Η Ψαλτική Τέχνη και η Βυζαντινή Μουσική Εντός και Εκτός του Ναού

Ἕνας θεραπευτής τῆς τοῦ Δαμασκηνοῦ Τέχνης

   Ἡ Ἐκκλησία εἰσήγαγε στήν Λατρεία κάποιες τέχνες (ἀρχιτεκτονική, εἰκονογραφία κ.ἄ.), προκειμένου νά βοηθήση τόν ἄνθρωπο νά ἀνυψωθῆ συναισθηματικά καί πνευματικά. Μία ἀπό αὐτές τίς τέχνες εἶναι ἡ Ψαλτική Τέχνη (ΨΤ). Σκοπός τῆς εἰσαγωγῆς τῆς ΨΤ στόν Ναό καί στήν Λατρεία εἶναι νά ἐπενδύση τόν ποιητικό καί πεζό λόγο τῆς ἐκκλησιαστικῆς ὑμνογραφίας μέ ἀνάλογη μουσική.

   Ἡ ΨΤ λοιπόν γεννήθηκε καί διαμορφώθηκε γιά νά καλύψη τούς στόχους τῆς Λατρείας. Ἡ Βυζαντινή μουσική (ΒΜ) γεννήθηκε πρωτίστως γιά νά ὑπηρετήση τήν ψαλτική τέχνη, γιατί ἡ ἐντός τοῦ Ναοῦ ψαλμωδία πρέπει νά διέπεται ἀπό ἀρχές καί νά ὑπακούη σέ κανόνες, ὅπως κάθε τέχνη. Δέν πρέπει νά παρατηρῆται ἀσυδοσία καί αὐθαιρεσία, ὅπως συμβαίνει στήν ἑβραϊκή χάβρα.

    Δευτερευόντως ἡ ΒΜ χρησιμοποιήθηκε ἀπό τούς λαϊκούς τραγουδιστές, οἱ ὁποῖοι, μή ἔχοντες ἄλλον τρόπο νά διατυπώσουν γραπτά τίς μουσικές τους ἐπιδόσεις, χρησιμοποίησαν τήν ΒΜ. Αὐτή ἡ ἔξοδος τῆς ΒΜ πρός τήν δημώδη ποίηση ἀνάγκασε τήν Ἐκκλησία νά ἐπιλέξη ἀπό τό εὗρος τῶν δυνατοτήτων τῆς ΒΜ νά χρησιμοποιοῦνται ἐντός τῶν Ναῶν– λατρείας ὁρισμένες κλίμακες, συγκεκριμένοι ρυθμοί, συνδυασμοί, μεταβολές καί συνθέσεις τῶν κλιμάκων, πού πρέπει νά ἐπιλέγωνται γιά τήν σύνθεση τῶν μουσικῶν μελῶν, τά ὁποῖα ἐπενδύουν τόν ἐκκλησιαστικό λόγο ἔτσι, ὥστε τό μέλος νά ὑπηρετῆ τόν λόγο καί νά μήν τόν ἀπαξιώνη. Ἔτσι οἱ ἐκτός τοῦ Ναοῦ χρησιμοποιούμενες μουσικές συνθέσεις ἀποτέλεσαν τήν ἐσωτερική ΒΜ, ἐνῶ οἱ ἐκτός τοῦ Ναοῦ χρησιμοποιούμενες μουσικές συνθέσεις ἀποτέλεσαν τήν ἐξωτερική ΒΜ.

