Toῦ Βασίλειου Εὐσταθίου, Δρ. Φυσικοῦ, Θεολόγου
Ἡ ἐρμηνεία τῶν ἱστορικῶν γεγονότων μπορεῖ νὰ εἶναι πολυσήμαντη ἀπὸ διαφορετικοὺς παρατηρητὲς μὲ διαφορετικὲς πεποιθήσεις. Ὡστόσο σὲ κάθε περίπτωση ἡ παράθεση τῶν γεγονότων θὰ πρέπει νὰ γίνεται ἀντικειμενικὰ χωρὶς νὰ παραχαράσσεται ἡ ἱστορία. Σκοπὸς τοῦ παρόντος κειμένου εἶναι μιὰ σύντομη σύγκριση γεγονότων μεταξὺ τῶν Συνόδων στὴ Λυῶν τῆς Γαλλίας τὸ 1272-4, στὴ Φερράρα-Φλωρεντία τῆς Ἰταλίας τὸ 1438-9 καὶ στὸ Κολυμπάρι τῆς Κρήτης τὸ 2016, ἀφήνοντας τὴν ἐρμηνεία τους στὴν ἐλευθερία τοῦ ἀναγνώστη.
1. Καὶ οἱ τρεῖς Σύνοδοι ἔγιναν μὲ παρουσία μελῶν τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ τῆς Ρωμαιοκαθολικῆς Ἐκκλησίας (ὁ ὅρος χρησιμοποιείται συμβατικά). Στὶς Συνόδους τῆς Λυῶν καὶ τῆς Φερράρας-Φλωρεντίας, δέχθηκαν τὶς ἀποφάσεις ἐνυπόγραφα, ὄχι μόνο οἱ Ρωμαιοκαθολικοί, ἀλλὰ καὶ Ὀρθόδοξοι Ἱεράρχες κάτω βέβαια ἀπὸ πιέσεις, ἐνῶ στὴν Σύνοδο τοῦ Κολυμπαρίου οἱ ἀποφάσεις ὑπογράφτηκαν ἀπὸ Ὀρθοδόξους Ἱεράρχες μόνο (οὐσιαστικὰ μόνο ἀπὸ τοὺς Προκαθήμενους), ὅμως εἶχαν τὴν ἀπόλυτη ἀποδοχὴ τῶν Δυτικῶν, ἀφοῦ τοὺς προσδίδει ἐκκλησιαστικὴ ὀνομασία καὶ κατ’ ἐπέκταση ὑπόσταση, ὀνομάζοντάς τους ἐπισήμως «ἐκκλησίες», τόσο τοὺς Ρωμαιοκαθολικούς, ὅσο καὶ τοὺς Προτεστάντες. Mάλιστα στοὺς δεύτερους ἐπικυρώνει οὐσιαστικὰ τὰ θεολογικά τους κείμενά ποὺ παράγουν καὶ ὑπογράφουν στὸ ΠΣΕ.
2. Καὶ οἱ τρεῖς Σύνοδοι διοργανώθηκαν καὶ διεξήχθηκαν βασισμενὲς στὰ ἐκκλησιαστικὰ πρότυπα τῆς δυτικῆς ἐκκλησιολογίας καὶ ὄχι στὸ ἐκκλησιαστικὸ πολίτευμα τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, τὸ ὁποῖο εἶναι συνοδικό, ὅπως ἀπορρέει ἀπὸ τὴν πρώτη Ἀποστολικὴ Σύνοδο, ὄπου οἱ ἀποφάσεις λαμβάνονται ἐν Ἁγίω Πνεύματι ἀπὸ μεγάλο ἀριθμὸ Ἱεραρχῶν (καὶ μάλιστα σὲ θέματα πίστεως ὁμόφωνα), χωρὶς ἀλάθητους καὶ πρώτους. Συγκεκριμένα στὴ Σύνοδο τοῦ Κολυμπαρίου ἀποφάσισαν οὐσιαστικὰ μόνο οἱ δέκα Προκαθήμενοι τῶν τοπικῶν Ὀρθόδοξων Ἐκκλησιῶν (οὔτε καν ὅλοι οἱ Προκαθήμενοι, ἀφοῦ τέσσερις ἀρνήθηκαν νὰ συμμετέχουν), ἐνῶ καὶ οἱ ὑπόλοιποι παρόντες Ἱεράρχες ἦταν σὲ σχέση μὲ τὸν συνολικό τους πλήθος στὸ σημερινὸ ὀρθόδοξο κόσμο ὑπερβολικὰ περιορισμένοι σὲ ἀριθμό. Γενικῶς ἡ Σύνοδος αὐτὴ διοργανώθηκε καὶ διεξήχθηκε ἀντιγράφοντας τὰ πρότυπα τῆς Β’ Βατικανῆς Συνόδου τῶν Ρωμαιοκαθολικῶν.
