Χριστιανοί άστεγοι… – Ο Χριστός αργεί;

Βασιλείου Γκρίλλα

Ο Ιησούς, μετά την βάπτιση του, πορεύεται στην έρημο και διέρχεται σαράντα ημέρες σε απόλυτη νηστεία, ως μια μορφή απόλυτης προετοιμασίας πριν την δημόσια δράση του1. Διέρχεται ένα χρονικό διάστημα εν νηστεία και προσευχή, πριν βρεθεί να κηρύξει το Ευαγγέλιο της δικαιοσύνης, πριν εξηγήσει στον άνθρωπο την αληθή σχέση με το Θεό, πριν οδηγηθεί στο Πάθος, στον Σταυρό, στην Ανάσταση. Και στην έρημο της νηστείας και της προσευχής δέχεται από τον διάβολο ισχυρούς πειρασμούς, για να εκτραπεί από τον στόχο του. Ο πρώτος πειρασμός είναι βιολογικός2. Ο δεύτερος είναι πνευματικός3. Ο τρίτος κοσμικός4.

Αυτή την παρακαταθήκη της πάλης ανάμεσα στην πνευματική ανάταση και στην εωσφορική ισοπέδωση, καλείται ο Ορθόδοξος Χριστιανός να την βιώσει πολλές φορές στην ζωή του. Κάθε Σαρακοστή ξεκινά με όλη την διάθεση πνευματικής ανασύστασης, ανασυγκρότησης και αναγωγής και πάντα σε κάθε Σαρακοστή βρίσκονται βιολογικοί, πνευματικοί και κοσμικοί πειρασμοί που επιχειρούν να εκτρέψουν τον Χριστιανό από κάθε άγιο στόχο.

Τούτη η Σαρακοστή ξεκίνησε με τον πειρασμό μιας επιδημίας, μιας ασθένειας, μίας ταραχής που κατάφερε να βλασφημήσει κάθε ιερό και όσιο από την πρώτη ημέρα. Μιας επιδημίας που βιολογικά, πνευματικά και κοσμικά έφερε σύγχυση στα φρένα του ανθρώπου. Ένας κορονο-ιός επιχειρεί να συντρίψει -ματαίως- τον Υιό του Θεού. Η αναστάτωση όμως αυτής της επιχείρησης είναι ισχυρή και ο άνθρωπος ταράζεται αποδιοργανώνοντας την πνευματική πορεία αυτών των ημερών. Τα Άχραντα Μυστήρια του Σώματος και του Αίματος του Χριστού βλασφημούνται με μένος. Οι ιερές εικόνες αποιεροποιούνται με ευκολία. Τα Άγια Σκεύη καθυβρίζονται με άνεση.

Οι προβαλλόμενες θέσεις είναι απογοητευτικές. Από την μία πλευρά υβριστές, μη χριστιανοί, αδιάφοροι άνθρωποι επιχειρούν να ταυτίσουν το Άγιο Ποτήριο με τα ποτήρια της κουζίνας τους, το Άγιο Δισκάριο με τα πιάτα του νοικοκυριού τους, την Αγία Λαβίδα με τα κουτάλια του σπιτιού τους, την Αγία Λόγχη με τα μαχαίρια που έχουν στο συρτάρι τους, τον ιερό Σπόγγο με το σφουγγάρι που έχουν στον νεροχύτη τους, το ιερό Μάκτρο με την πετσέτα που κρέμεται στο λουτρό τους.

Από την άλλη πλευρά αδιάκριτοι Χριστιανοί που επιτίθονται με μένος κατά τον απίστων μη χριστιανών. Ένθερμοι υποστηρικτές της πίστεως που χάνουν το μέτρο της διάκρισης και γίνονται χριστοκτονοι χωρίς να το καταλάβουν, διότι σκοτώνουν τον συνάνθρωπο μέσα τους και έξω τους καταστρέφοντας «ιεροπρεπώς» την εικόνα του Θεού που ζωγραφίζεται μοναδικά στο πρόσωπο κάθε ανθρώπου.

