Δρ ΓΙΑΝΝΗΣ Κ. ΤΣΕΝΤΟΣ
Η ΔΙΕΘΝΗΣ ΕΠΙΔΡΑΣΗ ΤΗΣ
ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΗΣ
Στὰ τέλη Φεβρουαρίου τοῦ 2021, ἔτους ἑορτασμοῦ τῆς 200ῆς ἐπετείου ἀπὸ τὴν ἔναρξη τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης, τὸ Πολωνικὸ Κοινοβούλιο ἐξέδωσε ψήφισμα γιὰ τὴ μεγάλη ἐπέτειο, τὸ ὁποῖο ἔθετε τὸ θέμα τοῦ ἐθνικοαπελευθερωτικοῦ ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων σὲ μιὰ βάση διαφορετικὴ ἀπὸ αὐτὴ στὴν ὁποία ἔχουμε συνηθίσει νὰ τὸ βλέπουμε στὴν Ἑλλάδα. Τὸ ψήφισμα τόνιζε, μεταξὺ ἄλλων: «Τὸν Μάρτιο τοῦ 1821, οἱ Ἕλληνες ξεκίνησαν ἕναν ἀγῶνα γιὰ τὴν ἀνεξαρτησία, ποὺ ἔφερε τὴν ἀπελευθέρωση τοῦ ἑλληνικοῦ λαοῦ ἀπὸ τὸν ὀθωμανικὸ ζυγό. Λίγοι περίμεναν τότε, τὸ 1821, ὅτι τὸ σύνθημα “Ἐλευθερία ἢ Θάνατος”, ποὺ δέσποζε στὶς σημαῖες τῶν Ἑλλήνων ἀγωνιστῶν, θὰ ἐπαναλαμβανόταν σὲ ὅλες σχεδὸν τὶς εὐρωπαϊκὲς γλῶσσες. Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ἐνέπνευσε τὶς ἐπαναστάσεις πολλῶν εὐρωπαϊκῶν ἐθνῶν, καὶ ἡ ἀπόλυτη ἐπιτυχία της ἀπέδειξε ὅτι ἡ ἐλευθερία μπορεῖ νὰ κερδηθεῖ, ἀκόμα καὶ ὅταν οἱ ἀντικειμενικὲς συνθῆκες προμηνύουν ἧττα. Ὁ στόχος τῶν ἀγωνιζόμενων Ἑλλήνων ἦταν νὰ οἰκοδομήσουν ἕνα σύγχρονο κράτος βασισμένο στὴν κληρονομιὰ τῆς Ἑλλάδας ἀλλὰ καὶ τῆς Εὐρώπης: στὴν ἀτομικὴ ἐλευθερία, στὴ δημοκρατία, στὶς χριστιανικὲς ἀξίες. (…) Ἡ ἑλληνικὴ δοκιμασία στὸν ἀγῶνα γιὰ ἕνα ἀνεξάρτητο κράτος –μιὰ νικηφόρα δοκιμασία– ἀποτέλεσε ἔμπνευση γιὰ ἄλλα καταπιεσμένα ἔθνη».
Τὰ ὅσα σημειώνονται στὸ θερμὸ αὐτὸ ψήφισμα τοῦ Πολωνικοῦ Κοινοβουλίου στέκονται σὲ μιὰ ἀλήθεια ποὺ συνήθως περνάει ἀπαρατήρητη, ἰδιαίτερα δὲ στὴν Ἑλλάδα θὰ λέγαμε ὅτι ἀγνοεῖται πλήρως.
Πραγματικά, στὴν Ἑλλάδα βλέπουμε τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση σὲ σχέση μὲ τὴν ἐθνική μας παλιγγενεσία: τὴν ἀπελευθέρωση ἀπὸ τὸν ὀθωμανικὸ ζυγό, τὴν κατάκτηση τῆς ἐθνικῆς μας ἀνεξαρτησίας, τὴ γένεση τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους. Ἡ μεγάλη ἀλήθεια, ποὺ παραβλέπουμε καὶ πρέπει ἐπιτέλους νὰ δοῦμε καὶ νὰ ἀναδείξουμε, εἶναι ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση δὲν ἦταν ἁπλῶς μιὰ περιφερειακὴ σύγκρουση σὲ μιὰ γωνιὰ τῆς Εὐρώπης, ἦταν ἕνα γεγονὸς κοσμοϊστορικῆς σημασίας, ποὺ κυριολεκτικὰ ἄλλαξε τὸν κόσμο.
Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ὡς ἀπαρχὴ τῆς κατάρρευσης τῶν μεγάλων αὐτοκρατοριῶν
Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, χωρὶς ὑπερβολή, ἄλλαξε τὸν χάρτη, καὶ μάλιστα ὄχι μόνο στὴ γεωγραφική «γειτονιά» μας, ἀλλὰ καὶ πολὺ εὐρύτερα ἀπ’ ὅ,τι φανταζόμαστε.