3. Καὶ οἱ τρεῖς διεξήχθηκαν τελικὰ σὲ ἔδαφος, ποὺ σήμερα ἀνήκει στὴν Εὐρωπαϊκὴ Ἔνωση, ἄν καὶ ἡ τρίτη ἀρχικὰ σχεδιαζόταν νὰ γίνει στὴν Κωνσταντινούπολη.
4. Στὶς δύο πρώτες Συνόδους στὴ Λυῶν καὶ στὴν Φερράρα - Φλωρεντία, ἡ συμμετοχὴ τῶν Ὀρθοδόξων ἦταν βουλὴ καὶ ἐπιδίωξη τῶν βαπτισμένων Ὀρθοδόξων Ἑλλήνων Αὐτοκρατόρων τῆς δυναστείας τῶν Παλαιολόγων Μιχαήλ Η’ καὶ Ἰωάννη Η’ ἀντίστοιχα, προκειμένου νὰ ἀποσοβήσουν τὸν ἐξωτερικὸ κίνδυνο γιὰ τὴν Κωνσταντινούπολη. Στὴν πρώτη περίπτωση ὁ κίνδυνος αὐτὸς προερχόταν ἀπὸ τοὺς ἴδιους τοὺς Ρωμαιοκαθολικοὺς Χριστιανοὺς τῆς δύσης, ποὺ ήδη εἶχαν ἀλώσει τὴν Πόλη τὸ 1204 (!), καὶ στὴν δεύτερη περίπτωση ἀπὸ τοὺς μουσουλμάνους Ὀθωμανοῦς, τοὺς ὁποίους μετὰ τὴν ἄλωση τοῦ 1204 δὲν εἶχαν πιὰ στὴν Πόλη δύναμη καὶ μέσα νὰ τοὺς ἀντιμετωπίσουν. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, στὴν Σύνοδο στὸ Κολυμπάρι δὲν ὑπάρχει πιὰ Ἕλληνας Αὐτοκράτορας καὶ ἡ Κωνσταντινούπολη εἶναι ὑποταγμένη ἤδη πεντέμιση αἰῶνες στὸν Τούρκο κατακτητή. Σὲ αὐτὴ ὑπάρχει μόνο ὁ Πατριάρχης, ἔχοντας ὅμως πίσω ἀπὸ αὐτὸν τὸν δυτικὸ μὴ Ὀρθόδοξο δυνάστη, ποὺ ἦταν παρὸν στὴν Σύνοδο αὐτὴ μέσω τῆς ἀμερικανικῆς ἀντιπροσωπίας του, ἡ ὁποία μάλιστα ἦταν, κατὰ πρωτόγνωρο τρόπο γιὰ Σύνοδο Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, μιὰ γυναίκα.
5. Καμὶα ἀπὸ αὐτὲς τὶς Συνόδους δὲν ἔγινε γιὰ νὰ ἀντιμετωπιστοῦν αἱρέσεις καὶ πλάνες στοὺς κόλπους τῆς Ἐκκλησίας, νὰ διατυπωθοῦν δογματικοὶ ὅροι καὶ νὰ περιχαρακωθεῖ ἡ ἀλήθεια τῆς πίστεως, ἀλλὰ καὶ στὶς τρεῖς ἔγινε τὸ ἀκριβῶς ἀντίθετο. Ὑποκινούμενες ἀπὸ γεωπολιτικοὺς κινδύνους τῆς ἐποχῆς τους, τοὺς ὁποίους προκειμένου νὰ ἀποφύγουν οἱ Ἕλληνες Αὐτοκράτορες (τῶν δύο πρώτων Συνόδων) καὶ οἱ ἑκάστοτε Πατριάρχες Κωνσταντινουπόλεως (καὶ τῶν τριῶν Συνόδων) προσέφευγαν στὴν ἀγκάλη τοῦ Πάπα. Ἔτσι, στὶς δύο πρώτες Συνόδους, στὴ Λυῶν καὶ στὴν Φερράρα – Φλωρεντία, ὑπογράφτηκαν σύμφωνα ἐνώσεως μὲ τοὺς Ρωμαιοκαθολικούς, εἰσάγωντας τὸ φιλιόκβε στὸ Σύμβολο τῆς Πίστεώς μας καὶ ὑποτάσσοντάς μας ἐπισήμως στὶς ἀξιώσεις τοῦ Πάπα.
