ΑΝΑΣΤΑΣΙΑ Δ. ΒΑΚΑΛΟΥΔΗ
ΟΙ ΚΥΡΙΟΙ ΧΩΡΟΙ ΑΣΚΗΣΗΣ ΤΗΣ ΜΑΓΕΙΑΣ ΣΤΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ
ΙΠΠΟΔΡΟΜΟΣ, ΘΕΑΤΡΑ, ΠΟΡΝΕΙΑ
Η Εκκλησία τόνιζε πως όσοι κατέφευγαν σε μάγους, αστρολόγους και επαοιδούς δεν έπρεπε να θεωρούνται χριστιανοί αλλά εθνικοί, «Έλληνες». Όσοι δε εξασκούσαν έμπρακτα τη μαγεία αποκλείονταν από τη Θεία Κοινωνία και εξοβελίζονταν εντελώς από το εκκλησίασμα του Θεού. Το τέλος που τους περίμενε ήταν η Κόλαση478. Οι Πατέρες υπογράμμιζαν την επιρροή των μάγων στα πλήθη και προσπαθούσαν να αφυπνίσουν τους συγχρόνους τους τονίζοντας ότι τα άτομα αυτά είχαν επικρατήσει έως το σημείο κάποιοι να τα θεωρούν σωτήρες, ασκώντας αποτρόπαιες και βλαπτικές τέχνες, όπως η γοητεία και η φαρμακεία, και εκμεταλλευόμενοι τις συμφορές των συνανθρώπων τους479.
Οι κύριοι τόποι άσκησης της μαγείας Οι χώροι όπου κυριαρχούσε η μαγεία ήταν κυρίως τα θέατρα480, τα πορνεία481 και ο Ιππόδρομος482, και το γεγονός αυτό συνιστούσε έναν ακόμη λόγο που οι άνδρες της Εκκλησίας τούς χαρακτήριζαν γενικά ως τόπους όπου έδρευε ο Διάβολος και συμβούλευαν τους ευσεβείς χριστιανούς να απέχουν από αυτούς483. Αυτοί οι χώροι αποτελούσαν έναν ενδιάμεσο κόσμο ανάμεσα στην αστική κοινωνία, στην αριστοκρατία, στον λαό, και σε ένα status εξουσίας που από τον 4ο .Χ. αιώνα χαρακτηριζόταν από τη σταθερή διακυβέρνηση ενός θρησκευτικού ηγέτη (του αρχιεπισκόπου) και ενός πολιτικού (του αυτοκράτορα). Στον ενδιάμεσο αυτόν κόσμο ο βυζαντινός πληθυσμός έβρισκε την εκτόνωση του, αλλά, παράλληλα, ήταν ένας κόσμος αντιπαραθέσεων και αμφισβήτησης484.
Οι άνθρωποι που προέρχονταν από τον χώρο του θεάματος καλύπτονταν πάντοτε στο Βυζάντιο από έναν πέπλο μυστικισμού και γοητείας. Για παράδειγμα, επί Ιουστινιανού, είχε έλθει από την Ιταλία στην Κωνσταντινούπολη ένας «κωμοδρόμος» ονόματι Ανδρέας, έχοντας έναν τυφλό, ξανθό σκύλο που έλεγαν ότι πραγματοποιούσε ανεξήγητα κατορθώματα. Οι θεατές έδιναν στον «κωμοδρόμο» τα κοσμήματά τους, εκείνος τα ανακάτευε στο έδαφος και το σκυλί έδειχνε εκείνο που ανήκε στον καθένα. Ξεχώριζε ακόμη τα νομίσματα ή υποδείκνυε τις εγκύους, τους μοιχούς, τις πόρνες, τους ελεήμονες. Οι Βυζαντινοί ερμήνευαν τα παράδοξα αυτά επιτεύγματα ως «σημεία και τέρατα» και θεωρούσαν ότι ζώα, όπως αυτό, είχαν μέσα τους εγκατεστημένο «πνεύμα Πύθωνος», δηλαδή κάποιο μαντικό πνεύμα485.