Στον αντίποδα αυτών των ακροτήτων βρίσκεται μια τρίτη κατηγορία. Αυτή των Ορθοδόξων Χριστιανών. Θα αναρωτηθεί κάποιος μα δεν είναι η ίδια κατηγορία με τους προαναφερθέντες χριστιανούς; Η απάντηση είναι όχι. Είναι άλλο πράγμα ο Χριστιανός και άλλο ο Ορθόδοξος Χριστιανός. Ο πρώτος πιστεύει στον Χριστό, αλλά η πίστη του δεν είναι βίωμα, που σημαίνει ότι δεν καθορίζει την στάση ζωής, την πορεία του βίου και τον τρόπο λήψης των αποφάσεων του ανθρώπου. Αντίθετα, ο Ορθόδοξος Χριστιανός είναι εκείνος που βιώνει Χριστό, που η στάση ζωής του είναι η στάση ζωής του Χριστού, που η πορεία βίου είναι στα χνάρια του Χριστού και που ο τρόπος λήψης αποφάσεων είναι συσχηματισμένος στην παρουσία του Χριστού.

Ο Ορθόδοξος Χριστιανός δεν ταράζεται μήτε από ιούς, μήτε από ασθένειες, μήτε από πανώλη. Εξ’ άλλου κάθε φορά που η Εκκλησία προσεύχεται και λέει «Ἔτι δεόμεθα ὑπὲρ τοῦ διαφυλαχθῆναι τὴν ἁγίαν Ἐκκλησίαν καὶ τὴν πόλιν ταύτην, καὶ πᾶσαν πόλιν καὶ χώραν ἀπὸ ὀργῆς, λοιμοῦ, λιμοῦ, σεισμοῦ, καταποντισμοῦ, πυρός, μαχαίρας, ἐπιδρομῆς ἀλλοφύλων, ἐμφυλίου πολέμου, καὶ αἰφνιδίου θανάτου, ὑπὲρ τὸν ἵλεων, εὐμενῆ καὶ εὐδιάλακτον, γενέσθαι τὸν ἀγαθὸν καὶ φιλάνθρωπον Θεὸν ἡμῶν, τοῦ ἀποστρέψαι καί, διασκεδάσαι πᾶσαν ὀργὴν καὶ νόσον, τὴν καθ’ ἡμῶν κινουμένην, καὶ ῥύσασθαι ἡμᾶς ἐκ τῆς ἐπικειμένης δικαίας αὐτοῦ ἀπειλῆς, καὶ ἐλεῆσαι ἡμᾶς.», ο Ορθόδοξος ξέρει και γνωρίζει που θέτει η Εκκλησία το κάθε όριο και γνωρίζει πως μέσα στο όριο της Εκκλησίας μήτε λοιμός χωρεί μήτε νόσος. Ή και αν ακόμα επιτρέψει ο Θεός να χωρέσει τέτοιο πρόβλημα θα είναι «ἐκ τῆς ἐπικειμένης δικαίας αὐτοῦ ἀπειλῆς» η οποία όμως πάντα καταλήγει, δια της παιδαγωγίας του ανθρώπου, στην κατά Χριστόν σωτηρία του θείου ελέους. Αυτό το θείον έλεος της σωτηρία του ανθρώπου δεν μπορεί να είναι αιτία φόβου. Αντίθετα είναι πηγή θάρρους.

Ο Ορθόδοξος Χριστιανός γνωρίζει ότι ο Χριστός είναι η επιβεβαίωση των προφητειών του πρεσβύτου Συμεών. Ο Συμεών παραδίδοντας τον Χριστό στην Παναγία Θεοτόκο κατά την Υπαπαντή της δίνει τρείς προφητείες: Πρώτον ότι αυτό το θείο παιδί «κεῖται εἰς πτῶσιν καὶ ἀνάστασιν πολλῶν». Δεύτερον ότι θα είναι αεί «εἰς σημεῖον ἀντιλεγόμενον5». Τέλος αναφέρει προς την Παναγία ότι αυτό το παιδί θα σκίσει την καρδιά αυτής στα δύο: «καὶ σοῦ δὲ αὐτῆς τὴν ψυχὴν διελεύσεται ρομφαία, ὅπως ἂν ἀποκαλυφθῶσιν ἐκ πολλῶν καρδιῶν διαλογισμοί».