   Στήν ἐκκλησία δέν ψάλλουμε ἀνταγωνιστικῶς. Πρέπει νά ψάλλουμε μέ ἕνα στόμα καί μιά ψυχή, ἔτσι ὥστε ἡ προσωπική μονωδία νά μετατρέπεται σέ ὁμαδική ἁρμονία. Στίς μέρες μας ὅμως, δυστυχῶς, ἡ ΒΜ φόρεσε τόν κοσμικό μανδύα καί ἔγινε μέσον ἐπιδείξεως τῶν ταλαντούχων καί μή. Κάθε δημόσια ἐκδήλωση πλέον ἐπενδύεται μέ τήν ΨΤ, ὅπως ὁ μαϊδανός διανθίζει κάθε φαγητό. Τό πάθος τοῦ ἐγωϊσμοῦ καί τῆς προβολῆς ὁδήγησε τήν ΨΤ ἐκτός τοῦ Ναοῦ – λατρείας, ὅπου οἱ ἀκροατές εἶναι περισσότεροι καί ἀδαεῖς. Ἀκούγοντας τήν ΨΤ ἐντυπωσιάζονται καί ἐγκωμιάζουν τόν ἱεροψάλτη καί ἐνθαρρύνουν ἔτσι τό πάθος τοῦ ἐγωϊσμοῦ του. Αὐτοί (οἱ ἱεροψάλτες) αὐτοαναδεικνύονται θεματοφύλακες τῆς ΒΜ καί διευρύνουν τίς δραστηριότητες καί στό διαδίκτυο. Οἱ ἀναρτήσεις στό διαδίκτυο καί ἡ πληθώρα τῶν ψηφιακῶν δίσκων ἀπομακρύνουν τούς ἐνδιαφερομένους γιά τήν μάθηση τῆς ΒΜ μακριά ἀπό τόν δάσκαλο. Οἱ ἐνδιαφερόμενοι ὅμως γιά τήν ἐκμάθηση τῆς ΨΤ πρέπει νά γνωρίζουν ὅτι ἡ ΨΤ μαθαίνεται κοντά στόν ψάλτη. Ὅσα πτυχία ἀπό Σχολές καί Ὠδεῖα καί ἄν ἔχουν πάρη, ἄν δέν μαθητεύση κάποιος ἐπί μακρόν κοντά στόν δάσκαλο τῆς ΨΤ θά εἶναι ἡμιμαθής καί κατά συνέπειαν ἀμαθής. Γιατί τό πρῶτο πού θά κάνη κι αὐτός θά εἶναι νά κυκλοφορήση κάποιον ψηφιακό δίσκο καί νά ἀναρτήση τήν ἡμιμάθειά του στό διαδίκτυο. Ἀποτέλεσμα τῶν παραπάνω εἶναι ἡ κάθε μετριότης καί ὁ κάθε νεοσσός τῆς ΒΜ νά ἀναδεικνύεται ὡς κορυφή καί θεματοφύλακας τῆς ΒΜ, προσφέροντας μέτρια ὡς κακά πρότυπα τῆς ΒΜ στούς ἀκροατές πού ἀγνοοῦν τήν ΒΜ.

   Γεννᾶται λοιπόν τό ἐρώτημα, εἶναι δυνατόν νά ἀπολαύση κανείς ὁποιαδήποτε τέχνη ἐκτός τοῦ φυσικοῦ της περιβάλλοντος; Μποροῦμε νά φαντασθοῦμε ἕνα ἄγαλμα μοντέρνας τέχνης νά εἶναι τοποθετημένο σέ ἀρχαιολογικό χῶρο; Ποιόν ἐκκλησιαστικό λόγο μπορεῖ νά ἀνυψώση ἡ ΨΤ, ὅταν προσφέρεται σέ ἕνα στάδιο, μία αἴθουσα ἐκδηλώσεων ἤ ἕνα θέατρο, ὅπου δέν ὑπάρχει ἐκκλησιαστικό περιβάλλον; Καί φυσικά ἀφοῦ δέν εἶναι δυνατόν νά ὑπάρξη ἐκτός τοῦ Ναοῦ ἐκκλησιαστικό περιβάλλον, γιά νά τονώσουν τό ἀκροατήριο συμπληρώνουν τό πρόγραμμα μέ Δημοτικά παραδοσιακά τραγούδια, τό περιεχόμενο τῶν ὁποίων εἶναι ἐξωεκκλησιαστικό. Ἀπευθυνόμενοι οἱ ψάλτες σέ ἕνα ἀκροατήριο ἡ πλειονότης τοῦ ὁποίου δέν ἐκκλησιάζεται, κοντά στά Δημοτικά τραγούδια, προκειμένου νά ἐντυπωσιάσουν, ψάλλουν καί τό «Ἄξιόν ἐστι…». Ἄν ρωτούσαμε τήν Παναγία, δέν ξέρω τί θά ἀπαντοῦσε.

   Παρακολουθοῦμε στίς τηλεοπτικές ἐκπομπές νά παρουσιάζωνται ἱεροψάλτες, καί μάλιστα ρασοφορεμένοι, οἱ ὁποῖοι νά ἰσχυρίζωνται καί νά προσπαθοῦν νά παρουσιασθοῦν ὡς πυρῆνες πολιτισμοῦ, γιατί πέραν τῆς ψαλτικῆς τους ἰδιότητος ἀσχολοῦνται καί μάλιστα ἐξ ἴσου, ἐγώ θά ἔλεγα περισσότερο, καί μέ τό Δημοτικό τραγούδι καί νά ἰσχυρίζωνται ὅτι ὑπηρετοῦν τόν πολιτισμό. Μερικοί δέ νά τραγουδοῦν ἤ νά παίζουν ὄργανα σέ νυχτερινά κέντρα, σέ γλέντια γάμων καί ἄλλες δραστηριότητες, πού δέν ἁρμόζουν στήν ἱεροψαλτικές δραστηριότητές τους. Δικαιολογοῦν δέ τίς παραπάνω ἐξω-ἱεροψαλτικές δραστηριότητές τους, ἰσχυριζόμενοι ὅτι οἱ παλαιοί δάσκαλοι ἦταν ὀργανοπαῖκτες μουσικῶν ὀργάνων καί κατά συνέπεια εἶχαν παρόμοιες δραστηριότητες παράλληλα μέ τήν ἱεροψαλτική τους ἰδιότητα. Ἡ ἱεροψαλτική ἰδιότητα καί οἱ ἐξ αὐτῆς προερχόμενες δραστηριότητες εἶναι ὑπεράνω αὐτῶν τῶν δραστηριοτήτων.

