Αρχιμανδρίτου Θεοφίλου Λεμοντζή Δρ.Θ.
Ο ΛΥΤΡΩΤΗΣ, ΤΟ ΛΥΤΡΟ
ΚΑΙ Η ΠΡΑΞΗ ΤΗΣ ΑΠΟΛΥΤΡΩΣΗΣ
ΣΤΗΝ ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΣΩΤΗΡΙΟΛΟΓΙΑ
Ο Ιησούς, απευθυνόμενος προς τους μαθητές Του, προσδιόρισε τη φύση της αποστολής Του και το ρόλο Του μέσα στο μυστήριο της θείας Οικονομίας: « Ο υιός του ανθρώπου ουκ ήλθεν διακονηθήναι αλλά διακονήσαι και δούναι την ψυχήν αυτού λύτρον αντί πολλών». (Μάρκ.10,45). Ο Ιησούς διακονεί το μυστήριο της σωτηρίας προσφέροντας την ψυχή Του ως « λύτρον αντί πολλών»1.Ο Απόστολος Παύλος υπογραμμίζει την πραγματοποίηση του μυστηρίου της θείας οικονομίας από τον Ιησού «εν ώ έχομεν την απολύτρωσιν δια του αίματος αυτού». Εφεσ. 1,7 2 και ο Απόστολος Πέτρος υπενθυμίζει στους πιστούς ότι « ου φθαρτοίς αργυρίω ή χρυσίω ελυτρώθητε εκ της ματαίας υμών αναστροφής πατροπαραδότου αλλά τιμίω αίματι ως αμνού αμώμου και ασπίλου Χριστού» (Α΄Πέτρ. 1, 18-19).3
Η σωτηριολογική διάσταση των παραπάνω Καινοδιαθηκικών χωρίων είναι σαφής. Η σωτηρία ορίζεται ως λύτρωση ή απολύτρωση. Κατά συνέπεια, ο Ιησούς είναι ο Λυτρωτής, Αυτός ο οποίος προσφέρει το αίμα Του, την ψυχή Του ως « λύτρον» για την σωτηρία των ανθρώπων. Τι σημαίνει όμως ο όρος λύτρωση-απολύτρωση; Με ποιο τρόπο δόθηκε το αίμα Του ως «λύτρον»; Σε ποιόν δόθηκε αυτό το «λύτρον»; Ποιες ήταν οι συνέπειες αυτής της προσφοράς;4.
Οι λέξεις « λύτρον », « λύτρα», «λυτρόω», μαρτυρούνται στην αρχαία ελληνική γραμματεία από τον 5ον π.Χ και οι λέξεις « λύτρωσις» και «απολύτρωσις», τον 2ον π.Χ και 1ον π.Χ, προς δήλωση της εξαγοράς αιχμαλώτου ή δούλου με αντικαταβολή κάποιου χρηματικού ποσού ως αντιτίμου, ως «λύτρου». Η λέξη « λυτρωτής» απαντά μόνο στην αγία Γραφή στην οποία συνδέεται κυρίως με την απελευθέρωση του Ισραήλ από την δουλεία της Αιγύπτου ( Εξ. 14,13. Ησ. 63,9). Οι Εβραίοι ήταν δούλοι των Αιγυπτίων και τους απελευθέρωσε ο Θεός. Ουσιαστικά, μεταφέρονται έννοιες από την κοινωνική περιοχή της εξαγοράς δούλων και αιχμαλώτων, στην οποία χρησιμοποιούνται οι παραπάνω όροι, στην θρησκευτική περιοχή και αποβαίνουν βασικές έννοιες της θεολογίας. Οι λέξεις «απελευθέρωση», «εξαγορά», «απολύτρωση», γίνονται συνώνυμες της λέξης «σωτηρία», η οποία συντελείται δια της προσφοράς του αίματος του Ιησού. 5 Από ποιόν όμως μας απελευθέρωσε ο Ιησούς;
Η διάπραξη του προπατορικού αμαρτήματος,6η παρακοή του πρώτου ανθρώπου στο θέλημα του Θεού. ( Γεν. 2, 17), απετέλεσε την απαρχή της αιχμαλωσίας του ανθρωπίνου γένους στο διάβολο. Ο διάβολος είναι «ο της αμαρτίας αρχηγός και συνεργός», σύμφωνα με τον Αγιο Γρηγόριο Παλαμά7 και ο «γεννήτωρ των κακών», όπως αναφέρει ο αγιος Κύριλλος Ιεροσολύμων.8 Η υποταγή του Αδάμ στην αμαρτία, η υπακοή στο θέλημα του διαβόλου θεμελίωσε τη « δυναστεία του διαβόλου»,όπως θα ονομάσει ο Μέγας Βασίλειος9 το κράτος του σατανά.
