Η Ορθοδοξία δέχεται την Αναγέννηση και τον Διαφωτισμό;

Ποια είναι η άποψη της εκκλησίας για την περίοδο της αναγέννησης και του διαφωτισμού;

Για την Αναγέννηση: 

Η Αναγέννηση αποτελεί πνευματικό κίνημα της δυτικής Ευρώπης (όχι του βυζαντινού κόσμου και εν γένει του ορθόδοξου) κατά τον 15^ο και 16^ο αιώνα (1400-1600). Χαρακτηρίζεται από τη στροφή στα κλασικά (δηλ. ελληνορωμαϊκά) γράμματα και την επαναφορά της αρχαίας ελληνικής και ρωμαϊκής τέχνης. «Αναγεννήθηκε», λοιπόν, πνευματικά, πολιτιστικά, καλλιτεχνικά, λογοτεχνικά η δυτική Ευρώπη με την προβολή και την επικράτηση των αρχών ζωής, φιλοσοφίας, λογοτεχνίας, τέχνης της ελληνορωμαϊκής αρχαιότητας. Κέντρα αφετηρίας της: η κεντρική και βόρεια Ιταλία (κυρίως η Τοσκάνη με έδρα τη Φλωρεντία), καθώς και η Φλάνδρα (σημ. βόρειο Βέλγιο, σημαντικά κέντρα: Αμβέρσα, Γάνδη, Μπρυζ).

Βασικές αρχές του παραπάνω κινήματος ήταν ο ανθρωπισμός (ουμανισμός) με την αρχαία αντίληψη του όρου, ότι δηλαδή κέντρο ενδιαφέροντος του ανθρώπου είναι ο ίδιος ο άνθρωπος και ο κόσμος στον οποίο ζει, χωρίς να απορρίπτεται το θείο, ούτε η Εκκλησία. Ακόμα, η τάση εκκοσμίκευσης και εξανθρωπισμού (ιδίως στην τέχνη). Αναδείχθηκε η γνώση ως ύψιστο αγαθό και η φιλομάθεια για όλα τα επιστημονικά πεδία της εποχής. Οι επιστήμες προάχθηκαν -κατά τα μέτρα του δυνατού των τότε χρόνων- σε μεγάλο βαθμό. Τα μεσαιωνικά δυτικά στοιχεία (στην τέχνη, τη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία, τη θεολογία, τις νοοτροπίες κλπ) μεταβλήθηκαν σημαντικά με την κυριαρχία των αρχαίων προτύπων, όμως δεν θεωρήθηκαν κατακριτέα και απορριπτέα, όπως αργότερα.

Η Αναγέννηση αποτελεί φυσική συνέχεια της ιστορικής πορείας της δυτικής Ευρώπης. Ο ορθολογισμός, ο εξανθρωπισμός και η εκκοσμίκευση είναι στοιχεία που ξεκινούν αμυδρά ήδη από τον 11^ο αιώνα κ. εξ. σε όλα τα πεδία (θεολογία, φιλοσοφία, λογοτεχνία, τέχνη) και κορυφώθηκαν σε μία εξελικτική πορεία κατά την Αναγέννηση.

Τα επιτεύγματα της δυτικής Αναγέννησης (καλλιτεχνικά με κορυφαίους τον Λεονάρντο ντα Βίντσι, Ραφαέλλο και Μιχαήλ-Άγγελο, γνωσιακά-επιστημονικά, φιλοσοφικά-στοχαστικά) άλλαξαν σημαντικότατα τη φυσιογνωμία της δυτικής Ευρώπης και, έμμεσα με την πάροδο των αιώνων, μεγάλο τμήμα του πλανήτη.

Η Ορθόδοξη Εκκλησία και οι ορθόδοξοι χριστιανοί χωρίς να απορρίπτουν τα παραπάνω κατορθώματα, δεν συμφωνούν και δεν μπορούν να ακολουθήσουν την εκκοσμίκευση και τον εξανθρωπισμό σε οποιοδήποτε επίπεδο, διότι δεν συνάδουν με το ορθόδοξο φρόνημα. Οι Δυτικοί πρόβαλλαν ως μέτρο και κριτήριο τον εγωιστή και υπερόπτη και όχι τον κατά Θεό ολοκληρωμένο άνθρωπο.