   Εὐτυχῶς ἐλάχιστοι θεωροῦν ὡς ἀπαραίτητη τήν χρήση ὀργάνων καί στήν ἐποχή μας, ἰσχυριζόμενοι ὅτι διαφορετικά δέν εἶναι δυνατόν νά μάθη ὁ ψάλτης τά διαστήματα. Κανείς ἀπό τούς δασκάλους, στούς πόδας τῶν ὁποίων εἶχα τήν δυνατότητα νά μαθητεύσω, δέν ἰσχυρίζεται κάτι τέτοιο. Ἀλλά καί ἄν δεχτοῦμε τόν ἰσχυρισμό τους, αὐτός εἶναι ἔξω ἀπό κάθε παράδοση, διότι στόν κατ᾿ ἐξοχήν χῶρο τηρήσεως καί σεβασμοῦ πρός τήν παράδοση τῆς ψαλτικῆς τέχνης πού εἶναι τό Ἅγιον Ὄρος, ὅπου εἶχα τήν εὐλογία νά διδαχτῶ, νά συναναστραφῶ καί νά συζητήσω κατ᾿ ἐπανάληψη γιά τήν ΨΤ στίς ἐπί πενήντα χρόνια ἐπισκέψεις μου μέ ὅλους τούς ἁγιορεῖτες ψάλτες, δέν ἄκουσα νά διατυπώνουν αὐτόν τόν ἰσχυρισμό. Καί ἐπιστημονικά κρινόμενη ἡ ἄποψη αὐτή πάσχει, διότι ὁ ἦχος ἑνός παλλομένου σώματος (ἐν προκειμένῳ ἡ χορδή) ἐξαρτᾶται ἀπό τό ὑλικό πού συνιστᾶ τό παλλόμενο σῶμα (χορδή) ἀπό τίς γεωμετρικές του διαστάσεις καί συνθῆκες τοῦ περιβάλλοντος κατά τήν στιγμή πού πάλλεται. Κατά συνέπεια ἡ ἀκριβής προσέγγιση τῶν διαστημάτων μέ τήν χρήση ὀργάνων εἶναι μία οὐτοπία, διότι ὅλα εἶναι σχετικά. Γι᾿ αὐτό χρειάζεται ὁ διδάσκαλος τῆς ΨΤ, ὁ ὁποῖος νά κατευθύνη τόν μαθητή πρός μία σταθερή κατεύθυνση ἀνάλογη μέ τήν φωνητική ἱκανότητα καί δυνατότητα τοῦ μαθητοῦ. Τό καλύτερο μουσικό ὄργανο πού ὑπάρχει στήν φύση εἶναι ὁ λάρυγγας τοῦ ἀνθρώπου.

   Τελευταῖα παρατηροῦμε καί ἱερεῖς νά διευθύνουν ὀρχήστρες καί χορωδίες πού παρουσιάζουν ἔντεχνα ἤ Δημοτικά τραγούδια. Καί διερωτᾶται κανείς, ἄραγε αὐτό εἶναι τό ἔργο τοῦ ἱερέως; Συχνά ἐπίσης δημιουργεῖται σκάνδαλο ὅταν ἡ προβολή τῆς ΨΤ ἐπιχειρεῖται ἀπό γυνακεῖες χορωδίες. Φιλόμουσες καί καλλίφωνες κυρίες, ἐνδεδυμένες μέ τελευταίας μόδας κομψή περιβολή, φορώντας κοσμήματα καί ψιμυθιωμένες, προσπαθοῦν νά ἀποδώσουν μέλη τῆς ΒΜ, καί μάλιστα συνοδεύοντας τούς ἱερούς αὐτούς ἤχους μέ λικνισμούς τῶν σωμάτων. Στηρίζουν δέ τό ἐγχείρημα αὐτό σέ συμπεράσματα ἐρευνητῶν καί καθηγητῶν τῆς Μουσικολογίας τῆς Ἑσπερίας.