Η πτώση του ανθρώπου στην αμαρτία σήμανε τη διακοπή της κοινωνίας του με το Θεό.10 Το αποτέλεσμα αυτής της διακοπής ήταν η εισαγωγή της φθοράς και του θανάτου στην κτίση και την ιστορία. Ο Θεός είναι η πηγή της ζωής. Η απομάκρυνση απ’ την πηγή της ζωής επιφέρει το θάνατο. « Οσον γάρ αφίστατο της ζωής, τοσούτω προσήγγιζε τω θανάτω. Ζωή γάρ ο Θεός, στέρησις δε της ζωής θάνατος», επισημαίνει ο Μ.Βασίλειος.11Μετά την πτώση ο άνθρωπος είναι αιχμάλωτος του διαβόλου και του θανάτου και ο έσχατος προορισμός της ύπαρξής του είναι η εγκατάσταση στον Αδη. Η αμαρτία και ο θάνατος αποτελούν εκδηλώσεις της κυριαρχίας του αντίθεου βασιλείου, το οποίο έφερε ο σατανάς στον κόσμο.12 Η αμαρτία φέρει το θάνατο και δεν μπορεί να χωρισθεί από την έννοια του θανάτου.13 Ολοι οι άνθρωποι, ως απόγονοι του αδάμ, υφίστανται τις συνέπειες της πτώσεως. Είναι υποταγμένοι στη φθορά και το θάνατο. Η κατάσταση αυτή περιγράφεται από τον Αγιο Κύριλλο Αλεξανδρείας ως ασθένεια. «Ηρρώστησεν η ανθρωπίνη φύσις εν Αδάμ…εισέδυ τε ούτως αυτήν τα πάθη».14 Η υποταγή τουανθρώπου στα πάθη εμπεδώνει την κυριαρχία του διαβόλου.
Ο Απόστολος Παύλος, περιγράφοντας στην προς Εβραίους επιστολή την αποστολή του Μέγα Αρχιερέα Ιησού (Εβρ. 3,1) ο οποίος προσφέροντας τα αίμα Του εξάλειψε τις αμαρτίες των ανθρώπων (Εβρ.9,14) αναφέρει ότι ο Θεός Λόγος έγινε άνθρωπος «ίνα δια του θανάτου καταργήση τον το κράτος έχοντα του θανάτου, τουτ’ ’εστιν τον διάβολον, και απαλλάξη τούτους, όσοι φόβω θανάτου δια παντός του ζήν ένοχοι ήσαν δουλείας» (Εβρ. 2,14-15). Κεντρικό κεφάλαιο της θείας Οικονομίας αποτελεί η κένωση του Θεού Λόγου (Ιωάν. 1,14), κένωση έως το θάνατο,«θανάτου δε σταυρού» (Φιλίπ.2,8) για να απελευθερώσει τους ανθρώπους από την κυριαρχία του διαβόλου και του θανάτου15.Ενώ οι ιερείς της Λευϊτικής Ιερωσύνης (Εβρ. 9, 6-14) πρόσφεραν θυσίες ζώων για να εξαλείψουν τις αμαρτίες του λαού, ο Ιησούς πρόσφερε τον Εαυτόν Του ως θυσία, « ίν’ αυτός ημάς εξέληται του τυράννου βία κρατήσας» όπως αναφέρει ο αγιος Γρηγόριος Θεολόγος16.