Ιππόδρομος Ο Ιππόδρομος ήταν ένας από τους χώρους άσκησης κυρίως της μαύρης μαγείας και οι αθλητές, ιδίως οι ηνίοχοι, ασχολούνταν μονίμως με τις μαύρες τέχνες. Στο Βυζάντιο, το αγώνισμα που συγκέντρωνε κυρίως το ενδιαφέρον του κοινού ήταν οι αρματοδρομίες. Τα τεράστια στοιχήματα που μάλλον παίζονταν στον Ιππόδρομο, τα έπαθλα, η δόξα που απολάμβαναν οι ηνίοχοι οδηγούσαν τους αγωνιζόμενους στην επιδίωξη, με κάθε τρόπο, θεμιτό ή αθέμιτο, της νίκης ή της εξουδετέρωσης των αντιπάλων τους. Κατέφευγαν, λοιπόν, σε αστρολόγους, για να πληροφορηθούν ποιος θα νικήσει, και σε μάγους οι οποίοι με θυσίες και άλλες μεθόδους επίκλησης πνευμάτων, όπως καταδέσμους και καταπασσαλεύσεις, υπόσχονταν να θέσουν τους αντιπάλους ή τα άλογά τους εκτός μάχης486.
Οι ηνίοχοι ήταν πολύ σημαντικές μορφές στη ζωή των Βυζαντινών. Λόγω της επιρροής τους στον λαό, μπορούσαν ακόμη και να απειλήσουν την κρατική εξουσία συμμετέχοντας σε στάσεις. Ίσως, λοιπόν, η ενασχόλησή τους με τη μαύρη μαγεία να είναι δικαιολογημένη από την άποψη ότι αισθάνονταν ανασφάλεια, εφόσον η δόξα και οι τιμές που απολάμβαναν βρίσκονταν σε πλήρη εξάρτηση από τις ατομικές τους δυνατότητες. Οι επιτυχίες τους έφθαναν σε σημείο να τους ταυτίσουν με την Τύχη της πόλης και τότε γίνονταν είδωλα λατρείας. Σ’ αυτήν την περίπτωση η παρεμπόδιση των ίδιων ή των αλόγων τους ισοδυναμούσε με την ανατροπή της Τύχης της πόλης487.
Οι ηνίοχοι αντιμετωπίζονταν πάντοτε αυστηρά από την εξουσία, γιατί θεωρούνταν μονίμως ύποπτοι μαγείας. Ο Αμμιανός Μαρκελλίνος πληροφορεί ότι το 372 μ.Χ. ο ηνίοχος Αθανάσιος, επειδή εκείνη την εποχή ήταν το είδωλο του λαού στη Ρώμη, προειδοποιήθηκε ότι θα καεί ζωντανός εάν τολμήσει να ασκήσει μαγικές τέχνες, όταν αργότερα κατηγορήθηκε γι’ αυτό, καταδικάστηκε, χωρίς καθυστέρηση, σε θάνατο στην πυρά488.
Πολλές φορές, οι ηνίοχοι συνεργάζονταν στη διάπραξη των μαγικών τελετών με μέλη της αριστοκρατίας. Δύο ευγενείς, μέλη ιδιαίτερα εξέχουσας οικογένειας, οι αδελφοί Ταρράσιος Βάσσος και Αλφήνιος Καιϊόνιος Ιουλιανός Καμήνιος, κατηγορήθηκαν μαζί με άλλους συγκλητικούς ότι χρησιμοποίησαν μαγικές τέχνες σε συνεργασία με έναν ηνίοχο ονόματι Αυχήνιο, αλλά αθωώθηκαν489.
Ο Αμμιανός παρουσιάζει και άλλη μια πτυχή της δράσης των ηνιόχων, δείχνοντας πόσο σκοτεινός ήταν ο κόσμος του Ιπποδρόμου και πόσο συνυφασμένος με τη μαγεία. Στη Ρώμη, επί Βαλεντινιανού, συνέβαινε, όποιος δανειζόταν χρήματα από πιστωτή και έπρεπε να επιστρέφει το χρέος, να πληρώνει έναν ηνίοχο να ψευδομαρτυρήσει πως ο πιστωτής ήταν «veneficus», φαρμακός. Απέσυραν την κατηγορία μόνον όταν οι δανειστές επέστρεφαν το γραμμάτιο του χρέους και πλήρωναν, επιπλέον, τεράστια ποσά εκβιασμού490.
Η σύνδεση του Ιπποδρόμου με τη μαγεία απαντά συχνά στις πηγές. Ένα παράδειγμα δίδει ο Ιωάννης Εφέσου όταν αναφέρει ότι ο Πατριάρχης Αντιόχειας Γρηγόριος (6ος-7ος μ.Χ. αι.) -που κατηγορήθηκε για μαύρη μαγεία με ανθρωποθυσία και αθωώθηκε διατηρώντας τον επισκοπικό θρόνο χάρη στους ισχυρούς φίλους και στον πλούτο με τον οποίο κατόρθωσε να εξαγοράσει τους πάντες- για να εφησυχάσει τον λαό της Αντιόχειας ζήτησε και πήρε επιχορήγηση από τον Μαυρίκιο για να κτίσει Ιππόδρομο (ναό του Σατανά κατά τον Ιωάννη Εφέσου που αφηγείται τα γεγονότα491) και να προσλάβει ομάδα παντομιμών, για να διοργανώσει τα θεάματα492.
