Γράφει ἡ Δρ. Μαρία – Ἐλευθερία Γ. Γιατράκου
6ον – Τελευταῖον
Ὕστερα ἀπὸ διάφορες περιπέτειες, τὰ ὀστᾶ του μεταφέρθηκαν τό 1950 στὴ βυζαντινὴ ἐκκλησία τῶν Ταξιαρχῶν στὴν Καστοριὰ[41].
Ὁ Παῦλος Μελᾶς ἦταν μόλις 34 ἐτῶν. Ὁ θάνατός του συγκλόνισε τὸ πανελλήνιον, τὸ ὁποῖο συνειδητοποίησε τὴν ἀνάγκη συνέχισης τοῦ ἀγώνα καὶ γιγάντωσε τὴν ἐπιθυμία συμμετοχῆς σ’ αὐτόν. Ἡ θυσία του ἀπέδωσε πλούσιους καρπούς, ἀφοῦ ὅπως ἔγραψε ὁ Ἴων Δραγούμης: «Ὁ Μελᾶς… μὲ τὴ σπίθα ποὺ ἄναψε στὸν καθένα, πολλοὶ ποὺ ἦταν τυφλοὶ ὥς τότε, εἶδαν».
Ὅταν μετὰ πενθήμερον ἀπὸ τοῦ θανάτου τοῦ Παύλου Μελᾶ, ἐγνώσθη, τὴν 18ην Ὀκτωβρίου 1904 ἡ εἴδηση στὴν Ἀθήνα, ἡ πόλη ὅλη σείσθηκε[42].
Τὴν 22αν Ὀκτωβρίου τοῦ 1904, ἡμέραν Παρασκευήν, ἔγινε στὸ Μητροπολιτικὸ Ναὸ τὸ μνημόσυνό του μὲ πρωτοβουλία τῆς Ἑνώσεως Συντακτῶν. Τὸν θρήνησε ὁλόκληρη ἡ Ἑλλάδα. Παντοῦ καὶ στοὺς μικρότερους οἰκίσκους οἱ σημαῖες κυμάτιζαν μεσίστιες καὶ ἡ εἰκόνα τοῦ Μελᾶ ἦταν δαφνοστεφανωμένη. Οἱ κώδωνες ὅλων τῶν ἐκκλησιῶν καὶ τῆς πόλης ἠχοῦσαν πένθιμα. Ὁ συνωστισμὸς τοῦ πλήθους στοὺς δρόμους καὶ στὸ Ναὸ ἦταν πρωτοφανής. Δὲν ἐκφωνήθηκε λόγος. Τὴν ἐπιμνημόσυνη δέηση ἐπισφράγισε ἀπαγγελία ποιήματος ἀπὸ τὸν ποιητὴ καὶ βουλευτὴ Μήλου, Ἀριστομένη Προβελέγγιο, ὁ ὁποῖος μεταξὺ τῶν ἄλλων ἀπηύθυνε καὶ τὸ προφητικὸ μήνυμα πρὸς τὸν ἥρωα:
«Αὐγὴ θριάμβου ὁλόφωτη
μία καταπόρφυρη αὐγὴ
ἀνέτειλε ἀπ’ τὸ αἷμα σου».
Τὴ συγκίνηση καὶ τὰ δάκρυα διαδέχθηκε ἡ συνείδηση τοῦ χρέους καὶ ἡ ἀγανάκτηση. Τὸ πλῆθος σύσσωμο ξεχύθηκε στοὺς κεντρικοὺς δρόμους μὲ τὸ σύνθημα: «Ζήτω ἡ Μακεδονία»[43]. Συγχρόνως ἕνας ἀπὸ τοὺς διαπρεπέστερους ποιητὲς τῆς ἐποχῆς, ὁ Κωστῆς Παλαμᾶς, παιάνισε μὲ τὴν προφητική του λύρα δωρικοὺς στίχους:
ΠΑΥΛΟΣ ΜΕΛΑΣ
Σὲ κλαίει λαός. Πάντα χλωρὸ νὰ σειέται τὸ χορτάρι
στὸν τόπο ποὺ σὲ πλάγιασε τὸ βόλι, ὢ παλληκάρι.