Στὴν Σύνοδο στὸ Κολυμπάρι δὲν ἔγινε κάτι τέτοιο, ἀλλὰ ὅμως: α) ὀνομάστηκαν «ἐκκλησίες» οἱ ἑτερόδοξοι, ὁπότε τοὺς προσδίδεται ἐκκλησιαστικὴ ὑπόσταση, ποὺ σημαίνει μετοχὴ στὴν ἀλήθεια καὶ μυστηριακὴ ἐγκυρότητα, β) θεσμοθετήθηκε ἐπίσημα ἡ συμμετοχή μας στο ΠΣΕ, ποὺ δὲν εἶναι τίποτα ἄλλο ἀπὸ ἕνα προτεσταντικό συμβούλιο, καὶ ἐπίσης ἐπικυρώθηκαν ἐπίσημα τὰ θεολογικά του κείμενα, καὶ γ) προσβλήθηκε ταυτόχρονα, ἄν ὄχι καταλύθηκε, τὸ πολίτευμα τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ποὺ εἶναι συνοδικό, καὶ ὄχι παπικό. Καὶ αὐτὸ γιατὶ ἡ Σύνοδος αὐτὴ ἔχοντας ἤδη προετοιμασμένα κείμενα, ποὺ παρόλη τὴν μακρόχρονη προετοιμασία μισοῦ αἰῶνα περιείχαν ἀσάφιες, ἐλλείψεις καὶ ἄλυτα προβληματικὰ σημεῖα, συγκλήθηκε νὰ κάνει μόνο ἐλάχιστες διορθώσεις «στὸ πόδι» (σὲ λιγότερο ἀπὸ δέκα ἡμέρες ἀσχολήθηκε μὲ ὁκτῶ κείμενα σὲ ἀντίθεση μὲ τὶς ἄλλες Συνόδους) καὶ μάλιστα διὰ χειρὸς τῆς παπικὰ δρῶσας ὁλιγαρχίας Προκαθημένων. Ἐπομένως, γίνεται σαφὲς ἀπὸ τὰ παραπάνω ὅτι καὶ ἄν δὲν ὑπογράφηκε ἐνωτικὸς ὅρος στὴν Σύνοδο στὸ Κολυμπάρι, ἡ ἀποδοχὴ τῆς Συνόδου αὐτῆς ἀνοίγει διάπλατα τὴν πύλη πρὸς τὴν ἔνωση, ἤ μάλλον τὴν καθιστὰ οὔτε καν νὰ χρειάζεται πιά μέσα στὸ πλαίσιο τῆς λογικῆς «ἀφοῦ ὅλοι εἴμαστε ἐκκλησίες, τὶ ἔχουμε νὰ χωρίσουμε;».
6. Καὶ στὶς δύο πρώτες Συνόδους οἱ Ὀρθόδοξοι ποὺ ἀντιδροῦσαν στὶς ἀποφάσεις τους δέχθηκαν ἀφόρητες πιέσεις μὲ θεμιτὰ καὶ ἀθέμιτα μέσα. Μάλιστα μετὰ τὴ Σύνοδο τῆς Λυῶν ὁ διωγμὸς ἔφθασε μέχρι τὰ σκληρὰ βασανιστήρια, τὶς φυλακίσεις καὶ τὸ μαρτυρικὸ θάνατο γιὰ πολλούς ἁγιορεῖτες μοναχούς στὴν Ἱ. Μ. Ζωγράφου, στὸ Πρωτάτο τῶν Καρυῶν, στὴν Ἱ. Μ. Ἰβήρων, στὴν Ἱ. Μ. Βατοπεδίου καὶ ἀλλοῦ. Στὴν Σύνοδο τῆς Κρήτης ἐκ πρώτης ἐπόψεως δὲν συνέβη κάτι παρόμοιο. Ὡστόσο μόλις δύο χρόνια ἀργότερα οἱ πρωτοστατήσαντες στοὺς ἀπόντες ἀπὸ τὴν Σύνοδο τῆς Κρήτης, καὶ ἀπορρίψαντες εὐθέως καὶ αὐτὴ καὶ τὶς ἀποφάσεις της, Ρώσοι Ὀρθόδοξοι τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας, τιμωρήθηκαν ὀδυνηρὰ μὲ τὴν ὠμὴ ἐπέμβαση τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως στὴν ἐκκλησιαστικὴ κατάσταση τῆς Ἐκκλησίας τῆς Οὐκρανίας, ἡ ὁποία κανονικῶς ὑπάγεται στὸ Πατριαρχείο τῆς Μόσχας γιὰ πάνω ἀπὸ τρεῖς αἰῶνες. Ἡ ἐπαναφορὰ στὴν κοινωνία μιὰς μερίδας ἀχειροτόνητων καὶ καθηρημένων ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Μόσχας Οὐκρανῶν ἱεραρχῶν ταὴν ὁποία ἀποφάσισε καὶ ἔπραξε μονομερῶς ἡ Ἱερὰ Σύνοδος τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως χωρὶς νὰ γίνουν καν ἐπαναχειροτονίες, καὶ ἀκόμα περισσότερο ἡ χορήγηση τοῦ Τόμου Αὐτοκεφαλίας ποὺ ἀκολούθησε σὲ αὐτὴ τὴν μερίδα τῶν ἀχειροτόνητων καὶ καθηρημένων ἱεραρχῶν, δυσχέρανε τὴν ἐκκλησιαστικὴ κατάσταση στὴν Οὐκρανία, κλονίζοντας ὅμως καὶ τὴν ἐκκλησιαστικὴ εἰρήνη στὴν παγκόσμια Ὀρθοδοξία.
Ὅσες ὑποκριτικὲς προσπάθειες καὶ νὰ γίνονται ὥστε νὰ συγκαλυφθεῖ ἡ πραγματικότητα χωρὶς καμιὰ προσπάθεια μετανοίας, ἡ ἀλήθεια εἶναι ὅτι μετὰ αὐτὲς τὶς κυνικὲς ἐνέργειες τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου, ἡ ἤδη δυσχερὴ θέση τῶν ἑκατομμυρίων Οὐκρανῶν Χριστιανῶν Ὀρθοδόξων ποὺ ἄνηκαν καὶ συνεχίζουν νὰ ἀνήκουν στὴν κανονικὴ Εκκλησία ἔγινε πολὺ δυσκολότερη, οἱ καθημερινοὶ διωγμοὶ καὶ τὸ ἄρπαγμα ἥ ἡ καταστροφὴ τῶν Ἱερῶν Ναών τους ἐντάθηκαν, πολλοὶ λοιδοροῦνται καὶ ξυλοκοποῦνται, ἐπειδὴ παραμένουν πιστοὶ στὴν Ἐκκλησία τους ὑπὸ τοῦ προκαθημένου τους Μητροπολίτη Ὀνουφρίου, ἀκόμα ἀναγνωριζόμενου ὡς τοῦ κανονικοῦ προκαθήμενου ἀπὸ τὴν μεγάλη πλειοψηφία τῶν τοπικῶν Ἐκκλησιῶν (δέκα ἀπὸ τὶς δεκατέσσερις). Τὸ χειρότερο ἀπὸ ὅλα εἶναι ὅτι ἡ ἐπιδείνωση τῆς ἐκκλησιαστικῆς κατάστασης στὴν Οὐκρανία ἀπὸ τὴν ἄτεκτη αὐτὴ στάση τοῦ σημερινοῦ Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως καὶ τῆς Ἱερᾶς Συνόδου του, ποὺ ἔφερε ἀντίθετα ἀποτελέσματα ἀντὶ νὰ βοηθήσει τοὺς Οὐκρανοὺς γιὰ νὰ ἐκτονωθεῖ καὶ νὰ καταλαγιάσει ἡ τεταμένη ἐκεῖ συνολικὴ ἐκκλησιαστικὴ καὶ πολιτικὴ κατάσταση, τελικὰ ὁδήγησε στὸ ξέσπασμα τοῦ πολέμου τρία χρόνια ἀργότερα μετὰ τὴν χορήγηση τοῦ Τόμου Αὐτοκεφαλίας.
