Πρωτ. Ιωάννου Ζώτου της Ι. Μ. Σταγών και Μετεώρων
«Εσείς οι άνθρωποι! Αν δεν έχει γίνει ταινία, δεν ξέρετε τίποτα!»
(«αρχάγγελος» από την ταινία Dogma, 1999)
Η χρεοκοπία του Δυτικού Χριστιανισμού και η απογοήτευση των ανθρώπων απ’ την πρακτική ακύρωση του σωτήριου μηνύματος του Ευαγγελίου, οδηγεί τους ανθρώπους σε «εναλλακτικά μονοπάτια πνευματικότητας» για να βρουν απαντήσεις στα θεμελιώδη ερωτήματα της ζωής και της ύπαρξής τους. Αυτό αντανακλάται και στον χώρο του θεάματος, με την όλο και αυξανόμενη ζήτηση και αποδοχή τέτοιων ταινιών. Δυστυχώς, για πολλούς ανθρώπους -και ορθοδόξους χριστιανούς πια- τα πιστεύω και η κοσμοθεωρία τους διαμορφώνονται μέσα από τις ταινίες και τις τηλεοπτικές σειρές και -τελευταία- απ’ τον θολό χώρο του διαδικτύου.
Με την ανωτέρω πρόκληση υπ’ όψιν, οφείλουμε να ομολογήσουμε ότι η προσέγγισή μας στο πρόβλημα δεν φιλοδοξεί να εμβαθύνει -καθώς μια εμπεριστατωμένη ανάλυση θα απαιτούσε περισσότερο χώρο απ’ όσον μιας περιοδικής έκδοσης- αλλά, αγγίζει μόνο το γενικό πλαίσιο, που λειτουργεί σε ταινίες κλασικές, με γνωστούς ηθοποιούς -και σε τηλεοπτικές σειρές που προέκυψαν απ’ αυτές-, που υιοθετούν και παρουσιάζουν στην πλοκή τους πολλά στοιχεία αποκρυφισμού, χωρίς να είναι πάντοτε αμιγείς αποκρυφιστικές παραγωγές. Η προσέγγισή μας δεν συμπεριλαμβάνει b-movies2, στις οποίες περιλαμβάνονται αρκετές παραγωγές με ακραία στοιχεία αποκρυφισμού, χωρίς όμως να προωθούνται και να γίνονται δημοφιλείς, άρα χωρίς να ασκούν μεγάλη επιρροή στην κύρια μάζα των θεατών.
Από τις πρώτες μέρες της δημιουργίας της κινούμενης εικόνας, του Κινηματογράφου, ο αποκρυφισμός έχει εμπνεύσει σεναριογράφους και παραγωγούς για την δημιουργία ταινιών όπως τα The Devil’s Manor (1896) και The Devil in a Covent (1899) του Georges Méliès, το The Student of Prague (1913) του Stellan Rye και το The Golem (1920) του Paul Wegener.
Το αποκρυφιστικό μοτίβο σ’ αυτές τις ταινίες είναι πολύ γενικό: υπερφυσικά γεγονότα αντιτιθέμενα σε θρησκευτικές πρακτικές. Τα τελευταία πενήντα χρόνια όμως, απ’ τη δεκαετία του ’60, που οι αποκρυφιστικές πρακτικές μέσω των ομάδων που δημιουργούνταν έγιναν πιο δημοφιλείς και γνωστές και με την εξάπλωση της τηλεόρασης, ο Πνευματισμός, η Μαγεία (Wicca), ο Σατανισμός και πολλά πιστεύω της «Νέας Εποχής» (New Age), εμπνέουν σεναριογράφους, σκηνοθέτες και παραγωγούς για τη δημιουργία αντίστοιχων ταινιών.
Αυτές οι ταινίες αντανακλούν την ανταπόκριση της κοινωνίας στον αποκρυφισμό. Πολλοί βρίσκουν ελκυστική την υπόσχεση του αποκρυφιστικού χώρου για υπερβατικές εμπειρίες. Αλλά ακόμη κι αυτοί, που τα φοβούνται όλα αυτά η τα θεωρούν απειλή, ενδιαφέρονται αρκετά γι’ αυτά, τόσο ώστε να ενθαρρύνουν την παραγωγή νέων έργων και τίτλων βιβλίων, ταινιών και τηλεοπτικών σειρών.
