Η φράση «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού» είναι από τις πιο γνωστές ρήσεις του Καρλ Μαρξ, που έγινε και ιδεολογικό σύνθημα εναντίον της Θρησκείας και του Χριστιανισμού ειδικότερα. Πάνω σε αυτήν την φράση θα καταγράψω μερικές από τις σκέψεις μου.
1. Η θεωρία του Μαρξ
Διευκρινιστικά πρέπει να σημειωθή ότι ο Καρλ Μαρξ ήταν Γερμανοεβραίος,
γεννήθηκε και μεγάλωσε έξω από την Βόννη, και όπως ήταν επόμενο έζησε
τα παιδικά και εφηβικά του χρόνια στην ατμόσφαιρα των εβραίων Ραββίνων.
Επίσης πολύ ενωρίς στράφηκε στην ελληνική φιλοσοφία και η διατριβή του
έγινε στον Επίκουρο. Στην διατριβή του έγραψε ως προμετωπίδα: «Με ένα
λόγο: προς όλους τους θεούς τρέφω μίσος».
Παρενθετικά θα ήθελα να
υπογραμμίσω ότι το μίσος εναντίον του θεού και της θρησκείας είναι ένα
θρησκευτικό γεγονός, όσο κι αν εκ πρώτης όψεως φαίνεται παράδοξο, γιατί
αν κανείς δεν πιστεύη σε ύπαρξη Θεού δεν στρατεύεται εναντίον αυτού του
ανύπαρκτου, κατά την άποψή του, θεού. Το μίσος εναντίον του Θεού
ερμηνεύεται από την άποψη ότι το κάνει εν ονόματι κάποιας άλλης πίστεως
σε κάποια δική του θεότητα. Το μίσος και η πολεμική στον Θεό, γίνεται σε
έναν υπαρκτό Θεό, γιατί ποτέ κανείς δεν μισεί και δεν πολεμά έναν Θεό,
για τον οποίο πιστεύει ότι δεν υπάρχει.
Επανερχόμενος, θα ήθελα να
τονίσω ότι ο φιλόσοφος Μπερδιάγεφ, που είχε ξεκινήσει την φιλοσοφική
του εργασία ακολουθώντας τις μαρξιστικές θεωρίες, στην συνέχεια
ερμήνευσε με πολύ ωραίο τρόπο τις απόψεις του Μαρξ. Ισχυρίσθηκε ότι ο
Μαρξ, λόγω εβραϊκής καταγωγής, πίστευε στην μεσσιανική ιδέα, στον ερχομό
«της βασιλείας του Θεού», που είναι ο προδομένος λαός. Επειδή έπαυσε να
πιστεύη στην έλευση του Μεσσίου, όπως το έκαναν οι Εβραίοι,
εκκοσμίκευσε αυτόν τον μεσσία, και τον ρόλο του τον απέδωσε στο
προλεταριάτο, την τάξη των εργατών του εργοστασίου. Ο νέος μεσσίας, κατά
τον Μαρξ, είναι το προλεταριάτο, που είναι απηλλαγμένο από το
προπατορικό αμάρτημα και σ’ αυτό θα αποκαλυφθούν όλες οι αλήθειες και
αυτό θα ξεσκεπάση όλες τις αυταπάτες και θα εξαφανίση την πάλη των
τάξεων, οπότε θα επαναφέρη την ανθρωπότητα στην ενότητα, και θα
επικρατήση η «νέα βασιλεία» στην γη.
Ο Μπερδιάγεφ, ερμηνεύοντας το
εβραϊκό υπόβαθρο της μαρξιστικής θεωρίας έγραφε: «Ο θρίαμβος του
προλεταριάτου θα χωρίσει την παγκόσμια ιστορία σε δύο μέρη. Θα αρχίσει
μια νέα παγκόσμια εποχή. Το προλεταριάτο θα είναι η μοναδική συνείδηση, η
πραγματική ανθρωπότητα και τα ενδιαφέροντά του θα συμπέσουν με εκείνα
της συλλογικότητος».
Έτσι υπάρχει ο νέος μεσσιανικός λαός (το
προλεταριάτο), ο νέος Μωυσής (ο Μαρξ), η νέα γη της επαγγελίας (η
αταξική κοινωνία), ο νέος νόμος (η ισότητα και η δικαιοσύνη).
