementit të Romës, të cilat kanë arritur deri tek ne. Mund të jetë ndojë fragment letre (ose fi- nalja e ndojë homelie mbi Shpirtin e Shenjtë), për të cilën ne nuk kemi njohuri. ^

^[388]) I Korinthianët 3:3. Shën Ireneu, Kundër Herezive V.8.2; P.G. 7.1142 bc.

^[389]) Kundër Herezive V.9.3; P.G. 7. 1145C-1146a. I Korinthianët 15:50.

^[390]) Eusebi i Qesaresë, historiani, i quajtur kështu për tu dalluar nga adashi i tij i Nikomedisë. Vepra e tij nuk ekziston më.

^[391]) Gjendet në Patrologjinë greke të Minjesë (Migne), në vol.14. Pjesa e cituar është: P.G. 14. 257a.

⁴ ’) Sextus Julius Africanus, ishte një teolog i shek. III. Vepra e tij

^[393])  Tradita thotë se kur ai vdiq kishin mbetur vetëm shtatëmbë- dhjetë paganë.

^[394])  Feshkop i Qesaresë, vdekur në vitin 268. Ishte një nxënës i zja- rrtë i Origjenit. Nga veprat që përmend shën Vasili, sot ka mbetur vetëm një Letër drejtuar shën Qiprianit të Kartagjenës. P.L. 3. 1357.

^[395])  Peshkop i Antiokisë (361-381), në atë kohë në internim, për të cilin shën Vasili shfaq gjithmonë një admirim të madh.

^4?s) Aludim për Gjenezën 11:1-9.

^[397]) Krh. Hebrejtë 10:35-36

⁴⁸°) Aludim për tre djemtë hebrej në furrë. Danieli 3.

^[399])  Krh. II Korinthianët 1:9

^[400]) Predikuesi (Ekleziasti) 3:7

^[401])  1 Timotheu 1:19

^[402])  Bëhet fjalë për peshkopët e shumtë orthodhoksë të internuar nga pçrandori iValent. Ndërmjet të internuarve ishin Meleti i Antio- kisë, Eusebi i Samosatës, Pelagji i Laodiqesë dhe Barsi i Edesës; shih Theodoret, Hist. Kisht. IV. 12.

^[403]) Identifikimi i një Monarkizmi jo të drejtë me Judaizmin ilustro- het në Apologjinë e parë të Justin Martirit : “Judejtë, meqenëse me- ndojnë se ishte Ati i Universit, ai që fofi me Moisiun, kur në fakt ishte Biri i Perëndisë... me të drejtë u akuazuan nga shpirti profetik dhe nga vetë Jisu Krishti, se nuk e njihnin as Atin dhe as Birin; se- pse ata që e pohojnë Birin të jetë Atë, janë fajtor për mos njohjen e Atit, dhe gjithashtu janë të paditur që Ati i Universit ka një Bir, i ciii është Logos (Fjala) dhe Biri i Perëndisë dhe që është Perëndi.”

(§ 83)

) D.m.th., Arianët, degët e ndryshme të të cilëve, e patën buri- min në përpjekjen për të pajtuar parimet e Krishtërimet, me ç’farë ishte më e mira e filozofisë antike, si dhe në moskuptimin që dithe- izmi i arianizmit vinte prej politheizmit.

[405]

) Predikuesi 9:17

^[406]) Hyjnisë së Shpirtit të Shenjtë.

^48y) Amos 5:13

4‘JO

⁴⁹’) ! Korinthianët 13:5

^[410]) Danieli 3:12 dhe vazhdim,

^4V’) Këtu shën Vasili po i drejtohet Amfilokut, karakterin e të cilit e lavdëron gjithashtu në kapitullin e parë.

^[412]) Matheu 7:6

Μέ τήν εὐλογία τοῦ πατρός Δαμασκηνοῦ Γρηγοριάτου