Θέατρα Στο Βυζάντιο, ένας κατεξοχήν χώρος όπου πολλοί ασκούσαν τη μαύρη μαγεία ήταν εκείνος του θεάτρου. Ασχολούνταν εκείνοι που σύχναζαν ως επισκέπτες και θεατές493, αλλά και όσοι εργάζονταν εκεί, κυρίως οι γυναίκες μιμάδες494, που ασκούσαν, παράλληλα, και το επάγγελμα της πόρνης495. Τη φήμη ότι τα θέατρα ήταν χώροι άσκησης μαγείας ενίσχυαν και άλλα γεγονότα. Ο λαός συνέρεε στα θέατρα, γιατί εργάζονταν εκεί «Θαυματοποιοί», που εξέπλητταν με τις ταχυδακτυλουργικές οφθαλμαπάτες τους και αποσπούσαν τον θαυμασμό των θεατών496. Ένα είδος θαυματοποιών ήταν οι «ψηφοπαίκται»497. Ο Μέγας Αθανάσιος τονίζοντας την ικανότητα των «φαρμακών», δηλαδή των μάγων, να παρουσιάζουν το φανταστικό ως αληθινό, τους παρομοιάζει με τους «Ψηφάδας»498 (ή «Ψηφοπαίκτας»), ταχυδακτυλουργούς που έπαιζαν με λιθάρια ή κύβους και με διάφορα τεχνάσματα άλλαζαν τις θέσεις τους499. Την ίδια πληροφορία για τους «tesserarii», που είχαν τεράστιες ικανότητες να εξαπατούν με τους κύβους, παραθέτει και ο Αμμιανός Μαρκελλίνος500. Κύβους, όμως, κρατούσαν και οι μάγοι κατά την πραγματοποίηση ορισμένων τελετών όπως η κυβομαντεία. Σε «Αύτοπτον σύστασιν», που περιέχεται στον Μεγάλο Παρισινό Πάπυρο του 4ου αι. και αφορά σε λυχνομαντεία, ο μάγος πρέπει να κρατεί ψήφο κατά την προσέλευση του Θεού501.
Πορνεία Από την πληροφορία του Λιβανίου ότι οι γυναίκες της Αφροδίτης ήταν ικανές για όλα, με τις γνώσεις περί φαρμάκων και επωδών502, γίνεται αντιληπτό ότι ένας από τους κατεξοχήν χώρους άσκησης μαγείας και φαρμακείας με επικλήσεις δαιμόνων και δηλητήρια ήταν τα πορνεία.
Εκείνα που επηρεάζονταν άμεσα από τη μαγεία ήταν τα κατώτερα λαϊκά στρώματα, λόγω της απλοϊκότητας, του αναλφαβητισμού και της φτώχειας503, γι’ αυτό και οι γόητες κινούνταν πολλές φορές σ’ αυτούς τους χώρους504.
Την εποχή του Μεγάλου Κωνσταντίνου ο άγιος Νικόλαος είχε εκδιώξει από τη Λυκία κάποια Ελληνίδα γυναίκα με το όνομα Άρτεμη, την οποία είχαν θεοποιήσει οι Έλληνες. Εκείνη τότε κατασκεύασε «μαγέλαιον Μηδειακόν» και, υποκρινόμενη τη χριστιανή, το έδωσε σε κάποιους ναυτικούς να το αφιερώσουν στη μητρόπολη της Λυκίας για τη φωταγωγία του ναού. Σκοπός της ήταν, με το «διαβολικόν αυτής άγγος», πυριφλεγές υλικό, να κάψει τη μητρόπολη και την πόλη. Ο άγιος Νικόλαος συνάντησε τους ναυτικούς στη θάλασσα και τους συμβούλευσε να πετάξουν το υγρό στο νερό. Μόλις πέταξαν το «μαγέλαιον» αμέσως φωτιά κάλυψε την επιφάνεια των υδάτων, ενώ καπνός και δυσωδία πλημμύρισαν την ατμόσφαιρα.
Η ΜΑΓΕΙΑ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ΣΤΟ ΠΡΩΙΜΟ ΒΥΖΑΝΤΙΟ (4ος – 7ος αι.) – ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΕΝΑΛΙΟΣ – σελ 141-144
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