Το γεγονός είναι ότι ο Μαρξ, όταν είπε την ρήση «η θρησκεία είναι το
όπιο του λαού», την πατρότητα της οποίας μερικοί αποδίδουν στον
Φόϋερμπαχ, είχε υπ' όψη του τρεις θρησκευτικές παραδόσεις, ήτοι την
εβραϊκή θρησκεία με τον μεσσιανισμό, τον Χριστιανισμό της Δύσεως που
είχε ταυτισθή με τον σχολαστικισμό, τον καπιταλισμό, τις σταυροφορίες
και τους πολέμους, αλλά και τις βουδιστικές απόψεις της Άπω Ανατολής,
σύμφωνα με τις οποίες οι άνθρωποι επιδίδονται στην γιόγκα, τον
υπερβατικό διαλογισμό, για να αποφύγουν την επαναφορά στην ζωή, επειδή η
κάθε ζωή είναι μια οδύνη, και στην πραγματικότητα έτσι αφήνονται οι
ισχυροί της γης και κάθε τύραννος να εκμεταλλεύωνται τον πόνο των
ανθρώπων. Με αυτήν την έννοια τέτοιες θρησκευτικές παραδόσεις, που
εκμεταλλεύονται τον άνθρωπο και τον υποτάσσουν σε άλλες αυθαίρετες
εξουσίες, μπορούν να λειτουργήσουν ως όπιο του λαού, που άλλοτε τον
αποκοιμίζουν και άλλοτε τον αφιονίζουν και τον ρίχνουν στον πόλεμο για
την καταστροφή των άλλων.
Έχω την άποψη ότι, εάν ο Μαρξ
εγνώριζε την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως την εξέφρασαν οι μεγάλοι Πατέρες
της Εκκλησίας, και όπως βιώνεται στα πραγματικά Ορθόδοξα Μοναστήρια, που
διατηρούν το ησυχαστικό πνεύμα και την ακτημοσύνη, ενδεχομένως θα είχε
άλλη άποψη για τα θέματα αυτά.
2. Μια ερμηνεία της Μαρξιστικής θεωρίας
Ο γνωστός Μιχάλης Ράπτης (Πάμπλο) σε κείμενό του αναφέρεται και στην
ερμηνεία της μαρξιστικής ρήσης «η θρησκεία είναι το όπιο του λαού».
Γράφει ότι η φράση αυτή «ανάγεται σε δυό διαφορετικές ερμηνείες». Η
μία ερμηνεία συνδέεται με την καταπράϋνση των υπαρξιακών ερωτημάτων, που
υπάρχουν μέσα σε κάθε άνθρωπο, όταν η θρησκεία θεωρηθή ότι είναι κάποια
εγγενής τάση του εξελισσόμενου όντος, δηλαδή η θρησκεία σε αυτήν την
περίπτωση καταπραΰνει τις υπαρξιακές ανησυχίες του ανθρώπου. Η άλλη
έννοια είναι ότι, επειδή επιδιώκεται εσκεμμένως να παραπλανάται ο λαός
και να αποπροσανατολίζεται από την εκάστοτε εξουσία, χάριν της
κοινωνικής ειρήνης, γι αυτό η κάθε θρησκεία χρησιμοποιείται από το κάθε
κατεστημένο προς τον σκοπόν αυτό, δηλαδή αποκοιμίζει τα κοινωνικά
ενδιαφέροντα του ανθρώπου.
Στην συνέχεια αναλύει ότι ο Μαρξ
απέδωσε την δεύτερη σημασία στην φράση αυτή και παρέλειψε τα σχετικά με
την υπαρξιακή ανησυχία και τον προβληματισμό του ανθρώπου, στα οποία η
θρησκεία δίδει μια λύση. Συγχρόνως όμως δίδει και μια άλλη διάσταση της
μαρξιστικής θεωρίας για την θρησκεία. Γράφει:
«Ο Μαρξ,
επιμένει στην άποψη ότι η θρησκεία είναι και διαμαρτυρία εναντίον της
πραγματικής κοινωνικής απαθλίωσης του ανθρώπου, και επομένως ο Μαρξ δεν
καταδικάζει ούτε την θρησκεία, ούτε τον θρησκευόμενο άνθρωπο. Η θρησκεία
είναι ο αναστεναγμός του ανθρωπίνου όντος, σ’ ένα κόσμο χωρίς καρδιά,
αλλά και το βάλσαμό του, όχι μόνον απέναντι στην κοινωνική του δυστυχία
και αλλοτρίωση, αλλά και απέναντι στα ανεξήγητα υπαρξιακά του
προβλήματα».