Ο Ωριγένης είναι ένας από τους πρώτους θεολόγους που προσπάθησε να διαμορφώσει το δόγμα της απολύτρωσης έχοντας στο νου του την εικόνα από απελευθερώσεις αιχμαλώτων με την καταβολή λύτρων καθώς και αυτή του πάσχοντος δούλου του Θεού και επιδιώκει να απαντήσει στο ερώτημα « τι νι έδωκε την ψυχήν αυτού λύτρον αντί πολλών;» Σύμφωνα με τον αλεξανδρινό θεολόγο, αποδέκτης του λύτρου είναι ο διάβολος. Είναι το αντάλλαγμα για την απελευθέρωση του ανθρώπου.17Η θέση αυτή έγινε αποδεκτή από θεολόγους της Ανατολής, όπως τον Μ.Βασίλειο, τον Γρηγόριο Νύσσης, αλλά και από δυτικούς θεολόγους, όπως τον Αμβρόσιο, Γρηγόριο το Μέγα, Ιερώνυμο και τον πάπα Λέοντα.18 Παράλληλα με την παραπάνω απάντηση στο πρόβλημα δημιουργείται και μια άλλη τάση ερμηνείας η οποία εκπροσωπείται από τους Γρηγόριο θεολόγο, Αδαμάντιο, Κύριλλο Αλεξανδρείας και Ιωάννη Δαμασκηνό. Οι συγκεκριμένοι θεολόγοι δεν αποδέχονται την άποψη ότι ο διάβολος είναι ο αποδέκτης του λύτρου, αλλά αυτή η προσφορά του λύτρου πρέπει να νοείται μεταφορικά. Το « λύτρο» είναι η εκούσια είσοδος του Ιησού στην κατάσταση του θανάτου, στο βασίλειο του Αδου για να πραγματώσει το μυστήριο της σωτηρίας. Η αυτοπροσφορά του Ιησού είναι το αντάλλαγμα για την απελευθέρωση των ανθρώπων από την κυριαρχία του θανάτου.19
Αν και παρατηρείται κάποια διάσταση απόψεων όσον αφορά τον αποδέκτη του λύτρου, υπάρχει συμφωνία ότι ο Ιησούς έγινε δέσμιος του θανάτου, υπήκοος του κράτους του Αδου σαν να ήταν ένας κοινός θνητός για ν’απελευθερώσει τον άνθρωπο από τα δεσμά του θανάτου, και ότι ο διάβολος πίστεψε πως παρακινώντας τους ιουδαίους να θανατώσουν τον Ιησού, θα ακύρωνε το έργο του Ιησού και θα διέκοπτε την εκδίπλωση του μυστηρίου της θείας Οικονομίας. Οι ελπίδες του όμως διαψεύστηκαν και ο ίδιος απατήθηκε. Ο Ιγνάτιος Αντιοχείας20 πρώτος μίλησε εκτενέστερα για την εξαπάτηση του διαβόλου. Τρία σημαντικά γεγονότα της ζωής του Ιησού, αναφέρει ο Ιγνάτιος, τα οποία είναι η παρθενία της Θεοτόκου, ο υπερφυής τοκετός της και ο θάνατος του Ιησού ξέφυγαν της προσοχής του διαβόλου. Αυτά τα τρία γεγονότα είναι τα « τρία μυστήρια κραυγής, άτινα εν ησυχία Θεού επράχθη» Ο Γρηγόριος Νύσσης,21ο Κύριλλος Ιεροσολύμων, ο Ωριγένης και ο Γρηγόριος Θεολόγος22,επεκτείνουν την σκέψη του Ιγνατίου και υποστηρίζουν ότι με την ενανθρώπηση του Θεού Λόγου απεκρύβει η δύναμη της θεότητος. Ο διάβολος βλέποντας την ανθρώπινη φύση του Ιησού δεν μπόρεσε να κατανοήσει την δύναμη της θεότητας με την οποία ήταν ενωμένη. Πίστεψε ότι μετά το θάνατό του ο Ιησούς θα είχε την ίδια τύχη με αυτή των κοινών ανθρώπων και γι’αυτό παρακίνησε την θανάτωση του Ιησού. Η είσοδος όμως του Ιησού στο βασίλειο του ΄Αδη σήμανε την αρχή του τέλους της κυριαρχίας των σκοτεινών δυνάμεων. Η ανθρώπινη φύση του Ιησού έγινε το δόλωμα το οποίο κατάπιε ο θάνατος και πιάστηκε στο αγκίστρι της θεότητος. « Δέλεαρ θανάτου γέγονε το σώμα, ίνα ελπίσας καταπιείν ο δράκων εξεμέση και τους ήδη καταποθέντας», αναφέρει ο Κύριλλος Ιεροσολύμων23.