Ὁπωσδήποτε, αὐτὸ εἶναι κατεξοχὴν φανερὸ σὲ σχέση μὲ τὴν Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία. Ἂν τὸ καλοσκεφθοῦμε, οἱ Τοῦρκοι, ἀπὸ τὴ μεριά τους, ἔχουν δίκιο νὰ ἔχουν ἄχτι τοὺς Ἕλληνες. Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ὑπῆρξε ἡ ἀπαρχὴ τοῦ ξηλώματος τῆς πάλαι ποτὲ κραταιᾶς αὐτοκρατορίας τους, ἡ ὁποία γρήγορα διαλύθηκε εἰς τὰ ἐξ ὧν συνετέθη. Πραγματικά, ἡ ἐπιτυχία τῆς ἐξέγερσης τῶν Ἑλλήνων γέννησε καὶ στοὺς ἄλλους λαοὺς τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας τὸν πόθο καὶ τὴν ἐλπίδα τῆς ἐθνικῆς τους ἀποκατάστασης, τὴν προσδοκία ὅτι θὰ μποροῦσαν καὶ αὐτοὶ νὰ πάρουν στὰ χέρια τους τὸ μέλλον τους, ὅπως τὸ εἶχαν πετύχει οἱ Ἕλληνες. Οἱ ἐθνικὲς ἐξεγέρσεις ἄρχισαν νὰ διαδέχονται ἡ μία τὴν ἄλλη. Ἡ κάποτε πανίσχυρη Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία ἄρχισε νὰ ἀποσυντίθεται, μέχρι πού, τέλος, οἱ Τοῦρκοι, κρίνοντας πὼς δὲν εἶχαν ἄλλη ἐπιλογή, ἐπέλεξαν νὰ μετατρέψουν ὅ,τι εἶχε μείνει ἀπὸ τὴν κάποτε παντοδύναμη αὐτοκρατορία τους σὲ ἐθνικὸ τουρκικὸ κράτος – μὲ ὅ,τι αὐτὸ συνεπαγόταν γιὰ τοὺς συμπαγεῖς ἐθνικοὺς πληθυσμοὺς ποὺ κατοικοῦσαν στὰ ἐδάφη τοῦ νέου ἐθνικοῦ τουρκικοῦ κράτους, καὶ ἰδιαίτερα γιὰ τοὺς Ἕλληνες, ποὺ οἱ Τοῦρκοι δὲν ξεχνοῦσαν ὅτι ἦταν αὐτοὶ ἀπὸ τοὺς ὁποίους εἶχε ξεκινήσει ἡ διάλυση τῆς αὐτοκρατορίας τους.
Ἀλλὰ καὶ ὁ Μέττερνιχ, ὁ ὁρκισμένος ἐχθρὸς τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης, εἶχε τοὺς δικούς του λόγους νὰ εἶναι ἀπ’ ἀρχῆς μέχρι τέλους σφοδρὸς πολέμιος στὸν ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων γιὰ τὴν ἐλευθερία τους. Καὶ οἱ λόγοι αὐτοὶ δὲν ἦταν βεβαίως λόγοι συναισθηματικοί, προσωπικοί, δὲν εἶχαν νὰ κάνουν μὲ ἕναν πείσμονα… «ἀνθελληνισμό», ὅπως ἔχουμε συνηθίσει νὰ τὸ βλέπουμε. ἀπεναντίας, ἦταν λόγοι ἐντελῶς ἁπτοὶ καὶ συγκεκριμένοι1. Πραγματικά, ἂν προσέξουμε, θὰ διαπιστώσουμε ὅτι ἡ Ὀθωμανικὴ καὶ ἡ Αὐστριακὴ αὐτοκρατορία εἶχαν κάτι κοινό. Καὶ αὐτὸ εἶναι πολὺ ἁπλό: Ἦταν καὶ οἱ δύο αὐτοκρατορίες. αὐτοκρατορίες πολυεθνικές. Αὐτὸ σημαίνει ὅτι ἦταν κρατικὲς ὀντότητες ποὺ ἀσκοῦσαν τὴν ἐξουσία τους πάνω σὲ περισσότερους τοῦ ἑνός, διαφορετικοὺς μεταξύ τους ἐθνικοὺς πληθυσμούς.
Δὲν εἶναι δύσκολο νὰ καταλάβουμε τί συνεπαγόταν αὐτὸ στὰ μάτια τοῦ Μέττερνιχ: Ἂν ἀναγνωριζόταν σὲ ἕναν ἐθνικὸ πληθυσμό, ἐν προκειμένῳ στοὺς Ἕλληνες τῆς Ὀθωμανικῆς αὐτοκρατορίας, τὸ δικαίωμα νὰ κτίσουν τὸ δικό τους κράτος μετὰ ἀπὸ μιὰ ἐπιτυχημένη ἐξέγερση, τότε αὔριο-μεθαύριο τίποτα δὲν θὰ ἐμπόδιζε νὰ διεκδικήσουν τὸ ἴδιο δικαίωμα καὶ οἱ Οὗγγροι, οἱ Ἰταλοί, οἱ Κροάτες, οἱ Σλοβένοι, οἱ Τσέχοι, οἱ Σλοβάκοι ἢ κάποιος ἄλλος ἀπὸ τοὺς ἐθνικοὺς πληθυσμοὺς ποὺ βρίσκονταν μέσα στὰ ὅρια τῆς Αὐστριακῆς αὐτοκρατορίας. Καθὼς ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ἐξελισσόταν, μάλιστα, ὁ Μέττερνιχ παρακολουθοῦσε μὲ προβληματισμὸ τὴν ἄνοδο στὴν Αὐστριακὴ αὐτοκρατορία τοῦ οὑγγρικοῦ εἰδικώτερα ἐθνικισμοῦ καὶ τὴν αὐξανόμενη ἐπιρροὴ τοῦ σπουδαίου Οὕγγρου πολιτικοῦ ἡγέτη Ἰστβὰν Στσετσένυι (István Széchenyi), καὶ βεβαίως οἱ ἀνησυχίες του γιὰ τὶς συνέπειες ποὺ θὰ εἶχε τυχὸν ἐπιτυχία τῶν Ἑλλήνων ἐπιτείνονταν ἀκόμα περισσότερο. Διότι, πράγματι, ὅπως τοὐλάχιστον τὸ ἔβλεπε ὁ Μέττερνιχ, τυχὸν ἐπιτυχία τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης θὰ ἄνοιγε τὸν ἀσκὸ τοῦ Αἰόλου. Γιὰ νὰ τὸ ποῦμε καὶ ἀλλιῶς, ἂν ἡ φωτιὰ ποὺ εἶχε ξεσπάσει στὴν Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία δὲν σβηνόταν ἔγκαιρα καὶ ἐξαπλωνόταν, θὰ ἔκαιγε σίγουρα καὶ τὸ δικό του σπίτι.