Τούτες τις μέρες ζούμε -για μια ακόμη φορά- τους ήχους αυτών των λόγων. Στο όνομα του Χριστού πολλοί έπεσαν, πολλοί διχάστηκαν και πολλών η καρδιά σκίσθηκε στα δύο, όταν αποκαλύφθηκαν οι διαλογισμοί των ανθρώπινων εγκεφάλων μπροστά σε ένα πρόβλημα. Οι μη χριστιανοί υβριστές, βρέθηκαν σε απόλυτη πτώση. Οι τυπικοί χριστιανοί, βρέθηκαν σε αντιπαλότητες και ρεβανσισμούς ματαίους. Οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί, ένιωσαν ρομφαία να διαπερνά την καρδιά τους. Όλοι μαζί αποκάλυψαν τι διαλογισμοί εμφωλεύουν στην καρδιά τους. Και δυστυχώς πολλές καρδιές παρουσίασαν «πᾶν πονηρὸν καὶ ἀκάθαρτον πνεῦμα, κεκρυμμένον καὶ ἐμφωλεῦον τῇ καρδίᾳ.6». Και βέβαια δικαίως θα αναρωτηθεί κάποιος που είναι η «ἀνάστασιν πολλῶν». Αυτό όμως δεν είναι ερώτημα για να απαντηθεί από τον άνθρωπο. Σε αυτό το ερώτημα απαντά ο Χριστός όταν θέλει, όσο θέλει, όποτε θέλει και αν θέλει. Η Ανάσταση δεν εκβιάζεται!

Στην Ορθόδοξη Εκκλησία η νηστεία αποτελεί πάντα ένα διάστημα στέρησης. Ποτέ όμως δεν φαντάστηκε κάποιος ότι θα πρέπει να νηστέψει αυτό που επιδιώκει να κατακτήσει δια της νηστείας. Φέτος οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί υποχρεούνται να νηστέψουν ακόμα και τον Ουράνιο Άρτο, ακόμα και το Σώμα και το Αίμα του Χριστού. Ίσως να είναι φρόνιμο να δούμε πιο πραγματικά την σχέση μας με τα Άχραντα Μυστήρια.

Επουδενί όμως δεν πρέπει να γίνουμε θεομάχοι με θέσεις ότι μας δοκιμάζει ο Θεός όπως τον Ιώβ. Αν είχαμε φτάσει στο ύψος του Ιώβ τότε δεν θα βρισκόμαστε στην δυσάρεστη θέση της στέρησης των Μυστηρίων. Σαφώς και θα ήταν τραγικό να ταυτίσουμε την θεόσωμη κοινωνία των Αχράντων Μυστηρίων με την ασκητική κοινωνία της προσευχής, όπως λανθασμένα και καταχρηστικά επιχειρήθηκε τις τελευταίες μέρες. Μήτε τα παραδείγματα της Αγ. Μαρίας της Αιγυπτίας, ή του Ληστού, ή των Αναχωρητών και των Ασκητών Πατέρων είναι δυνατόν να αντιπαραβάλλονται στο Μυστήριο της Κοινωνίας με Αυτό το Σώμα και με Αυτό το Αίμα του Χριστού. Κάποιοι δεν δίστασαν -φευ!- να ταυτίσουν την Κοινωνία των Μυστηρίων με την σύλληψη και την κυοφορία της Θεοτόκου ως μιας μορφής κοινωνία με τον Χριστό, σε μια προσπάθεια να αποδείξουν ότι δεν χάθηκε ο κόσμος, αν ο Χριστιανός μείνει ακοινώνητος από του Σώματος και του Αίματος, Εκείνου που κατήλθε στον κόσμο δια της Παναγίας. Κι όμως στην πραγματικότητα αυτός που επιδιώκει την κοινωνία των Μυστηρίων δεν ζητά τίποτα περισσότερο από το να αξιωθεί αυτό που αξιώθηκε η Παναγία. Να λάβει εν γαστρί των Αχώρητο Θεό! Τούτο γίνεται στην θεία ευχαριστία. Τίποτα λιγότερο.

Οι υποθετικές αφετηριακές θέσεις κάποιων ότι ο Θεός έχει κι άλλους τρόπους να συνάπτει σχέση και κοινωνία με τους εκλεκτούς Του θυμίζει την ηλιθιότητα πολλών που δηλώνεται στην θέση ότι εγώ δεν πάω στην Εκκλησία γιατί ο Θεός είναι παντού. Αυτονόητες οι προεκτάσεις της θέσεως αυτής και τα αποτελέσματα θα κληθούμε να τα αντιμετωπίσουμε όταν θα πάψουν τα πρακτικά προβλήματα των ιώσεων της εποχής ως συνέπειες κατατρώγουσες την σάρκα της Εκκλησίας. Εν ολίγοις και συμπερασματικά η θέση ότι ο Θεός έχει κι άλλους τρόπους να συνάπτει σχέση και κοινωνία με τους εκλεκτούς Του θα είναι το επιχείρημα της νεολαίας όταν οι κληρικοί θα ασκούν έλεγχο γιατί απέχουν από την Εκκλησία.