Πανάλαφρος ὁ ὕπνος σου τοῦ Ἀπρίλη τὰ πουλιὰ
σὰν τοῦ σπιτιοῦ σου νὰ τ’ ἀκοῦς λογάκια καὶ φιλιά,
καὶ νὰ σοῦ φτάνουν τὸν χειμῶνα οἱ καταρράχτες
σὰν τουφεκιοῦ ἀστραπόβροντα καὶ σὰν πολέμου κράχτες.
Πλατιὰ τοῦ ὀνείρου μας ἡ γῆ καὶ ἀπόμακρη. Καὶ
γέρνεις ἐκεῖ καὶ σβεῖς γοργά.
Ἱερὴ στιγμή. Σὰν πιὸ πλατιὰ τὴ δείχνεις,
καὶ τὴ φέρνεις σὰν πιὸ κοντά.
Κωστὴς Παλαμᾶς
Ἡ Πολιτεία καὶ ἡ Μοναξιὰ
1904
Κι’ ὁ Ζαχαρίας Παπαντωνίου μὲ τὴν ὑποβλητικὴ φωνή του θὰ παιανίσει στίχους:
«Καλύτερα ὁδηγεῖ ἕνα καντήλι τάφου,
ποὺ ὁ σκοτωμένος τ’ ἄναψε καὶ μᾶς ἀκαρτέρει».
Τὸ πνεῦμα αὐτοθυσίας στὸν Παῦλο Μελᾶ παρουσιάζεται, ἐκ πρώτης ὄψεως, μὲ δυσεξήγητο τρόπο. «Κάποιος» λέγει, γιὰ νὰ ἀποφύγει τὴν ἐγωιστικὴ διατύπωση, «πρέπει νὰ σκοτωθεῖ πρῶτος εἰς τὴν Μακεδονίαν, διὰ νὰ ἐξυπνήσουν τὰ πνεύματα». Αὐτὴ τὴ φράση ἐπαναλαμβάνει συχνὰ στὰ γραπτά του καὶ στὶς προφορικές του συζητήσεις[44].
Ὁ γεμάτος σφρῖγος καὶ ζωή αὐτὸς νέος, ὁ Παῦλος Μελᾶς, ποὺ τρέφει ἀπεριόριστη ἀγάπη καὶ στοργὴ πρὸς τὴν οἰκογένειά του, θέτει ὑπεράνω ὅλων αὐτῶν κάτι ἱερώτερον, τὴν Πατρίδα καὶ ἐν προκειμένῳ τὴν δεινοπαθοῦσα Μακεδονία. Κατέχεται ἀπὸ βαθιὰ συνείδηση ὅτι χρειάζεται ἡ θυσία ἑνὸς πρωτομάρτυρα, γιὰ νὰ εὐοδωθεῖ ὁ ἀγώνας. Δὲν ἐπιδιώκει τὴ θυσία, ἀλλὰ καὶ δὲν φοβεῖται τὸν θάνατο. Ὑπολογίζει στὴν ἀνθοφορία ἀγωνιστικοῦ πνεύματος, ἐκ τοῦ μνήματος[45].
Ὁ Σπύρος Μελᾶς ἐπισκέφθηκε κατὰ τὸ 1914 τὸ σκοτεινὸ δωμάτιο τῆς Μητροπόλεως Κοζάνης, ὅπου ἐκρύπτετο ὁ Μελᾶς κατὰ τὴ δεύτερη ἔξοδό του στὴ Μακεδονία καὶ διηγεῖται ὅτι, ὅταν ἐκεῖ τὸν ἐπισκέφθηκε ὁ Κοζανίτης ἰατρός, Ρεπανᾶς, στάθηκε ἀδύνατον νὰ συγκρατήσει τὰ δάκρυά του ἀπὸ συγκίνηση.