Ἀπὸ μία ἄποψη, οἱ φόβοι τοῦ Μέττερνιχ ἦταν σωστοί. Πράγματι, ἡ φωτιὰ ποὺ ἄναψε σὲ αὐτὴν ἐδῶ τὴ γῆ, τὴ γῆ τὴν ἑλληνική, ἐξαπλώθηκε γρήγορα. Καὶ ΔΕΝ περιορίσθηκε μόνο στὴν Ὀθωμανικὴ αὐτοκρατορία. Ἡ Αὐστριακὴ αὐτοκρατορία προσπάθησε ἀπεγνωσμένα νὰ μείνει μακριὰ ἀπὸ τὶς φλόγες. Ἀκρωτηριάσθηκε ἀπὸ τὴν ἀφύπνιση τοῦ ἰταλικοῦ ἐθνικοῦ αἰσθήματος. Πάλεψε νὰ κατευνάσει τὴν πιὸ ἄμεση ἀπειλή, ποὺ ἀντιπροσώπευε ὁ οὑγγρικὸς ἐθνικισμός, μετασχηματιζόμενη σὲ Αὐστροουγγαρία, σὲ Δυαδικὴ Μοναρχία. Ἀλλὰ οἱ ἑστίες τῆς φωτιᾶς ξεπηδοῦσαν ἡ μία μετὰ τὴν ἄλλη. Σπίθες τῆς ἴδιας αὐτῆς φωτιᾶς ἦταν οἱ πυροβολισμοὶ ποὺ ρίχθηκαν στὸ Σεράγεβο τῆς Βοσνίας ἀπὸ ἕναν Σέρβο ἐθνικιστή, τὸν Γαβρίλο Πρίντσιπ, στὶς 28 Ἰουνίου 1914, πυροβολισμοὶ ποὺ στοίχισαν τὴ ζωὴ τοῦ διαδόχου τοῦ θρόνου Ἀρχιδούκα Φραγκίσκου Φερδινάνδου καὶ τῆς συζύγου του Σοφίας. Ὁ Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος, ποὺ ἀκολούθησε, ἦταν ἡ ἐπιθανάτια ἀγωνία τῆς πάλαι ποτὲ κραταιᾶς αὐτοκρατορίας, ἡ ὁποία διαλύθηκε μὲ τὸ τέλος του.
Αὐτὸ βεβαίως δὲν σημαίνει ὅτι ὁ Μέττερνιχ εἶχε δίκιο, καθὼς δὲν εἶναι καθόλου σίγουρο ὅτι ἡ πολιτική του ἦταν ἡ σωστή, ἀκόμα καὶ γιὰ τὴν ἴδια τὴν πατρίδα του, τὴν Αὐστριακὴ αὐτοκρατορία. Διότι ὁ Μέττερνιχ, σύμφωνα μὲ τὴ διατύπωση τοῦ Robin Okey, ἔσπευσε νὰ σηκώσει τὴ σημαία τοῦ ἀμείλικτου πολέμου ἀπέναντι σὲ κάθε φιλελεύθερη ἰδέα καὶ σὲ κάθε προσπάθεια ἐθνικῆς ἀφύπνισης2. Καὶ ὅπως πολὺ χαρακτηριστικὰ σημειώνει ὁ Σκωτσέζος ἱστορικὸς καὶ πολιτικὸς Alan Sked, καθηγητὴς τῆς Διεθνοῦς Ἱστορίας στὸ London School of Economics, ἂν ὁ Μέττερνιχ δὲν εἶχε σταθεῖ ἐμπόδιο στὴν πρόοδο, ἡ Αὐστρία μπορεῖ νὰ εἶχε προχωρήσει ἔγκαιρα σὲ μεταρρυθμίσεις καὶ νὰ εἶχε ἀντιμετωπίσει καλύτερα τὰ προβλήματα ποὺ συνεπαγόταν ἡ πολυεθνική της σύνθεση, καὶ τότε, γράφει ὁ Alan Sked, ὁ Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος μπορεῖ νὰ μὴν εἶχε ξεσπάσει ποτέ3.
Σὲ κάθε περίπτωση, ὅμως, ἡ περίπτωση τοῦ Μέττερνιχ καὶ τῆς πεισματικῆς ἐναντίωσής του στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση –ἐφόσον βεβαίως τὴν ἑρμηνεύσουμε σωστὰ καὶ δὲν τὴ δοῦμε ἁπλῶς ὡς περίπτωση ἑνὸς φανατικοῦ ἀνθέλληνα– μᾶς δείχνει πόσο μεγάλη ἦταν ἡ φωτιὰ ποὺ ἄναψε ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, ὄχι μονάχα γιὰ τὴν Ὀθωμανική, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν Αὐστριακὴ αὐτοκρατορία. Εἶναι σαφὲς τί ἐννοοῦμε, ὅταν λέμε ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ὑπῆρξε ἡ ἀπαρχὴ τῆς κατάρρευσης τῶν μεγάλων αὐτοκρατοριῶν.
Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση καὶ τὸ εὐρωπαϊκό «σύστημα ἀσφαλείας»
Ὑπάρχει καὶ μιὰ ἄλλη ὄψη τοῦ θέματος ποὺ μᾶς ἀπασχολεῖ ἐδῶ: Δὲν θὰ ἦταν ὑπερβολὴ νὰ ποῦμε ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση τίναξε στὸν ἀέρα ὅλο τὸ σύστημα ἀσφαλείας ποὺ εἶχαν οἰκοδομήσει οἱ Εὐρωπαῖοι μετὰ τὸ 1815, ἕνα σύστημα ἀσφαλείας ποὺ ἀντιπροσώπευε ἡ Ἱερὰ Συμμαχία. Τὸ ἔχουμε τονίσει καὶ ἄλλη φορὰ καὶ εἶναι χρήσιμο νὰ τὸ ἐπαναλάβουμε ἐδῶ, ὅτι ἡ δαιμονοποίηση τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας εἶναι ἐξαιρετικὰ ὑπεραπλουστευτικὴ καὶ ὁδηγεῖ σὲ σημαντικὲς παρανοήσεις. Μετὰ τὸ τέλος τῶν φονικῶν ναπολεόντειων πολέμων τὸ 1815, λίγα μόλις χρόνια πρὶν τὴν ἔκρηξη τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης, ἡ Ἱερὰ Συμμαχία ἀντιπροσώπευε τό «δίχτυ ἀσφαλείας» τῆς καθῃμαγμένης, ματωμένης Εὐρώπης, ποὺ θὰ ἐξασφάλιζε ὅτι δὲν θὰ ἐπαναλαμβανόταν ποτὲ ξανὰ ἡ τραγῳδία τῶν ναπολεόντειων πολέμων. Σύμφωνα μὲ τὴν πολὺ βολικὴ ἑρμηνεία τῶν συντηρητικῶν καθεστώτων τῆς εὐρωπαϊκῆς ἠπείρου, τὸ αἱματοκύλισμα τῶν ναπολεοντείων πολέμων εἶχε τὴν ἀρχή του ἀφενὸς μὲν στὴν ἀνατροπὴ τοῦ καθεστῶτος στὴ Γαλλία μὲ τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση, ἀφετέρου δὲ στὴν ἐπεκτατικὴ πολιτικὴ τοῦ Ναπολέοντα, ποὺ εἶχε γυρέψει νὰ ἀλλάξει τὸν χάρτη τῆς Εὐρώπης. Τὸ πολὺ βολικὸ συμπέρασμα ἦταν ὅτι, γιὰ νὰ ἀποτραπεῖ ἡ ἐπανάληψη μιᾶς τραγῳδίας σὰν αὐτὴ τῶν ναπολεόντειων πολέμων, ἔπρεπε στὸ ἑξῆς νὰ τεθεῖ ἐκτὸς νόμου κάθε προσπάθεια μεταβολῆς καθεστώτων ἢ συνόρων.
Ἔτσι θὰ ἐξασφαλιζόταν μιὰ διαρκὴς καὶ ἀδιατάρακτη εἰρήνη καὶ θὰ ἔμπαιναν τὰ θεμέλια γιὰ τὴν εὐημερία τῶν εὐρωπαϊκῶν λαῶν, ἀφήνοντας πίσω τὰ τραύματα τοῦ παρελθόντος.
Θεματοφύλακας αὐτῆς τῆς νέας εὐρωπαϊκῆς τάξης ἀνέλαβε ἡ Ἱερὰ Συμμαχία. Σὲ τακτὰ χρονικὰ διαστήματα οἱ Εὐρωπαῖοι ἡγέτες συμφώνησαν νὰ συναντῶνται σὲ συνέδρια στὰ ὁποῖα θὰ ἤλεγχαν τὴν τήρηση τῆς εὐρωπαϊκῆς τάξης καὶ ἀσφάλειας. Καὶ ἂν τυχὸν διαπιστωνόταν κάπου προσπάθεια γιὰ μεταβολὴ καθεστώτων ἢ συνόρων, οἱ Εὐρωπαῖοι ἡγέτες συμφώνησαν νὰ παρεμβαίνουν ἀπὸ κοινοῦ, συγκροτημένα, γιὰ νὰ τὴν καταστείλουν ἐν τῇ γενέσει της.
Ὅπως εἶναι φανερό, ἡ Ἱερὰ Συμμαχία, ἡ ὁποία μὲ τόση εὐκολία «δαιμονοποιεῖται» σήμερα γιὰ τὴ στάση της ἀπέναντι στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, ἀντιπροσώπευε γιὰ τοὺς Εὐρωπαίους ἡγέτες καὶ διπλωμάτες τῆς ἐποχῆς μιὰ πολύτιμη κατάκτηση, ποὺ ἔπρεπε νὰ διαφυλαχθεῖ πάσῃ θυσίᾳ. Διότι ἀποτελοῦσε τὸν ὑπέρτατο ἐγγυητὴ τῆς εὐρωπαϊκῆς τάξης, εἰρήνης καὶ εὐημερίας.
Περιττὸ νὰ σημειώσουμε ἐδῶ πόσο δυσμενὲς ἦταν αὐτὸ τὸ διεθνὲς περιβάλλον γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, ἡ ὁποία ἦταν συγχρόνως καὶ τὰ δύο αὐτὰ ποὺ εἶχε θέσει ἐκτὸς νόμου ἡ νέα εὐρωπαϊκὴ τάξη: ἦταν καὶ προσπάθεια γιὰ τὴν ἀνατροπὴ καθεστῶτος (τῆς κυριαρχίας τοῦ Σουλτάνου ἐπὶ τῶν Ἑλλήνων) καὶ προσπάθεια γιὰ τὴν ἀλλαγὴ συνόρων (ἀφοῦ ἀποσκοποῦσε στὴν ἵδρυση ἑνὸς νέου, ἐθνικοῦ κράτους).