Ακούστηκαν πολλά. Ακόμα και η παρουσία του Χριστιανού στον Οίκο του Πατρός του κρίθηκε ως «πειρασμός» προς το Θεό. Θεωρήθηκε ότι ο προσερχόμενος στο ναό «εκπειράσει τον Θεόν». Ίσως τελικά ποτέ δεν πιστέψαμε όσο έπρεπε ότι ο Οίκος του Πατρός μας είναι και δικό μας σπίτι. Γίνεται να εμπαίζεις το σπίτι σου; Σίγουρα όχι αν σέβεσαι τον Πατέρα σου, τον εαυτό σου και τον αδελφό σου. Ακούστηκε ότι το όλο ιογενές πρόβλημα είναι θεία δοκιμασία. Καλό θα ήταν να μην επιχειρούμε να μαντέψουμε την σκέψη του Θεού. Ακούσαμε να λέγεται ότι δεν επιτρέπεται οι χριστιανοί, με την ασθενική πίστη μας, να καυχώμαστε για τη δύναμη των μυστηρίων του Θεού. Και γιατί θα πρέπει να καυχάται ο Χριστιανός για την ασθενικότητα; Μη γένοιτο! Ο Ορθόδοξος καυχάται για τα Μυστήρια με όλη τη δύναμη της υπάρξεώς του, γιατί βιώνει ότι η Θεία Χάρις είναι πάντοτε ενεργούσα «θεραπεύουσα τὰ ἀσθενῆ καὶ ἀναπληροῦσα τὰ ἐλλείποντα». Αυτή η βεβαιότητα δεν τίθεται σε καμία διαπραγμάτευση και σε αυτή την πίστη η αμφιβολία είναι έργο εωσφόρου. Αυτής της χάριτος είμαστε δια των Μυστηρίων μέτοχοι και αυτό είναι το μέγα καύχημά μας! Ακούστηκαν και άλλα ωραία από την εποχή των αρχαίων Ελλήνων μέχρι τις σύγχρονες κοινωνιολογικές θέσεις. Ένα συνονθύλευμα άτακτων σκέψεων βαλμένων στην σειρά από τις υπαρξιακές αναζητήσεις της φιλοσοφίας, ως τις σύγχρονες κοινωνιολογικές και ψυχολογικές προτροπές συμπεριφοράς εντός της οικογένειας.

Και όλο αυτό για να τεκμηριώσουμε την άποψη για να μη γευτούμε Χριστό! Μα πως μπορεί να στέκει τούτο όταν η ίδια η Εκκλησία φωνάζει αιώνες τώρα: «γεύσασθε καὶ ἴδετε ὅτι χρηστὸς ὁ Κύριος· μακάριος ἀνήρ, ὃς ἐλπίζει ἐπ᾿ αὐτόν. φοβήθητε τὸν Κύριον πάντες οἱ ἅγιοι αὐτοῦ, ὅτι οὐκ ἔστιν ὑστέρημα τοῖς φοβουμένοις αὐτόν. πλούσιοι ἐπτώχευσαν καὶ ἐπείνασαν, οἱ δὲ ἐκζητοῦντες τὸν Κύριον οὐκ ἐλαττωθήσονται παντὸς ἀγαθοῦ.7». Αλιβάνιστες θέσεις πολλές. Έμειναν μόνο νεκρά χέρια υπό τον τύπον «ἔπαρσις τῶν χειρῶν», αλλά εξέλειπε η εξέλειπεν η «θυσία8». Έμειναν χέρια να δείχνουν κατευθύνσεις, αλλά σκιάστηκε το «φως Χρίστου» και το «φαίνει πάσι» έγινε δύσκολα ορατό στα μάτια των ανθρώπων!