Η εκούσια αυτοπροσφορά του Ιησού στο θάνατο ως αντίτιμο, ως «λύτρον» για την απελευθέρωση του ανθρωπίνου γένους, αν και ορίζεται με τους όρους συναλλαγής εν τούτοις όμως δεν ήταν μία συναλλαγή μεταξύ του Θεού και των σκοτεινών δυνάμεων, αλλά απέβει η νικηφόρα διέλευση του Ιησού ως Βασιλέα και Κύριο μέσα από το κράτος του Αδου.24Γι’ αυτό οι πιστοί ψάλλουν στον Επιτάφιο Θρήνο ότι με το θάνατο του Ιησού «του θανάτου το βασίλειον λύεις δε και του Αδου τους νεκρούς εξανιστάς»25 Ο Ιησούς νεκρώθηκε, όμως ο Αδης στενάζει καθώς αντιλαμβάνεται την παρουσία του Φωτός μέσα στο κράτος του. Αν και ο Ιησούς έγινε «υπήκοος θανάτου, θανάτου δε σταυρού» (Φιλιπ. 2,8), όμως πλημμύρισε με το Φώς της Δόξας Του το βασίλειο του θανάτου και ζωοποίησε το ανθρώπινο γένος.26« Νύν πάντα πεπλήρωται φωτός, ουρανός τε και γή και τα καταχθόνια»27,αναφέρει ένας ύμνος του Πάσχα. Με την εκ νεκρών Ανάστασή Του ο Ιησούς κατέλυσε το κράτος του θανάτου και του Αδου, απελευθέρωσε τον άνθρωπο από την κυριαρχία του διαβόλου και ανακαίνισε την ανθρώπινη φύση. Ο Ιησούς είναι ο νέος Αδάμ28 ο οποίος απελευθερώνει, απολυτρώνει, τον παλαιό Αδάμ όπως απεικονίζε χαρακτηριστικά η ορθόδοξη εικόνα της Αναστάσεως. Είναι ο « αρχηγός της σωτηρίας». ( Εβρ. 2,10). Ο Λυτρωτής.29
Ο άνθρωπος λαμβάνει τη δωρεά της απολύτρωσης, της απαλλαγής από την κυριαρχία του διαβόλου και του θανάτου μέσα στην Εκκλησία. Με το μυστήριο του βαπτίσματος μετέχει στο θάνατο και την Ανάσταση του Χριστού ( Ρωμ.6, 2-4) δηλαδή, σ’αυτή την απολυτρωτική πράξη του Ιησού μέσω της οποίας δόθηκε η ελευθερία από την φθορά και τον θάνατο.30 Ανακαινίζεται και αναδημιουργείται η ύπαρξή του και απαλλάσσεται από την δουλεία των παθών.31Βασικό γνώρισμα του αναγεννημένου ανθρώπου είναι η ελευθερία, ως απαλλαγή από τη δουλεία στην αμαρτία και το διάβολο και ως νέα ζωή μέσα στο Σώμα του Χριστού, δηλαδή την Εκκλησία.32Ο άνθρωπος βιώνει στο παρόν την ελευθερία από την αμαρτία, τα πάθη και το φόβο του θανάτου και συνάμα έχει βέβαιη την ελπίδα της εκπλήρωσης των εσχατολογικών επαγγελιών του Θεού και η οποία συνοψίζεται στην οριστική κατάργηση του θανάτου που θα λάβει χώρα δια της αναστάσεως των κεκοιμημένων.( Α΄Θεσ. 4,16).33
Ο θάνατος εισήλθε στον κόσμο δια της αμαρτίας. Σ’αυτή τη βασιλεία της αμαρτίας και του θανάτου κινούνται οι άνθρωποι, έτσι που η προσπάθειά τους να σωθούν μόνοι τους δεν ωφελεί σε τίποτα. Οσον κι αν αυτές είναι αξιέπαινες, δεν μπορούν να τους βγάλουν από τον αόρατο ιστό του θανάτου που τους δένει. Ο πολιτισμός του ανθρώπου δεν έχει λυτρωτική δύναμη. Τα έργα τους έχουν μέσα τους το σπέρμα της φθοράς και του θανάτου. Ο αγώνας του να λυτρωθεί μόνος είναι τραγικός και άπελπις. Κι εδώ παρεμβαίνει η δύναμη του Θεού η οποία απελευθερώνει τον άνθρωπο και τον αφήνει ελεύθερο από τα δεσμά της φθοράς και του θανάτου. Και αυτή δεν είναι άλλη παρά το απολυτρωτικό έργο του Ιησού Χριστού.34
1 Όσον αφορά την Ερμηνεία του συγκεκριμένου χωρίου βλ.σχ. Ι. Καραβιδόπουλου, Το Κατά Μάρκον Ευαγγέλιον, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 348, εξ.