Ἀλλὰ ἀξίζει νὰ δοῦμε τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση καὶ ἀπὸ τὴν ὀπτικὴ γωνία τῶν Εὐρωπαίων. Οἱ Εὐρωπαῖοι ἡγέτες, ποὺ εἶχαν ἀναλάβει ἄγρυπνοι φρουροὶ τῆς νομιμότητας καὶ τῆς εὐρωπαϊκῆς τάξης, δὲν δίσταζαν νὰ καταδικάζουν καὶ νὰ καταστέλλουν ἀνάλγητα κάθε ἐξέγερση, ὁπουδήποτε καὶ ἂν ξεσποῦσε, ὡς ἀπειλὴ γιὰ τὴν εὐρωπαϊκὴ τάξη, εἰρήνη καὶ εὐημερία. Κάθε κίνημα καταδικαζόταν ὡς στασιαστικὸ καὶ ἀνατρεπτικὸ αὐτῆς τῆς τάξης. Καὶ τότε ἀκριβῶς βρῆκε νὰ ξεσπάσει ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, ποὺ ἦταν ἡ ἐξέγερση τοῦ μόνου λαοῦ στὸν ὁποῖο οἱ συντηρητικοὶ Εὐρωπαῖοι δὲν μποροῦσαν νὰ ἀρνηθοῦν τὸ δικαίωμα στὴν ὕπαρξη καὶ τὴν ἀνεξαρτησία, καὶ μάλιστα ἐνάντια σὲ ἕναν βάρβαρο κατακτητή, τῆς βαρβαρότητας τοῦ ὁποίου εἶχαν πεῖρα καὶ οἱ ἴδιοι οἱ Εὐρωπαῖοι.
Ἡ ἀντανακλαστικὴ κίνηση τῶν Εὐρωπαίων ἡγετῶν ἦταν νὰ καταδικάσουν ἀπερίφραστα τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάστα- ση, στοιχώντας ἀπολύτως πρὸς τὶς καταστατικὲς ἀρχὲς τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας.
Ἄλλωστε, συνέβη νὰ λάβουν γνώση τοῦ κινήματος τοῦ Ὑψηλάντη, εὑρισκόμενοι ἀκριβῶς σὲ συνέδριο τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας στὸ Λάυμπαχ, τὴ σημερινὴ Λιουμπιάνα τῆς Σλοβενίας. Στὸ ἑπόμενο μάλιστα συνέδριο τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας, στὰ τέλη τοῦ 1822 στὴ Βερόνα, οἱ Εὐρωπαῖοι ἡγέτες συνέδεσαν εὐθέως στὴν ἐγκύκλιο τοῦ συνεδρίου τὴν ἐπανάσταση τῶν Ἑλλήνων μὲ τὶς ἐξεγέρσεις στὴν Ἱσπανία καὶ τὴν Ἰταλία, ἀποδίδοντας ὅλες αὐτὲς τὶς ἀναταραχὲς στό «ἀνατρεπτικὸν τῶν κοινωνιῶν πνεῦμα», αὐτὸ ἀκριβῶς ποὺ εἶχε ταχθεῖ νὰ καταστέλλει ἡ Ἱερὰ Συμμαχία, ὥστε νὰ διαφυλάσσει τὴν εὐρωπαϊκὴ τάξη, εἰρήνη καὶ εὐημερία. Ἡ ἀπόφανση ἦταν κατηγορηματική:
«Ἡ σύμπτωση τῶν γεγονότων ἀπέδειξε ὅτι μία καὶ ἡ αὐτὴ ἦταν ἡ ἀρχή τους.
Τὸ ἴδιο κακό, ἀναφαινόμενο σὲ πολλὰ μέρη, ἀλλὰ πάντοτε ὑπὸ τοὺς ἴδιους τύπους, ἂν καὶ ἀπὸ διάφορα προσχήματα, πρόδιδε τὴν κοινὴν ἑστίαν ἀπ’ ὅπου προῆλθεν».
Ἐν ὀλίγοις, οἱ Εὐρωπαῖοι ἡγέτες προσπάθησαν νὰ πείσουν ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση δὲν ἦταν παρὰ ἕνα καὶ τὸ αὐτὸ μὲ τὶς ἐξεγέρσεις ποὺ εἶχε ταχθεῖ νὰ καταστέλλει ἡ Ἱερὰ Συμμαχία, ὑπερασπίζοντας τὴν εὐρωπαϊκὴ τάξη, εἰρήνη καὶ εὐημερία. Δυστυχῶς γι’ αὐτούς, δὲν μποροῦσαν νὰ πείσουν οὔτε τὸν ἑαυτό τους.
Ἦταν ἡλίου φαεινότερον ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ἦταν κάτι διαφορετικό.
Ὅσο εὔκολο ἦταν γιὰ τοὺς Εὐρωπαίους νὰ καταδικάζουν τοὺς Καρμπονάρους στὴν ἰταλικὴ χερσόνησο, στὸ βασίλειο τῆς Νεάπολης καὶ τῶν δύο Σικελιῶν, τόσο δύσκολο τοὺς ἦταν νὰ καταδικάζουν τοὺς Ἕλληνες, ποὺ μόνο τὸ ὄνομά τους προκαλοῦσε δέος, τὴ στιγμὴ ποὺ αὐτοὶ εἶχαν σηκώσει τὰ ὅπλα καὶ πολεμοῦσαν γιὰ τὴν ἐλευθερία τους ἐνάντια στὸν ὀθωμανικὸ ζυγό.
Ὅταν αὐτὸ ἔγινε φανερό, τόσο φανερὸ ποὺ δὲν μποροῦσε πιὰ νὰ τὸ ἀρνεῖται κανείς, ὅταν οἱ Μεγάλες Δυνάμεις παρενέβησαν ἀκόμη καὶ ὑπὲρ τῶν Ἑλλήνων (μὲ πιὸ ἐμβληματικὴ παρέμβασή τους τὴ ναυμαχία τοῦ Ναβαρίνου), ἦταν πιὰ φανερὸ ὅτι, μετὰ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, ὅλο τὸ πλαίσιο τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας, ὅλη αὐτὴ ἡ ἐπίπλαστη καὶ ἀπατηλὴ ἀσφάλεια ποὺ στηριζόταν στὴ διατήρηση τοῦ status quo, ἀνῆκε πιὰ ὁριστικὰ στὸ παρελθόν. Αὐτὸ ὅμως ἦταν μιὰ τεράστια ἀνατροπή, ποὺ σαφῶς καὶ ΔΕΝ περιοριζόταν στὰ σύνορα τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας.