Έκλεισαν οι Εκκλησίες, και είναι καιρός να κατανοήσουμε για ένα διάστημα πώς έζησαν και πώς ζουν ακόμα οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί στα απολυταρχικά καθεστώτα, στις μουσουλμανικές χώρες, στα άθεα περιβάλλοντα. Είναι καιρός να δούμε πόσο κοντά μας είναι τα προβλήματα του πλησίον αδελφού. Είναι καιρός να δούμε πόσο εύκολα οι συνθήκες του κόσμου σε κάνουν να χάνεις το Χριστό από την καθημερινότητα.

Και ενώ όλα τούτα δείχνουν άκρως απογοητευτικά στην πραγματικότητα γίνονται οδοδείκτες πνευματικού βίου. Φέτος στην Νηστεία ασκούμαστε περισσότερο, γιατί θα στερηθούμε τα όπλα μας. Δεν έχουμε με ευκολία το Σώμα και το Αίμα Εκείνου που σήκωσε το Σταυρό για μας. Καλούμαστε λοιπόν να σηκώσουμε τον όποιο δικό μας σταυρό διαπραγματευόμενοι εντός μας την σχέση μας με τα Μυστήρια του Θεού. Το «επιτίμιο» του να κλείσουν οι Εκκλησίες, να σιγήσουν οι καμπάνες, να πάψουν οι ακολουθίες, και να μην τελείται το μέγα Μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας, μας θέτει όλους σε απόλυτη στάση μετάνοιας. Μας προτρέπει σε ένα νέο αγώνα επαναδιαπραγμάτευσης της στάσης μας έναντι του Θεού και των ανθρώπων. Μας παραγγέλλει μια νέα πνευματική ανασυγκρότηση, που εξάγει τον Χριστό από παραδεδομένες και αυτονόητες πρακτικές. Μας κατευθύνει στην συνειδητοποίηση, ότι ο Χριστός δεν είναι το «αυτονόητον δεδομένο» της πτωτικής βουλήσεως μας. Μας κατευθύνει σε μια αναδιαπραγμάτευση, ότι όλα γύρω αλλάζουν και μεις καλούμαστε να αναζητήσουμε τον Χριστό σε νέα σχήματα βίου. Αλλά παράλληλα, μας δείχνει ότι ξεστρατίσαμε από την πορεία μας και δικαίως στερούμαστε την παρουσία του Σώματος και του Αίματος του Χριστού. Αυτό το προσωρινό «επιτίμιο» μας ανεβάζει και μας στερεώνει στο σταυρό για να συνειδητοποιήσουμε ότι «ἡμεῖς μὲν δικαίως· ἄξια γὰρ ὧν ἐπράξαμεν ἀπολαμβάνομεν», ο δε Χριστός «οὐδὲν ἄτοπον ἔπραξε.9». Η συνειδητοποίηση αυτή θα μας οδηγήσει στην μοναδική ομολογία του «μνήσθητί μου, Κύριε, ὅταν ἔλθῃς ἐν τῇ βασιλείᾳ σου10».

Είναι λυπηρό να κλείνουν με βουλή του Καίσαρα οι Εκκλησίες μας. Είναι ενθαρρυντικό όμως ότι η τήρηση του «επιτιμίου» άγει σε μεταστροφή νοός και βίου. Εξ΄ άλλου είναι βεβαιωμένη στην πρακτική της Εκκλησίας η παιδαγωγία δια των επιτιμίων. Τούτος ο ιός έχει τα θετικά του. Έφερε στο νου μας την αξία της ζωής, την αξία του να έχεις τους ανθρώπους σου δίπλα. Μας έδωσε μαθήματα ότι η ζωή είναι όμορφη στην απλότητα της, ότι τα υλικά αγαθά είναι άχρηστα χωρίς την υγεία. Αυτός ο ιός μας διδάσκει ότι όλοι οι άνθρωποι είναι ίση κάτω από την κοινή μοίρα της φθοράς και του θανάτου, ότι οι κοινωνικές θέσεις, η μόρφωση και τα προσόντα είναι δεδομένα κοσμικά που δεν είναι πάντα ικανά να σε σώσουν. Αλήθεια, ποσό εύκολα ένας ιός έκανε ίδιους τον πλούσιο και τον φτωχό, πόσο ίδια φοβάται ο στρατηγός με τον στρατιώτη, πόσο ίσα κινδυνεύει ο διάσημος με τον άσημο; Γίναμε όλοι φυλακισμένοι για να κατανοήσουμε την αξία της ελευθερίας. Εξαρτήθηκε η ζωή από την πλαστική μάσκα και από το πλαστικό μπουκάλι αντισηπτικού. Πάψαμε να χαιρετάμε τον συνάνθρωπο, να απλώνουμε τα χέρια, να φιλάμε τους δικούς μας. Επαναδιαπραγματευόμαστε τις αξίες της ζωής. Με απλά λόγια θυμηθήκαμε ότι είμαστε πρόσκαιροι σε αυτό τον κόσμο.