Ἑκατοντάδες Ἱεροὶ Ναοὶ ἀρπάχθηκαν ἥ καταστράφηκαν, δεκάδες πιστοὶ διακομίστηκαν σὲ Νοσοκομεία λόγω ξυλοδαρμῶν, καὶ μετὰ τὸ ξέσπασμα τοῦ πολέμου, χιλιάδες ἄνθρωποι ἔχασαν ὅτι εἶχαν καὶ δὲν εἶχαν, τραυματίστηκαν ἤ σκοτώθηκαν, καὶ μπροστὰ σὲ ὅλα αὐτὰ οἱ τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, ὄχι μόνο δὲν συνέβαλλαν νὰ ἀποφευχθοῦν ὅλα αὐτά, ἐπιβαρύνοντας ἀντιθέτως σοβαρὰ μὲ τὶς ἐνέργειές τους αὐτὴ τὴν κατάσταση στὴν ἀδελφὴ χώρα, ἀλλὰ οὔτε καν ἔχουν ἐκφράσει ἕνα λόγο συμπαράστασης στοὺς Χριστιανοὺς πιστοὺς ἀδελφοὺς ὑπὸ τοῦ Μητροπολίτη Ὀνούφριου οἱ ὁποίοι διώκονται ἀνελέητα μέσα στὴν δική τους χώρα καὶ ἡ κυβέρνησή τους ἀρχικὰ ἁπλὰ ἐθελοτυφλοῦσε, στὴν συνέχεια ὅμως ἄρχισε πλέον νὰ ἐμπλέκεται χωρὶς προσχήματα στὸν διωγμό. Γιατὶ τέτοια σκληρότητα ἀπέναντι αὐτῶν τῶν ἀνθρώπων, γιατὶ τόση ἀδιαφορία στὰ παθήματά τους καὶ τὶς κακουχίες τους ἀπὸ τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως; Ἀκριβῶς λόγω τῆς ὑπαγωγῆς τους στὸ Πατριαρχεῖο Μόσχας, ἄν καὶ ἐπισήμως στὸ πλαίσιο τοῦ πολέμου κήρυξαν τὸν Μάιο τοῦ 2022 μὲ συνοδικὴ ἀπόφασή τους τὴν ἀνεξαρτησία τους ἀπὸ αὐτό, χωρὶς ὅμως βέβαια νὰ παύουν νὰ διατηροῦν ἀδελφικὲς σχέσεις μὲ αὐτό, τοῦ ὁποίου ἡ Ἱερὰ Σύνοδος, δὲν παραβρέθηκε στὴ Σύνοδο στὸ Κολυμπάρι καὶ δὲν δέχθηκε τὶς ἀποφάσεις της, τηρῶντας τὴν ἴδια στάση ἀκριβῶς καὶ ὁ Μητροπολίτης Ὀνούφριος μὲ τὴν κανονικὴ Ἐκκλησία τῆς Οὐκρανίας.
7. Ἡ Σύνοδο στὴν Λυῶν καὶ οἱ ἀποφάσεις της ἀκυρώθηκαν ἐπισήμως, ὡς διαστρεβλώνουσες τὰ ὀρθόδοξα δόγματα, ἀπὸ τὶς δύο συνόδους ποὺ ἀκολούθησαν τῶν Βλαχερνῶν ἐπὶ αὐτοκράτορος Ἀνδρόνικου Β΄, α) τὸ 1283 ἀπὸ τὸν πατριάρχη Ἰωσὴφ Α’ καὶ β) τὸ 1285 ἀπὸ τὸν πατριάρχη Γρηγόριο Β΄ τὸν Κύπριο, μὲ τὴν πολύτιμη θεολογικὴ συμβολὴ τοῦ Ἁγίου Θεολήπτου Φιλαδελφείας. Ὁ Ἰωάννης IA΄ Βεκκός, μαζὶ μὲ ὅσους ἐπισκόπους τὸν ἀκολούθησαν στὴν ἐνωτικὴ πολιτικὴ τοῦ Μιχαὴλ H΄ Παλαιολόγου, ἀναθεματίστηκαν καὶ καθαιρέθηκαν, καὶ ὁ ἴδιος μὲ τοὺς δύο ἀρχιδιακόνους του ἐπιπλέον ἐξορίστηκαν καὶ φυλακίστηκαν.