2 Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 82.
3 Βλ. επίσης τα συναφή αγιογραφικά χωρία: Α΄Κορ. 6,20. Γαλ. 4, 4-5. Αποκ.Ιωαν. 5,9. Λουκ. 21,28. Εβρ. 9,15
4 Περισσότερα για το συγκεκριμένο θέμα βλ.σχ. Τσάμη Δ, «Η περί αποδέκτου του λύτρου διδασκαλία των Πατέρων της Εκκλησίας», στο Κληρονομία 2 ( 1970), σελ. 88-111
-Του ιδίου, Εισαγωγή στην Πατερική Σκέψη, Θεσσαλονίκη 1990.
5 Ι. Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου επιστολές προς Εφεσίους, Φιλιππησίους, Κολοσσαείς, Φιλήμονα, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 83.
6 Περισσότερα για την φύση και την έννοια του προπατορικού αμαρτήματος, βλ.σχ. Ι.Ρωμανίδη, Το προπατορικόν αμάρτημα, Αθήνα. 1989, σελ. 153, εξ.
7 Γρηγορίου Παλαμά, Ομιλίαι. ΙΣΤ΄ PG. 151, 213
8 Κυρίλλου Ιεροσολύμων, Κατηχήσει 2, 4 PG 33, 385. Ο Γρηγόριος Νύσσης τον χαρακτηρίζει ως «της αμαρτίας αίτιο». Γρηγορίου Νύσσης, Προς τους επιβραδύνοντας προς το βάπτισμα. PG 46, 417.
9 Μ. Βασιλείου, Περί βαπτίσματος. PG 31, 1520
10 «Αρχή και ρίζα της αμαρτίας το εφ’ ημίν αυτεξούσιον», αναφέρει ο Μ.Βασίλειος. Μ.Βασιλείου, Ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός. PG 31, 332. Ο άνθρωπος είναι κτιστός και κατά συνέπεια τρεπτός. Εχει τη δύναμη να κινείται είτε προς το καλό είτε προς το κακό. Ν.Ματσούκα, Δογματική και συμβολική θεολογία Β, Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 174 εξ.
11 Μ.Βασιλείου, Ομιλία ότι ουκ έστιν αίτιος των κακών ο Θεός, PG 31, 341. Αντίθετα η ρωμαιοκαθολική θεολογία υποστηρίζει ότι ο θάνατος επιβλήθηκε από το Θεό ως τιμωρία εξαιτίας της πτώσηε του. Βλ.σχ. F.R. Tennam, The origin and propagation of Sin, Cambridge 1902, σελ.153 και G Aulen, Christus Victor. La notion Chretienne de la Redemption, Paris 1944, σελ. 123. Αυτή η άποψη όμως δεν είναι σύμφωνη με την πατερική διδασκαλία. Ο Ι. Χρυσόστομος αναφέρει ότι «ουκ εκείνος εστίν ο εχθραίνων, αλλ’ ημείς. Θεός γάρ ουδέποτε εχθραίνει» Ι.Χρυσοστόμου, Ομιλία ια΄. Εις Β΄Κορινθίους γ΄ PG 61, 478. Περισσότερα βλ.σχ. I.S. Romanides, «Original Sin according to st.Paul», στο st. Vladimirus Seminary Quarterly, New York 1955, σελ. 9,12,20.
12 Ι.Καραβιδόπουλου, Μελέτες ερμηνείας και θεολογίας της Καινής Διαθήκης, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 94.
13 Σ. Αγουρίδη, Η περί καταλλαγής διδασκαλία της Κ.Διαθήκης κατά την Ορθόδοξον Παράδοσιν, Αθήνα 1964, σελ. 12.