Για τον Διαφωτισμό: 

Ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός συνιστά, επίσης, πνευματικό και φιλοσοφικό κίνημα της Δυτικής Ευρώπης από τα τέλη του 17^ου έως τα μέσα του 18^ου αι, με επίκεντρο τη Γαλλία. Αποτελεί εξέλιξη και κορύφωση των αρχών της Αναγέννησης και απότοκο της θρησκευτικής πορείας της δυτικής Ευρώπης. Εξαιτίας των θρησκευτικών πολέμων μεταξύ ρωμαιοκαθολικών και προτεσταντών (οι πιο θανατηφόροι πόλεμοι στην ιστορία της Ευρώπης, μέσα 16^ου-μέσα 17^ου αι), με αποκορύφωμα τον Τριακονταετή πόλεμο (1618-1648), επικράτησε στους κύκλους των διανοουμένων (φιλοσόφων, επιστημόνων, λογοτεχνών) τρόμος, απογοήτευση και αποστροφή προς τη θρησκεία όπως αυτή εκφραζόταν στα δύο παραπάνω δόγματα και προς τη φονική μισαλλοδοξία που τα συνόδευε.

Ως συνέπεια, η ύπαρξη του Θεού αμφισβητήθηκε και στη συνέχεια απορρίφθηκε σε μεγάλο βαθμό (β΄ μισό 17^ου αι: Baruch Spinoza, εμπειρικοί φιλόσοφοι με πρωτοπόρο τον John Lock). Επικράτησε ο απόλυτος ορθολογισμός και η εμπειρία των αισθήσεων, βάσει της αρχής ότι «ο κόσμος είναι αποκλειστικώς ανθρώπινο δημιούργημα», παράλληλα με την εκπληκτική ανάπτυξη των επιστημών (αστρονομίας, φυσικής, μαθηματικών κ.ά.), την παρατήρηση του φυσικού κόσμου και τις απαρχές της εφαρμοσμένης έρευνας. Γι’ αυτό ο 17^ος αι. ονομάζεται «Αιώνας του Ρασιοναλισμού» (ορθολογισμού).

Ο 18^ος αιώνας χαρακτηρίστηκε ως «Αιώνας των Φώτων» (SiècledesLumières), καθώς οι διανοούμενοι (φιλόσοφοι-στοχαστές, επιστήμονες, λογοτέχνες) πρόσφεραν το φως της γνώσης και νέες οπτικές θέασης του κόσμου. Μέσω της Λογικής (του Ορθού Λόγου) και της επιστημονικής-τεκμηριωμένης γνώσης (χωρίς δογματισμούς και αναπόδεικτες θέσεις) μελέτησαν τον άνθρωπο της εποχής τους, τα προβλήματα και την κοινωνία του, για να αναθεωρήσουν τα δεδομένα ζωής στη δυτική Ευρώπη και να τα μεταβάλλουν προς το καλύτερο. Κύριοι στόχοι τους: γνώση-ελευθερία-ευτυχία, δηλαδή η προσωπική και συλλογική πρόοδος.

Βασικές αρχές τους: ο ορθολογισμός, ο ανθρωποκεντρισμός, η ανάδειξη της γνώσης και της παιδείας σε ύψιστο αγαθό, ο εμπειρισμός (η ανάγκη άσκησης και εμπειρίας μέσω των αισθήσεων για την απόκτηση γνώσης, δηλαδή η σύνδεση γνώσης και υλικού κόσμου), η ανατροπή των παραδοσιακών απολυταρχικών πολιτικών σχημάτων και των κοινωνικών και άλλων διακρίσεων μεταξύ των ανθρώπων, ο αγνωστικισμός (η απόρριψη του θείου με τη μορφή του ρωμαιοκαθολικισμού και του προτεσταντισμού, η πίστη σε μία ακαθόριστη ανώτερη δύναμη).