Ὁμοίως στὴ Σύνοδο τῆς Κωνσταντινούπολης στὸν ναὸ τῆς Παμμακαρίστου μεταξὺ 1ης Σεπτεμβρίου 1483 καὶ 31ης Αὐγούστου 1484, συγκροτήθηκε μὲ τὴν συμμετοχὴ καὶ τῶν τεσσάρων πατριαρχείων της Ἀνατολῆς, παρόλες τὶς ἀντίξοες συνθήκες λόγω τουρκοκρατίας, Πανορθόδοξη Σύνοδος ἀπὸ τὸν Πατριάρχη Συμεῶν Α΄ τὸν Τραπεζούντιο, ἔχοντας ὅμως προετοιμαστεῖ πρὶν ἀπὸ τὸν Μάξιμο Γ΄ ὁ Χριστώνυμο, ὁ ὁποῖος τελικὰ ἀναπαύθηκε πρὶν τὴν σύγκλησή της, καὶ ἐκεῖ ἀναιρέθηκαν οἱ ἐνωτικὲς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας, ὡς μὴ ἐκφράζουσες τὴν ἀποστολικὴ καὶ πατερικὴ παράδοση τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας καὶ μὴ στοιχοῦσες στὶς προηγηθείσες Οἰκουμενικὲς Συνόδους, ἀλλὰ ἀποκλίνοντες ἀπὸ τὰ ὀρθόδοξα δόγματα.
Ἡ ἕνωση αὐτὴ βέβαια, ὅπως καὶ τῆς Συνόδου τῆς Λυῶν, δὲν συντελέσθηκε ποτὲ στὴν πράξη, ἀλλὰ ἀποτέλεσε μιὰ προσπάθεια ὑπέρβασης ἀναγκῶν καὶ κινδύνων τῆς γεωπολιτικῆς καὶ γεωστρατηγικῆς σκηνῆς τῆς ἐποχῆς τους, ὡστόσο ὅμως χρειαζόταν καὶ τυπικὰ νὰ μπεῖ ἕνα τέλος. Τέλος δηλαδὴ στὸ θέμα τῆς ἐνώσεως μὲ τὴν ἀποσχισμένη δύση, ὡς ὑποταγὴ στὶς παπικὲς ἀξιώσεις καὶ ἀποδοχὴ τῶν κακοδοξιῶν της, ποὺ δὲν εἶναι δυνατὸν νὰ ὑπάρξει αὐτὴ λόγω τῆς προσήλωσης τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας στὴν ἀναλλοίωτη εὐαγγελικὴ ἀλήθεια καὶ στὴν γνήσια ἁγιοπατερικὴ παράδοση τῶν 7 Οἰκουμενικῶν Συνόδων σὺν τὴν μία, δηλαδὴ τοῦ Ἁγίου Φωτίου στὴν Κωνσταντινούπολη τὸ 879-80, ποὺ θέσπισε ὅτι τὸ Σύμβολο τῆς Πίστεως Νίκαιας-Κωνσταντινουπόλεως εἶναι ἀμετάβλητο καὶ ἀπαρασάλευτο εἰς τὸν αἰῶνα, χωρὶς σὲ καμιὰ περίπτωση νὰ περιλαμβάνει τὸ φιλιόκβε.
Κατὰ τὸν ἴδιο τρόπο καὶ γιὰ τὸν ἴδιο λόγο μποροῦμε λοιπόν ἀβίαστα νὰ συμπεράνουμε ὅτι οἱ ἐνωτικὲς ἀποφάσεις τῆς Συνόδου στὸ Κολυμπάρι τὸν Ἰούνιο τοῦ 2016 εἶναι ἀναμενόμενο καὶ ἀπόλυτα βέβαιο ὅτι ἀργὰ ἥ γρήγορα, ὅταν ὁρίσει ὁ Κύριος, ποὺ δὲν ἐγκαταλείπει τὴν Ἐκκλησία Του ὡς τὴν συντέλεια τοῦ παρόντος αἰῶνος, σὲ μιὰ οἰκουμενικοῦ κύρους Σύνοδο, θὰ λάβουν τὴν πλήρη ἀνατροπή τους, ὄχι γιατὶ ὑπάρχει ποτὲ καμιὰ περίπτωση νὰ γίνουν ἀποδεκτὲς ἀπὸ τὴν ὀρθόδοξη συνείδηση τοῦ ἐκκλησιαστικοῦ πληρώματος, ποὺ ἤδη τὶς ἔχει ἀπαξιώσει καὶ περιφρονήσει ὁλοκληρωτικά, ἀλλὰ ἐπειδὴ ἀκριβῶς χρειάζεται νὰ μπεῖ καὶ τυπικὰ ἕνα τέλος, ὅπως δηλαδὴ μπήκε στὴ Σύνοδο τῆς Λυῶν καὶ στὴ Σύνοδο τῆς Φερράρας – Φλωρεντίας.