Το κλείσιμο των Εκκλησιών, η παύση των ακολουθιών, η μη τέλεση της αναιμάκτου Μυσταγωγίας, είναι φαινόμενα των καιρών μας. Οι Ορθόδοξοι καλούμαστε σε περισυλλογή και προσευχή. Μέσα στο περιβάλλον της προσευχής μας ας ζητήσουμε από το Θεό να μη βρει τόπο και σταθεί το «καὶ ἀποκριθεὶς πᾶς ὁ λαὸς εἶπε· τὸ αἷμα αὐτοῦ ἐφ᾿ ἡμᾶς καὶ ἐπὶ τὰ τέκνα ἡμῶν11». Αν σταθεί,τότε «Ὄψονται εἰς ὅν ἐξεκέντησαν12»….

1 Ματθ. 4,1: «Τότε ὁ ᾿Ιησοῦς ἀνήχθη εἰς τὴν ἔρημον ὑπὸ τοῦ Πνεύματος πειρασθῆναι ὑπὸ τοῦ διαβόλου».

2 Ματθ. 4,2-4: «καὶ νηστεύσας ἡμέρας τεσσαράκοντα καὶ νύκτας τεσσαράκοντα ὕστερον ἐπείνασε. καὶ προσελθὼν αὐτῷ ὁ πειράζων εἶπεν· εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, εἰπὲ ἵνα οἱ λίθοι οὗτοι ἄρτοι γένωνται. ὁ δὲ ἀποκριθεὶς εἶπε· γέγραπται, οὐκ ἐπ᾿ ἄρτῳ μόνῳ ζήσεται ἄνθρωπος, ἀλλ᾿ ἐπὶ παντὶ ρήματι ἐκπορευομένῳ διὰ στόματος Θεοῦ.».

3 Ματθ. 4, 5-7: «Τότε παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς τὴν ἁγίαν πόλιν, καὶ ἵστησιν αὐτὸν ἐπὶ τὸ πτερύγιον τοῦ ἱεροῦ καὶ λέγει αὐτῷ· εἰ υἱὸς εἶ τοῦ Θεοῦ, βάλε σεαυτόν κάτω· γέγραπται γὰρ ὅτι τοῖς ἀγγέλοις αὐτοῦ ἐντελεῖται περὶ σοῦ, καὶ ἐπὶ χειρῶν ἀροῦσί σε, μήποτε προσκόψῃς πρὸς λίθον τὸν πόδα σου. ἔφη αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· πάλιν γέγραπται, οὐκ ἐκπειράσεις Κύριον τὸν Θεόν σου.».

4 Ματθ. 4, 8-10: «Πάλιν παραλαμβάνει αὐτὸν ὁ διάβολος εἰς ὄρος ὑψηλὸν λίαν καὶ δείκνυσιν αὐτῷ πάσας τὰς βασιλείας τοῦ κόσμου καὶ τὴν δόξαν αὐτῶν καὶ λέγει αὐτῷ· ταῦτα πάντα σοι δώσω, ἐὰν πεσὼν προσκυνήσῃς μοι. τότε λέγει αὐτῷ ὁ ᾿Ιησοῦς· ὕπαγε ὀπίσω μου, σατανᾶ· γέγραπται γάρ, Κύριον τὸν Θεόν σου προσκυνήσεις καὶ αὐτῷ μόνῳ λατρεύσεις.».

5 Λουκ. 2,34.

6 Μυστήριο Βαπτίσματος, Α’ Ευχή Κατηχήσεως.

7 Ψαλμ. 33, 9-11.

8 Ψαλμ. 140, 2.

9 Λουκ. 23,41

10 Λουκ. 23,42

11 Ματθ. 7,25

12 Ιω. 17,39