Ὁ Παῦλος τότε τὸν ἐρωτᾶ: – Ζωντανόν, λοιπόν, μὲ κλαῖτε, γιατρέ μου; Κι’ ἂν εἶναι πεπρωμένον νὰ σκοτωθῶ εἰς τὰ βάθη τῆς Μακεδονίας, τότε θὰ ἰδεῖτε τί ἔχει νὰ γίνει. Καὶ τὰ μάτια του ἔλαμψαν – γράφει ὁ Σπύρος Μελᾶς – καὶ μεγάλωσαν. Καὶ τὸ πρόσωπόν του περιεβλήθη τὴν αἴγλην τῶν προφητῶν καὶ τῶν μαρτύρων[46].
Στὶς 13 Ὀκτώβρη 1904 στὴ Σιάτιστα δέχθηκε πυροβολισμούς, τραυματίστηκε καὶ σὲ λίγο ξεψύχησε, ὁ Παῦλος Μελᾶς, ὁ πρωτεργάτης καὶ πρωτομάρτυρας τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα. Ὁ θάνατός του ἔγινε πνοὴ ζωῆς, συνήγειρε τὸν Ἑλληνισμὸ κι’ ἔγινε ἐθνικὸ σύμβολο.
«Ὁ Μελᾶς… μὲ τὴ σπίθα ποὺ ἄναψε στὸν καθένα, πολλοί, ποὺ ἦταν τυφλοὶ ὥς τότε, εἶδαν» ἔγραψε ὁ Ἴων Δραγούμης.
Δρ. Μαρία – Ἐλευθερία Γ. Γιατράκου
Ἡ ἱστορικὴ μνήμη τῆς αὐτοθυσίας τοῦ γενναίου ἀνθυπολοχαγοῦ τοῦ πυροβολικοῦ, Παύλου Μελᾶ, τοῦ πρωτοπόρου, ἐμψυχωτῆ καὶ πρωτομάρτυρα τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγώνα ἐπιβάλλεται πάντοτε, ἰδιαιτέρως μάλιστα στοὺς καιρούς μας κατὰ τοὺς ὁποίους παρατηρεῖται συχνά, ἐνδεχομένως ἀπὸ ἄγνοια ἢ ἐλλιπῆ πληροφόρηση, ἡ παραχάραξη καὶ ἀμαύρωση τῆς φωτεινῆς βιοτροχιᾶς ἀναστημάτων ἀναλόγου πνευματικοῦ διαμετρήματος.
Ἡ παιδεία, τὸ ἦθος, ὁ πλοῦτος τῶν ἰδανικῶν, οἱ εὐγενεῖς στόχοι, ἡ ἀγάπη γιὰ τὸν πλησίον καὶ τὴν πατρίδα τοῦ Παύλου Μελᾶ ἀξίζει νὰ μελετῶνται ἀπὸ ὅλους μας, νὰ διδάσκονται σὲ ὅλες τὶς βαθμίδες τῆς ἐκπαίδευσης, ὥστε νὰ ἐμφορούμασθε ἀπὸ ἰδανικὰ ποὺ ἀνεβάζουν τὴν ποιότητα τῆς ζωῆς, τὴ νοηματίζουν, λαμπρύνουν τὴν πατρίδα μας, ἀνεβάζουν τὸν κόσμο.
Τὸ «πρόσωπον» τοῦ Παύλου Μελᾶ, περιεβλήθη κατὰ τὸν Σπύρο Μελᾶ, «τὴν αἴγλην τῶν προφητῶν καὶ τῶν μαρτύρων».
Σημειώσεις:
[41] Βλ. Ἀλίκη Σολωμοῦ, ὅ.π., σελ. 119
[42] Βλ. Δημ. Χατζῆ, Ὁ ἑορτασμὸς τῆς 100ετηρίδας τοῦ ἥρωος τοῦ Μακεδονικοῦ Ἀγῶνος Παύλου Μελᾶ, Ἀθήνα 1972, σελ. 9.
[43] Βλ. ὅ.π., σελ. 10.
[44] Βλ. ὅ.π., σελ. 21
[45] Βλ. ὅ.π.
[46] Βλ. ὅ.π., σελ. 22