14 Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους επιστολή PG 74, 788-789.
15 Ι.Καραβιδόπουλου, Αποστόλου Παύλου επιστολές Εφεσίους,Φιλιππησίους,Κολοσσαείς, Φιλήμονα, Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 309. Του ιδίου «Ο Χριστολογικός ύμνος εν Φιλ. 2, 6-11»,στο θεολογία 34 (1963), σελ. 266-279.
16 Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος μν΄Εις το Αγιον Πάσχα.PG 36,653
17 Δ.Τσάμη, Εισαγωγή στην Πατερική Σκέψη Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 462
18 Δ.Τσάμη , Εισαγωγή στην Πατερική Σκέψη, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 463
19 Γρηγορίου θεολόγου, Λόγος με΄, «Εις το Αγιον Πάσχα», 22, PG 36, 653. Κυρίλλου Αλεξανδρείας. Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους επιστολήν, PG 74, 781-783. Βλ. σχ. Δ.Τσάμη, Εισαγωγή στην Πατερική Σκέψη, Θεσσαλονίκη 1990, σελ. 468-470.
20 Β. Στογιάννου, Ερμηνευτικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 46 εξ.
21 Γρηγορίου Νύσσης, Λόγος Κατηχητικός PG 45, 60 C – 69C καιι PG 46, 605 D – 608A
22 Δ.Τσάμη, Εισαγωγή στην Πατερική Σκέψη, Θεσσαλονίκη 1990, σελ.457
23 Δ. Τσάμη, Εισαγωγή στην Πατερική Σκέψη, Θεσσαλονίκη 1990, σελ.458
24 Μ.Καρδαμάκη, Ορθόδοξη Πνευματικότητα, Αθήνα 1980, σελ. 124-125
25 Από την υμνολογία του Μ.Σαββάτου
26 Ν.Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική θεολογία Β΄. Θεσσαλονίκη 1999, σελ. 553
27 Από την υμνολογία της Κυριακής του Πάσχα.
28 Β.Ιωαννίδη, Ο μυστικισμός του Απ. Παύλου, Αθήνα 1957, σελ. 64
29 Η πράξη της λύτρωσης δεν περιορίζεται στο ανθρώπινο γένος. Εχει κοσμικές συνέπειες. Εκτείνεται σ’ όλη την κτίση. Ανθρωπος και κτίσις βρίσκονται σε σχέση αμοιβαιότητας. Η τύχη και των δύο είναι αλληλένδετη τόσο κατά την πτώση όσο και κατά την απολύτρωση. Ο Απ.Παύλος αναφέρει ότι εξαιτίας της πτώσης του ανθρώπου η κτίση υποτάχθηκε στη φθορά και το θάνατο «ούχ εκούσα, αλλά δια τον υποτάξαντα» ( Ρωμ.8,20). Μέσω του λυτρωτικού έργου του Ιησού η κτίση ανακαινίζεται και αναδημιουργείται. βλ.σχ. Α.Κεσελόπουλου, Άνθρωπος και φυσικό περιβάλλον, Θεσσαλονίκη 1989, σελ.181
30 Ι. Δαμασκηνού, Εκδοσις ακριβής της Ορθοδόξου πίστεως 4,9, PG 94,1117 B
31 Αγίου Νικολάου Καβάσιλα, Περί της εν Χριστώ ζωής, PG 150, 524 Α
32 Β.Στογιάννου, Ελευθερία. Η περί ελευθερίας διδασκαλία του Απ.Παύλου και των πνευματικών ρευμάτων της εποχής του, Θεσσαλονίκη 1970.
33 Θεοδωρήτου Κύρου, Αιρετικής κακομυθίας επιτομή, 5,18 PG 83,512 «και την ελπίδα των επηγγελμένων εντίθησιν αγαθών και του Δεσποτικού θανάτου και της αναστάσεως καθίστησι κοινωνούς»
34 Β. Στογιάννου, Ερμηνευτικά μελετήματα, Θεσσαλονίκη 1988, σελ. 73
Πρώτη δημοσίευση στον 76ο τόμο της ΘΕΟΛΟΓΙΑΣ (ΙΑΝ.-ΙΟΥΝ. 2005)