Ἂν, τώρα, φρονεῖ κάποιος ὅτι κακῶς ἔγινε ἔτσι, βεβαίως μπορεῖ νὰ τὸ ὑποστηρίξει. Διότι ὑπάρχουν καὶ τέτοιες λογικές.
Τὸν Ἰούλιο τοῦ 2015, μεσούσης τῆς οἰκονομικῆς κρίσης στὴ χώρα μας (μιλᾶμε γιὰ τὴν ἐποχὴ τοῦ δημοψηφίσματος), τότε ποὺ πλήθαιναν στὴν Εὐρώπη ἡ φωνὲς περὶ ἐξώθησης τῆς Ἑλλάδας ἐκτὸς τῆς Εὐρωζώνης, ἡ γερμανικὴ ἐφημερίδα Die Welt δημοσίευσε ἄρθρο τὸ ὁποῖο μὲ μιὰ ἐμπρηστικὴ ρητορικὴ ὑποστήριζε τὴν υἱοθέτηση μιᾶς σκληρῆς στάσης ἀπέναντι στὴν Ἑλλάδα. Ὁ τίτλος τοῦ ἄρθρου ἦταν: »Griechenland zerstörte schon einmal Europas Ordnung« (δηλαδή, «Ἡ Ἑλλάδα κατέστρεψε ἤδη μία φορὰ τὴν εὐρωπαϊκὴ τάξη»)4. Ἡ φορὰ αὐτὴ ἦταν ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση. καὶ ἡ εὐρωπαϊκὴ τάξη τὴν ὁποία… κατέστρεψε ἡ Ἑλλάδα ἦταν… ἡ Ἱερὰ Συμμαχία.
Λοιπόν, ἂν κάποιος νοσταλγεῖ τὴν τάξη ποὺ ἀντιπροσώπευε ἡ Ἱερὰ Συμμαχία καὶ ἡ ἐποχὴ τῶν μεγάλων αὐτοκρατοριῶν, ἂς ρίξει βεβαίως τὸ ἀνάθεμα στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, ποὺ τὴν κατέστρεψε. Ἂν ὄχι, ἂν τιμᾷ καὶ ἀναγνωρίζει τὰ δικαιώματα τῶν λαῶν, ἂς ἀποδώσει στὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση τὰ εὔσημα.
Διότι, ὅπως εἴδαμε, ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ἄλλαξε πραγματικὰ τὸν χάρτη καὶ ὑπῆρξε ἡ ἀρχὴ τῆς κατάρρευσης τῶν μεγάλων αὐτοκρατοριῶν.
Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ὡς νίκη τῶν λαῶν
Ἤδη τὰ ὅσα εἴδαμε μέχρι αὐτὸ τὸ σημεῖο ἀποδεικνύουν πόσο ἄστοχο καὶ ἐπιπόλαιο εἶναι νὰ βλέπουμε τὴν Ἑλλη- νικὴ Ἐπανάσταση ἁπλῶς καὶ μόνο ὡς ἀφετηρία τῆς κατάκτησης τῆς ἐθνικῆς ἀνεξαρτησίας τοῦ Ἑλλήνων καὶ τῆς γένεσης τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους. Καὶ δὲν εἶναι μόνο αὐτὰ ποὺ εἴδαμε. Ἡ Ἑλληνικὴ ἐπανάσταση δὲν ἄλλαξε μόνο τὸν χάρτη, ἀποτελώντας τὴν ἀρχὴ τῆς κατάρρευσης τῶν μεγάλων αὐτοκρατοριῶν. Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ἦταν ἡ στιγμὴ ἐκείνη τῆς παγκόσμιας ἱστορίας ποὺ ἔδωσε φωνὴ στοὺς λαοὺς τοῦ κόσμου, φωνὴ ποὺ δὲν μποροῦσε παρὰ νὰ ἀκούγεται καὶ νὰ γίνεται σεβαστή.
Βεβαίως, ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση δὲν ἦταν ἡ πρώτη φορὰ ποὺ οἱ λαοὶ διεκδικοῦσαν τὰ δικαιώματά τους. Αὐτὸ εἶχε συμβεῖ καὶ στὸ παρελθόν. Καὶ ἂν ἀκόμα δὲν ἦταν οἱ ἴδιοι οἱ λαοὶ ποὺ τὰ εἶχαν διεκδικήσει, τὰ εἶχαν διεκδικήσει γιὰ λογαριασμό τους πρωτοπόροι διανοητές, σὰν τοὺς διανοητὲς τοῦ Διαφωτισμοῦ.
Ὅμως ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση σήμανε τὴν αὐγὴ μιᾶς νέας ἐποχῆς, γιατὶ ἦταν ἡ πρώτη φορὰ ποὺ οἱ λαοὶ ἀπέκτησαν φωνὴ ποὺ κανένας δὲν μποροῦσε νὰ κάνει ὅτι δὲν τὴν ἀκούει.
Ἀρκεῖ νὰ ἀναλογισθοῦμε τὸ ἑξῆς: Στὴν ἐξέλιξη τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης, οἱ Μεγάλες Δυνάμεις τῆς Εὐρώπης ἀναθεώρησαν ἄρδην τὴν πολιτική τους στὸ ἑλληνικὸ ζήτημα, καὶ ἀπὸ τὴ σκληρὴ καὶ ἀπερίφραστη καταδίκη τῆς ἐπανάστασης τῶν Ἑλλήνων προχώρησαν στὸ τέλος μέχρι καὶ σὲ παρεμβάσεις ποὺ τὴν εὐνοοῦσαν. Προφανῶς, ἡ ἀλλαγὴ αὐτὴ δὲν ὀφείλεται ἁπλῶς στὴν ἀλλαγὴ προσώπων. Ἡ βρετανικὴ πολιτικὴ ἔναντι τοῦ ἑλληνικοῦ ζητήματος δὲν ἄλλαξε, ἐπειδὴ ὁ Κάννινγκ διαδέχθηκε τὸν λόρδο Κάσελρεϋ (Lord Castlereagh) στὴν ἡγεσία τοῦ Ὑπουργείου τῶν Ἐξωτερικῶν. Οὔτε βεβαίως ἡ ρωσικὴ πολιτικὴ ἄλλαξε, ἐπειδὴ ὁ τσάρος Νικόλαος Α΄, ποὺ ἀνέλαβε τὸ 1825, ἦταν πιό «φιλέλληνας» ἀπὸ τὸν προκάτοχό του Ἀλέξανδρο Α΄. Κάτι ἄλλο πρέπει νὰ εἶχε ἀλλάξει, κάτι βαθύτερο καὶ οὐσιαστικώτερο.