Για τους ερευνητές του αποκρυφιστικού χώρου και τους ίδιους τους αποκρυφιστές, είναι ξεκάθαρο ότι τα όσα παρουσιάζονται στις ταινίες, δεν είναι φαντασίες των σεναριογράφων. Για να δώσουμε ξεκινώντας κάποιους ορισμούς, ο μακαριστός π. Αντώνιος Αλεβιζόπουλος αναφέρει: «Ο αποκρυφισμός έχει κατ’ αρχήν σχέση με το «απόκρυφο», το κρυμμένο, το μυστικό»
Ο Ρόμπερτ Ελγουντ -για 30 χρόνια καθηγητής των παγκόσμιων θρησκειών στο Πανεπιστήμιο της Ν. Καλιφόρνια- δίνει τον ορισμό των «απόκρυφων θρησκειών» ως «εκείνες των οποίων οι οπαδοί πιστεύουν ότι είναι θεματοφύλακες κάποιας σημαντικής αλήθειας για την πραγματικότητα, αλήθειας αγνωστης στους περισσότερους ανθρώπους, είτε επειδή έχει σκοπίμως αποκρυβεί ή επειδή είναι από τη φύση της ανεξιχνιαστη χωρίς ειδική εξάσκηση η μύηση»
Ο γκουρού της New Age Τζον Λας (John Lash) γράφει: «Ριζικά και ακριβώς, ο όρος αποκρυφισμός, αναφέρεται στην πρακτική της καλλιέργειας κρυφών δυνάμεων»
Στο βιβλίο της, «Out on a limb»6 -που έγινε και μίνι σειρά του αμερικάνικου καναλιού ABC τον Ιανουάριο του 1987-, η ηθοποιός Σίρλεϊ Μακ Λέϊν -που ασπάστηκε, υιοθέτησε και προώθησε τα δόγματα της Νέας Εποχής- αναφέρει περί αποκρυφισμού: «… σημαίνει κρυμμένο. Επειδή κάτι είναι κρυμμένο, δεν σημαίνει ότι δεν υπάρχει!»
Ερμητισμός, εβραϊκή Καμπαλά, Αλχημεία, Μαγεία, Ελευθεροτεκτονισμός, Ροδόσταυροι, Τάγμα της Χρυσής Αυγής, Πνευματισμός, Θεοσοφία, Λατρεία της Θεάς, Γουΐκα, Νεοπαγανισμός, Νέο-Σατανισμός, Νέα Εποχή είναι, κατά χρονολογική σειρά και εξέλιξη, τα βασικά μεγαλύτερα ρεύματα του αποκρυφισμου, που είναι ζωντανά και επηρεάζουν και σήμερα την κοινωνική πραγματικότητα. Εξαιρουμένου ίσως του Ελευθεροτεκτονισμού, των Ροδόσταυρων και του Τάγματος της Χρυσής Αυγής, όλα τα υπόλοιπα εντάσσονται λίγο-πολύ στη Νέα Εποχή. Οι ταινίες συνήθως που αντλούν τη θεματολογία τους απ’ αυτό τον χώρο κατατάσσονται, από τους κριτικούς, στις κατηγορίες τρόμου και φαντασίας, χωρίς αυτό να αληθεύει πλήρως. Υπάρχει ένα πλαίσιο αναφοράς, θα λέγαμε, για την πλοκή τους: «Να κάνεις το απίθανο να δείχνει πιθανό».
Στις ταινίες με θεματική αποκρυφισμού, τα πράγματα διαδικάζονται κάπως έτσι: Διάφορα αποκρυφιστικά μονοπάτια -από την πίστη της Νέας Εποχής στο κάρμα ή στα πνεύματα-οδηγούς, έως τον πνευματισμό, τη Wicca, τον σατανισμό και άλλα αποκρυφιστικά συστήματα λιγότερο γνωστά- παρέχουν ένα πλαίσιο αναφοράς με σκοπό την αναστολή της δυσπιστίας του θεατή. Η απεικόνισή τους είναι συχνά ανακριβής• συνήθως μια προσπάθεια δημιουργίας συγκλονιστικής πλοκής, παρά μια εγκυκλοπαιδικά σωστή παρουσίαση του αποκρυφιστικού στοιχείου. Όμως, η παραδοχή των αποκρυφιστικών πεποιθήσεων στις οποίες βασίζεται η ταινία, πλαισιώνουν την πλοκή και «διεγείρουν» τη σκέψη και την φαντασία του θεατή, ώστε μετά το πέρας της να ψάξει για περισσότερες πληροφορίες, ανατρέχοντας στους πραγματικούς αυτούς παραθρησκευτικούς χώρους, πολύ εύκολα πια προσβάσιμους μέσω του διαδικτύου. Εδώ έγκειται και η επικινδυνότητα, κυρίως για τις εφηβικές και νεανικές ηλικίες.
Ταυτόχρονα προωθείται και το θέμα της αμφιβολίας για τα προσωπικά μας πιστεύω, ανάλογα με τη θεματική της ταινίας. Κάποιες συγκεκριμένες, εξειδικευμένες τεχνικές αφήγησης, που εμφανίζονται σε αυτές τις ταινίες:
Οι περισσότερες περιλαμβάνουν ένα προειδοποιητικό στοιχείο, είτε μια πρόταση ότι η απόκρυφη πρακτική είναι επικίνδυνη, είτε ένα ηθικό δίδαγμα για τον σκοπό αυτό, προφανώς, μια προσπάθεια των παραγωγών να καθησυχάσουν πιθανό φόβο ή νευρικότητα του θεατή σχετικά με το απόκρυφο.