   Ὅλοι οἱ σύγχρονοι καθηγητές τῆς ὀρθοφωνίας ὑποστηρίζουν ὅτι ὁ ψάλτης δέν μπορεῖ νά τραγουδάη τραγούδια. Γιατί τότε, ὅταν θά ψάλλη στόν Ναό, θά τραγουδάη, καί ὅταν τραγουδάη ἐκτός Ναοῦ, θά ψάλλη. Καί τό ἕνα καί τό ἄλλο εἶναι λάθος. Δέν μποροῦμε ἐμεῖς οἱ ψάλτες νά τά κάνουμε καί τά δύο, κανένας σοβαρός τραγουδιστής δέν τό κάνει αὐτό. Ὅσοι ἱεροψάλτες τό κάνουν, ἱκανοποιοῦν μόνον τόν ἐγωϊσμό τους. Ἐνδεχομένως κάποιος νά θεωρήση τίς ἀπόψεις αὐτές ἀκραῖες καί νά ἀναρωτηθῆ· δέν πρέπει νά προβάλλουμε τήν ΨΤ, ὥστε νά γίνη γνωστή στό εὐρύ κοινό; Ἡ ἀπάντηση στό εὔλογο αὐτό ἐρώτημα εἶναι ἡ ἑξῆς· Ἡ ΨΤ διατηρήθηκε «ἀνά τούς αἰώνας» χωρίς νά ἔχη καμμία προβολή ἀπό κανέναν, γιατί ἡ ἀξία της, ὅπως αὐτή παρουσιάζεται μέ τά ἔργα τῶν μεγάλων συνθετῶν της, εἶναι διαχρονική. Ἄν ἐμεῖς οἱ σύγχρονοι θεραπευτές της ἐπιθυμοῦμε τήν προβολή της, αὐτό πρέπει νά γίνεται μέ φειδώ καί σέ ἀνάλογο περιβάλλον καί μέ τήν ἁρμόζουσα γιά τήν ΨΤ περιρρέουσα ἀτμόσφαιρα, μέ καλά ὀργανωμένες ἐμφανίσεις ἀπό καλλίφωνους καί ἐπιδέξιους τεχνίτες τῆς ΨΤ. Ἡ ΨΤ δέν προβάλλεται σέ κινηματοθέατρο ἤ στό διαδίκτυο, ὅπου οἱ ἄνθρωποι πού παρακολουθοῦν, ὡς ἐπί τό πλεῖστον δέν ἐκκλησιάζονται καί ἔτσι δέν μποροῦν νά ἀντιληφθοῦν τήν ΨΤ. Εἶναι χαρακτηριστική ἡ στάση τοῦ ΑτΜΧΕ Θρασύβουλου Στανίτσα σχετικά μέ τό θέμα αὐτό, ὁ ὁποῖος ἔκανε μόνο μία ἐμφάνιση τόν χρόνο καί αὐτό μετά ἀπό πίεση. Διεκήρυττε δέ «ἄν θέλετε νά ἀκούσετε ψαλμωδία, ἐλᾶτε στήν ἐκκλησία».

   Θεωρῶ λοιπόν ὅτι εἶναι καιρός ἐμεῖς οἱ ψάλτες νά περιοριστοῦμε στίς ἐμπλουτισμένες μουσικά ἀκολουθίες ἐντός τοῦ Ναοῦ, ὅπου «ἦχος καθαρός ἑορταζόντων» καί νά βοοῦμε «Κύριε, δόξα σοι». Οἱ μουσικές συνθέσεις πού μᾶς ἄφησαν οἱ ἀνά τούς αἰῶνες διδάσκαλοι τῆς ΨΤ ἔχουν ἀπαράμιλλο κάλλος καί μεγαλεῖο, γι᾿ αὐτό εἶναι διαχρονικές καί διατηρήθηκαν μέχρι σήμερα, ἀρκεῖ νά μάθουμε νά τίς ἐκτελοῦμε. Οἱ ἐπεξεργασίες και οἱ δῆθεν βελτιώσεις τῶν ἔργων τῶν παλαιῶν διδασκάλων πού ἐπιχειροῦν πολλοί εἶναι σάν νά βάφουμε τόν Παρθενώνα μέ πλαστικά χρώματα! Ἐλάχιστοι εἶναι ἐκεῖνοι πού μποροῦν σήμερα νά συνθέσουν πρωτογενεῖς μουσικές συνθέσεις πού νά ἀντέξουν στόν χρόνο.

   Ἐμεῖς οἱ ὑπόλοιποι ἄς μάθουμε νά ἐκτελοῦμε σωστά αὐτά πού οἱ παλαιότεροι μᾶς παρέδωσαν, «χωρίς νά ἐκπληρώνουμε τήν ἁμαρτία».

Περιοδικό Ε.ΡΩ. Τεύχος 37 σελ. 38-41