Ἂν λοιπὸν ἀναλογισθοῦμε στὰ σοβαρὰ τί κρύβεται πίσω ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἐντυπωσιακὴ ἀναθεώρηση τῆς εὐρωπαϊκῆς πολιτικῆς στὸ ἑλληνικὸ ζήτημα, ὁ νοῦς μας θὰ πάει ἀσφαλῶς –καὶ καλῶς θὰ πάει– στὰ συμφέροντα καὶ τοὺς γεωπολιτικοὺς ὑπολογισμοὺς τῶν Μεγάλων Δυνάμεων.
Αὐτὸ εἶναι σίγουρα ἀληθές, ὅπως ἄλλωστε ἔχουμε δεῖ διὰ μακρῶν σὲ ἄλλη εὐκαιρία5.
Ὑπάρχει ὅμως καὶ μιὰ ἄλλη διάσταση τοῦ ὅλου θέματος: Οἱ εὐρωπαϊκὲς ἡγεσίες σὲ μεγάλο βαθμό «σύρθηκαν» σὲ αὐτὴ τὴν ἀλλαγὴ πολιτικῆς, τὴν ἀνάγκην φιλοτιμίαν ποιούμεναι, φοβούμενες τὴ λαϊκὴ κατακραυγή. Αὐτὴ εἶναι μιὰ διάσταση ποὺ δὲν πρέπει νὰ παραβλέπουμε. Ἀπὸ τὴν πρώτη στιγμή, ὁ ἐθνικοαπελευθερωτικὸς ἀγώνας τῶν Ἑλλήνων προκάλεσε ρίγη συγκινήσεως καὶ σκιρτήματα ἐνθουσιασμοῦ στοὺς λαοὺς τῆς Εὐρώπης. Σὲ ὅλες τὶς εὐρωπαϊκὲς πρωτεύουσες, ἀλλὰ καὶ στὴν ἀπέναντι ὄχθη τοῦ Ἀτλαντικοῦ, στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες, μέχρι καὶ στὴ μακρινὴ Καλκούτα τῆς Ἰνδίας, ζωγράφοι καὶ ποιητὲς ἐμπνέονταν ἀπὸ τὸν ἐθνικοαπελευθερωτικὸ ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων, συστήθηκαν φιλελληνικὲς ἐπιτροπές, διενεργήθηκαν ἔρανοι, ἐνῷ πολλοὶ ἔσπευδαν μὲ ἐνθουσιασμὸ νὰ κατέβουν στὴν Ἑλλάδα νὰ πολεμήσουν στὸ πλευρὸ τῶν ἐπαναστατῶν. Οἱ Εὐρωπαῖοι ἡγέτες, ἀπὸ τὴν πλευρά τους, ἦταν ὁπωσδήποτε ἀρχικὰ ἀποφασισμένοι νὰ ἀντιμετωπίσουν τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση μέσα στὸ πλαίσιο τῶν καταστατικῶν ἀρχῶν τῆς Ἱερᾶς Συμμαχίας. Καὶ ἂν ἀκόμα ἔβλεπαν μὲ συμπάθεια τὸν ἀγῶνα τῶν Ἑλλήνων, σίγουρα τὸν θεωροῦσαν, τὸ λιγώτερο, «ἄκαιρο» καί «ἀστόχαστο» – αὐτοὶ οἱ χαρακτηρισμοὶ ἀκούγονταν πολύ. Ὅμως οἱ Εὐρωπαῖοι ἡγέτες δὲν μποροῦσαν νὰ ἀγνοοῦν τοὺς λαοὺς τῆς Εὐρώπης. Καὶ ἂν ἀκόμα θὰ τὸ ἔκαναν σὲ ἄλλες ἐποχές, ὅμως μετὰ τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση ἦταν ἐπικίνδυνο νὰ τὸ κάνουν, καὶ μάλιστα τόσο ἐπιδεικτικά καὶ ἀπροκάλυπτα. Ἔτσι, ὁδηγήθηκαν σὲ ἀναδίπλωση.