Μια άλλη συνήθης τεχνική, που υποδύεται ο ήρωας της ταινίας, είναι ο χαρακτήρας του αμφισβητία, αυτού που τα εμπαίζει όλα αυτά, που δεν πιστεύει στο αποκρυφιστικό μονοπάτι και πρέπει να πεισθεί. Ο σκοπός αυτού του χαρακτήρα είναι να οδηγήσει το κοινό σε προσωρινή αναστολή της δυσπιστίας του. Ο αμφισβητίας αντιπροσωπεύει τον θεατή και όπως γράφει ο Tudorov: «ο ρόλος του αναγνώστη -στην περίπτωσή μας, του θεατή-, είναι να αναζητήσει και να εμπιστευθεί ένα χαρακτήρα… και τελικά να ταυτιστεί με το χαρακτήρα» αποδεχόμενος σταδιακά, μαζί μ’ αυτόν και την ύπαρξη του υπερφυσικού8. Συχνά ο χαρακτήρας του αμφισβητία -ιδίως τα τελευταία χρόνια, σύμφωνα με το δόγμα της Νέας Εποχής: «μην είσαι μονόδρομος»- είναι το ισοδύναμό του μικρονοϊκού, χωρίς «ανοιχτούς ορίζοντες» ανθρώπου, που δυσκολεύεται να δεχθεί το διαφορετικό και εμμένει στην πίστη του.
Ένα άλλο κοινό στοιχείο των ταινιών με αποκρυφιστική θεματολογία είναι μία διάλεξη-διδασκαλία από έναν από τους βασικούς χαρακτήρες ο οποίος παρουσιάζει, εξηγεί και καθιερώνει το αποκρυφιστικό πλαίσιο αναφοράς. Έχουμε, κατ’ ουσίαν, μία μορφή «κατήχησης» του θεατή στα δόγματα και τα πιστεύω του αποκρυφιστικού χώρου απ’ τον οποίο αντλεί η ταινία το πλαίσιο κίνησης των ηρώων της. Έτσι θα μπουν οι βάσεις για την πλοκή της ταινίας και την εξέλιξή της. Δυστυχώς, το παραφυσικό έχει γίνει σήμερα mainstream9. Οι πεποιθήσεις αυτές βρίσκονται σε άνοδο, με σχεδόν το ήμισυ του βρετανικού πληθυσμού και τα δύο τρίτα των Αμερικανών να ισχυρίζονται ότι πιστεύουν στην «υπεραισθητηριακή αντιληψη» (ESP) και στα «στοιχειώματα». «Ψυχικά» περιοδικά όπως το «Πνεύμα και το πεπρωμένο», τηλεοπτικές εκπομπές όπως το Fringe, Ψίθυροι φαντασμάτων και «Πιο στοιχειωμένο», κάμερες φαντασμάτων και e-poltergeists, βιβλία μπέστ σέλερ για μυαλό-σώμα-πνεύμα και μάγοι όπως ο Derren Brown και ο Dynamo, έχουν μετακινηθεί από το περιθώριο, στο κέντρο του λαϊκού πολιτισμού, μετατρέποντας τις παραφυσικές πεποιθήσεις και τον σκεπτικισμό σε ροές εσόδων.
Η απομάκρυνση από τον Κύριό μας, Ιησού Χριστό και την Εκκλησία Του, αφήνει τον χώρο στον Πονηρό να εξαπατά τον άνθρωπο με όλο και πιο οργανωμένους και δελεαστικούς τρόπους.
1 Χρησιμοποιήθηκαν στοιχεία απ’ τη μελέτη Cinema of the Occult του Carrol L. Fry.
2 Εμπορικές ταινίες χαμηλού προϋπολογισμού• όχι ταινίες τέχνης.
3 π. Αντ. Αλεβιζόπουλου, Ο Αποκρυφισμός στο φως της Ορθοδοξίας, Αθήνα 1993, σ. 11.
4 pr. Robert Ellwood, Occults movements in America in The Encyclopedia of the American Religious Experience, New York: Scribner, 1988, τ. 2, σ. 711.
5 John Lash, The Seeker’s Handbook: Α Complete Guide to Spiritual Pathfinding, New York: Harmony Books, 1990, σ. 161.
6 Μ.τ.Σ.: Επί ξύλου κρεμάμενος.
7 Shirley MacLaine, Out on a Limb, New York: Bantam 1983, σ. 49.
8 Τ. Tudorov, The Fantastic: A Stuctural Approach for a Literary Genre, Ithaca N.Y.: Cornell University Press, 1975, σ. 25.
9 Μ.τ.Σ.: Γενική τάση.
Από το Περιοδικό «διάλογος» Απρίλιος – Ιούνιος 2017, τεύχος 88