Η προσφορά των Διαφωτιστών ήταν η καθιέρωση της ισότητας όλων των ανθρώπων ανεξάρτητα από κοινωνική ή τοπική καταγωγή, η κατοχύρωση της πολιτικής και προσωπικής ελευθερίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, η προβολή της δημοκρατίας ως του πιο φιλελεύθερου πολιτεύματος και η ανατροπή της απόλυτης μοναρχίας, η ισονομία,  η ελευθερία του λόγου, η ανάγκη για γνώση και κατ΄ επέκταση οργανωμένη εκπαίδευση και προσωπική παιδεία, η αναγωγή της επιστήμης (και της λογικής) σε προοδευτική δύναμη της ανθρώπινης κοινωνίας, η κατάργηση του δογματισμού, η ανάγκη αμφισβήτησης και διερώτησης για την αναζήτηση της αλήθειας και της γνώσης. Τα παραπάνω θεωρούνται αυτονόητα ή έστω επιδιωκόμενα για οποιοδήποτε σημερινό πολιτισμένο κράτος.

Ο Διαφωτισμός βρήκε αμέσως εφαρμογή στο β΄ μισό του 18^ου αιώνα με την Αμερικανική (1776-1783) και τη Γαλλική Επανάσταση (1789) μέσω της αστικής τάξης. Η αμερικανική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη (1789), όπως επίσης το αμερικανικό και το γαλλικό σύνταγμα συνιστούν τα πνευματικά αποτελέσματα της διαφωτιστικής δράσης.Η δυτική Ευρώπη άλλαξε αποφασιστικά και μαζί της και ο ρους της ιστορίας του κόσμου.

Οι Έλληνες διανοούμενοι της εποχής επηρεάστηκαν σε μεγάλο βαθμό από το γαλλικό Διαφωτισμό είτε ζώντας, είτε σπουδάζοντας στη δυτική Ευρώπη. Έτσι, προέκυψε ο «Νεοελληνικός Διαφωτισμός» (1750-1820/30) με ονομαστούς κληρικούς (Ευγένιος Βούλγαρης, Άνθιμος Γαζής, Γρηγόριος Κωνσταντάς, Δανιήλ Φιλιππίδης κ.ά.) και λαϊκούς (Ρήγας Βελεστινλής, Αδαμάντιος Κοραής, Ιώσηπος Μοισιόδαξ κ.ά.) φιλοσόφους, λογοτέχνες και επιστήμονες.

Ως Ορθόδοξοι Χριστιανοί οφείλουμε να αναγνωρίζουμε την προσφορά των δυτικών Διαφωτιστών στην πρόοδο της επιστήμης, την προαγωγή της γνώσης, τον σεβασμό της ελευθερίας και των χαρακτηριστικών κάθε ανθρώπου, την καθιέρωση φιλελεύθερων αρχών πολιτικής και κοινωνικής οργάνωσης, στοιχεία που επηρέασαν και την πορεία των Νεοελλήνων και του εθνικού μας κράτους. Ωστόσο υπήρξαν και σημαντικές αρνητικές επιδράσεις από στοιχεία που είναι αντίθετα με την Ορθόδοξη πίστη και την παράδοσή μας: ο αγνωστικισμός, ο αντικληρικαλισμός, ο απόλυτος ανθρωποκεντρισμός και η υπερβολική εμπιστοσύνη στις ανθρώπινες δυνάμεις και γνώσεις, η υπέρμετρη λογικοκρατία. Ο  άνθρωπος δεν είναι μόνο σκέψη. Είναι και αθάνατη ψυχή. Η μονομέρεια της λογικής τον έριξε στον παγερό ορθολογισμό και τον τυραννικό υλισμό. Κατά συνέπεια, χρειάζεται και ο φωτισμός της ψυχής, που φέρνει την απελευθέρωση από τις δυνάμεις του σκότους που την κρατούν δέσμια, για να φθάσει στον προορισμό του, δηλαδή στη θέωση.

agonistes