Χαράλαμπος Μηνάογλου
Ο πατριάρχης ανέλαβε τον τελείως ξένο προς την θέση του ρόλο του μιλλέτ-μπασή, όπως όριζε το Κοράνι για τους κατεκτημένους Χριστιανούς και Ιουδαίους, του εθνάρχη, του πολιτικά δηλαδή υπεύθυνου απέναντι στην Πύλη για τους ορθοδόξους. Εν συνόλω η εκκλησία ανέβαλε πλήθος άλλων καθηκόντων και υποχρεώσεων, πολλά από τα οποία απαγόρευαν οι ιεροί κανόνες, επειδή έτσι την υποχρέωναν οι σουλτάνοι, για να συνεχίσει να υπάρχει. Με αυτές τις προσαρμογές στο οθωμανικό σύστημα, η εκκλησία κατόρθωσε να λειτουργήσει προς όφελος των μελών της εξασφαλίζοντάς τους πρωτίστως την διατήρηση της πίστης τους, παρά τους συχνούς εξισλαμισμούς, το παιδομάζωμα, την υπερφορολόγηση και την εν γένει αντιμετώπιση των ορθοδόξων ως υπηκόων δεύτερης κατηγορίας, και εν συνεχεία την διατήρηση της γλώσσας τους και της ιστορικής τους μνήμης.
Δεν πρέπει να μας διαφεύγει, ότι στην Οθωμανική Αυτοκρατορία σχολεία, όπως τα εννοούμε εμείς, δεν επιτρεπόταν να λειτουργούν ούτε για τους ορθοδόξους ούτε για τους μουσουλμάνους. Το μόνον, που επιτρεπόταν, πρωτίστως για τους μουσουλμάνους και κατά παραχώρηση για τους ορθοδόξους ήταν η λειτουργία ιεροσπουδαστηρίων, όπου οι νεαροί μουσουλμάνοι μάθαιναν να διαβάζουν το κοράνι. Αντίστοιχα, λοιπόν, επετράπη και στο πατριαρχείο να συστήνει σχολεία, μόνον για την εκπαίδευση των κληρικών του -και αυτό όχι παντού και πάντα-, δηλαδή σχολεία όπου τα χριστιανόπουλα θα μάθαιναν και αυτά να διαβάζουν μόνον το Ευαγγέλιο και τα υπόλοιπα λειτουργικά βιβλία. Το ότι στα σχολεία της Τουρκοκρατίας διδάσκονταν αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς, ρητορική, ιστορία, ποίηση, φιλοσοφία και στοιχεία φυσικών επιστημών ήταν κάτι παράνομο και καταχρηστικό, τελείως πέρα από ό,τι οι Οθωμανοί επέτρεπαν να διδάσκεται.
Ευρύτερα, θα μπορούσαμε να πούμε ότι η μεγάλη πολιτισμική διαφορά από τους Τούρκους βοήθησε και αυτή στην διατήρηση του Ελληνισμού, καθώς μοιάζει πιθανότερο να είχαμε αφομοιωθεί, εάν είχαμε υποταγεί πλήρως στους Δυτικούς, που ήταν κατ’ όνομα χριστιανοί. Για αυτό, βλέποντας τα πράγματα στην εξέλιξή τους και με την ασφάλεια του σήμερα και της επιβίωσης του Ελληνισμού, θα πρέπει να πούμε ότι είχαν δίκιο όσοι υποστήριζαν πως «κρειττότερόν εστιν ειδέναι εν μέση τη πόλει φακιόλιον βασιλεύον Τούρκων ή καλύπτραν λατινικήν». Δεν ήταν το ζητούμενο, καθώς αυτό ήταν η συνέχιση της ορθόδοξης Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αλλά εφόσον κάτι τέτοιο πλέον είχε καταστεί αδύνατον και έπρεπε να επιλέξουμε το μικρότερο κακό, αυτό αποδείχθηκε ότι ήταν η υποταγή στους Τούρκους.