Ἀπὸ αὐτὴ τὴν ἄποψη, δὲν θὰ ἦταν ὑπερβολὴ νὰ ποῦμε ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση δὲν ἄλλαξε μόνο τὸν χάρτη, ἀπὸ μιὰ ἄποψη, ἄλλαξε τὸν κόσμο, κάνοντας γιὰ πρώτη φορὰ νὰ γίνει σεβαστὴ ἡ φωνὴ τῶν λαῶν ἀπέναντι στὰ συμφέροντα τῶν ἡγεσιῶν. Εἶναι πολὺ χαρακτηριστικὰ τὰ ὅσα ἔγραψε γιὰ τὴ ναυμαχία τοῦ Ναβαρίνου ὁ σημαντικὸς ρομαντικὸς ποιητὴς καὶ συγγραφέας τοῦ 19ου αἰῶνα Πιέρ-Ἀντουὰν Λεμπρέν (Pierre Antoine Lebrun): «Ἡ ναυμαχία τοῦ Ναβαρίνου ἦταν νίκη τῶν λαῶν. Οἱ πανηγυρισμοὶ γιὰ τὴ νίκη ποὺ ὑψώθηκαν ἀπὸ τὸ ἑλληνικὸ Ἀρχιπέλαγος εἶναι ἴσως οἱ πρῶτοι πανηγυρισμοὶ τοὺς ὁποίους μετὰ ἀπὸ πολλοὺς αἰῶνες ὅλοι οἱ λαοὶ τῆς Εὐρώπης μπόρεσαν νὰ δεχθοῦν μὲ κοινὴ τὴ συμπάθεια. Τὸ πυροβόλο τοῦ Ναβαρίνου σήμανε τὴν ἀρχὴ μιᾶς νέας ἐποχῆς καὶ ἀνήγγειλε τὸν θρίαμβο τῆς ἰσχύος τῆς κοινῆς γνώμης, ἑδραιωμένης πάνω ἀπὸ τοὺς θρόνους, τότε γιὰ πρώτη φορὰ ἀληθινῆς βασίλισσας, ἡ ὁποία κοινὴ γνώμη διέθετε στόλους καὶ πυροβόλα, ἔδινε διαταγὲς στοὺς ναυάρχους, συνάρπαζε καὶ τοὺς ἴδιους τοὺς ἡγεμόνες καὶ τοὺς ἀνάγκαζε νὰ ἀναγνωρίζουν τὶς νίκες της καὶ νὰ οἰκειοποιοῦνται τὶς δάφνες της»6.
Γιὰ νὰ τὸ ποῦμε ἁπλᾶ: Πρὶν ἀπὸ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, ἀποφάσιζαν οἱ θρόνοι, καὶ ἀκολουθοῦσαν οἱ λαοί. σὲ αὐτήν, γιὰ πρώτη φορά, ἀποφάσισαν οἱ λαοί, καὶ ἀκολούθησαν οἱ θρόνοι. Ἀπόκειται στὴν κρίση τοῦ καθενὸς νὰ ἀξιολογήσει τὸ μέγεθος καὶ τὴ βαρύτητα αὐτῆς τῆς ἀλλαγῆς. Καὶ ἂν τὴ συνειδητοποιήσει πλήρως, τότε δὲν μπορεῖ παρὰ νὰ ἀναγνωρίσει αὐτὸ ποὺ εἴπαμε στὴν ἀρχή: ὅτι ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση δὲν ὑπῆρξε ἁπλῶς μιὰ περιφερειακὴ σύγκρουση σὲ μιὰ γωνιὰ τῆς Εὐρώπης, ἀλλὰ ἕνα γεγονὸς μὲ παγκόσμια ἀκτινοβολία καὶ ἐμβέλεια, ποὺ κυριολεκτικὰ ἄλλαξε τὸν χάρτη καὶ τὸν κόσμο.
Τὸ συμπέρασμα ὅλων ὅσων εἴπαμε ἐδῶ εἶναι πλέον σαφὲς καὶ λογικὰ στέρεο: Ἀδικοῦμε τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, καὶ τὴν ἀδικοῦμε πολύ, ὅταν τὴ βλέπουμε μόνο σὲ σχέση μὲ τὴν ἀποτίναξη τοῦ ὀθωμανικοῦ ζυγοῦ, τὴν κατάκτηση τῆς ἐθνικῆς μας ἀνεξαρτησίας, τὴ γένεση τοῦ νεοελληνικοῦ κράτους. Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση ὑπῆρξε ἕνα μεῖζον γεγονὸς μὲ κοσμοϊστορικὴ σημασία, ποὺ σήμανε τὴν αὐγὴ μιᾶς νέας ἐποχῆς.
- Βλ. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Μέττερνιχ: Ὁ ὁρκισμένος ἐχθρὸς τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης. Μέρος Α΄», Ἀκτῖνες 774 (Μάρτιος-Ἀπρίλιος 2019), σελ. 59-68. «Μέττερνιχ: Ὁ ὁρκισμένος ἐχθρὸς τῆς Ἑλληνικῆς Ἐπανάστασης. Μέρος Β΄», Ἀκτῖνες 775 (Μάιος-Ἰούνιος 2019), σελ. 97-106.
- Robin Okey, The Habsburg monarchy, c. 1765- 1918, Macmillan, 2001, σελ. 98.
- Alan Sked, “Metternich”, History Today 33/6 (June 1983), σελ. 43.
- Berthold Seewald, »Griechenland zerstörte schon einmal Europas Ordnung«, Die Welt, 11/6/2015.
- Βλ. Γιάννη Κ. Τσέντου, «Ὁ ρόλος τῶν Μεγάλων δυνάμεων στὴν ἑλληνικὴ ἀνεξαρτησία. Μέρος Α΄», Ἀκτῖνες 749 (Ἰανουάριος-Φεβρουάριος 2015), σελ. 19-27. «Ὁ ρόλος τῶν Μεγάλων δυνάμεων στὴν ἑλληνικὴ ἀνεξαρτησία. Μέρος Β΄», Ἀκτῖνες 750 (Μάρτιος-Ἀπρίλιος 2015), σελ. 44-54.
- Pierre-Antoine Lebrun, Le Voyage de Grèce, “Preface”, Paris 1828, xix: “La bataille de Navarin a été gagnée par les peuples. Le cri de victoire venu del’Archipel est depuis bien des siècles le premier peut-être que tous les peuples del’Europe aient pu accueillir avec un intérêt qui leur soit commun. Le canon de Navarin a proclamé une ère nouvelle, et déclaré l’avénement triomphal de cette puissante opinion publique, assise au-dessus des trônes, vraiment reine pour la première fois, disposant des canons et des flottes, comman- dant aux amiraux, entraînant les souverains euxmêmes, et les forçant pour ainsi dire de légitimer sa victoire et d’adopter ses lauriers”.
ΑΚΤΙΝΕΣ ΕΤΟΣ 84ο | ΣΕΠΤΕΜΒΡΙΟΣ – ΟΚΤΩΒΡΙΟΣ 2021 | 789
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