Δεν γνωρίζω αν αυτή είναι η πραγματική ερμηνεία που
απέδιδε ο Μαρξ στην θρησκεία και πως συμβιβάζεται με την φράση «η
θρησκεία είναι το όπιο του λαού». Είναι θέμα ερμηνείας και ανάλυσης.
Γεγονός, πάντως, είναι ότι ο Μαρξ είχε ένα εβραϊκό υπόστρωμα στην σκέψη
του και, βεβαίως, δεν μπορούσε να αποστασιοποιηθή από αυτό.
3. Θρησκεία και Εκκλησία
Μελετώντας κανείς τις θρησκείες και τις Χριστιανικές ομολογίες θα
διαπιστώση ότι χρησιμοποιούν μερικές ιδέες, άλλοτε για να
αποπροσανατολίσουν τους οπαδούς τους, άλλοτε για να τους φανατίσουν και
άλλοτε να τους ιδεολογοποιήσουν. Για παράδειγμα η σχολαστική θεολογία
και η καπιταλιστική νοοτροπία του δυτικού Χριστιανισμού, όπως την
γνώριζε ο Μαρξ, η εβραϊκή σκέψη και κυρίως η σιωνιστική νοοτροπία που
είναι πράγματι μια πολιτική επιλογή, η οποία χρησιμοποιεί πολιτικά τις
θρησκευτικές απόψεις της Παλαιάς Διαθήκης και αυτό φαίνεται από την
διαφοροποίηση των Χασιδίμ, ο ανατολικός διαλογισμός και μυστικισμός,
αλλά και η μαγεία που παρατηρείται στις ανατολικές θρησκείες, δίδουν μια
τέτοια εντύπωση, ότι, δηλαδή, κατά διαφόρους βαθμούς η θρησκεία είναι
το όπιο του λαού, με την άποψη ότι αφήνει τον άνθρωπο στο περιθώριο της
κοινωνίας, οπότε δημιουργείται ελεύθερος χώρος για να δράση κάθε
τύραννος και να εκμεταλλευθή τον άνθρωπο.
Όμως, μιλώντας
πολλές φορές για την ρήση αυτή του Μαρξ, ότι η θρησκεία είναι το όπιο
του λαού, ισχυρίζομαι ότι αυτό δεν αναφέρεται στην Ορθόδοξη Εκκλησία,
γιατί η Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως την προσδιόρισαν οι μεγάλοι Πατέρες της,
δεν είναι θρησκεία, αφού δεν διακρίνεται από τα στοιχεία που έχουν οι
άλλες θρησκείες, αλλά είναι Εκκλησία. Η λέξη Εκκλησία δηλώνει
συγκέντρωση του Δήμου για να συζητήσουν και να λύσουν διάφορα
προβλήματα. Η Εκκλησία δεν λειτούργησε ποτέ ως θρησκεία –δεν έχω επαρκή
χρόνο να το αναλύσω– αλλά ως Εκκλησία, ως σύναξη κληρικών και λαϊκών,
μαζί με τον Θεό, την Παναγία και τους αγίους. Όποιος διαβάσει τα
απομνημονεύματα του Μακρυγιάννη θα διαπιστώση ότι έτσι ένοιωθε την
Εκκλησία και εν ονόματι αυτής της Εκκλησίας ηγήθηκε του αγώνος για να
δοθούν συνταγματικές ελευθερίες στον λαό.
Αυτός είναι ο
λόγος που με κάνει να πιστεύω ότι η Ορθόδοξη Εκκλησία λειτουργεί
περισσότερο ως πνευματικό Νοσοκομείο, ως θεραπευτική Κοινότητα, η οποία
λαμβάνει τον άνθρωπο στην κατάσταση που βρίσκεται και τον ελευθερώνει
από ποικίλες εξαρτήσεις, τον απο-ιδεολογοποιεί και τον απο-φανατίζει.
Είναι δε γνωστόν ότι εκτός από τις οπιούχες ουσίες υπάρχουν και οι
ψυχολογικές και ιδεολογικές οπιούχες ουσίες, εκτός από τα ναρκωτικά
υπάρχουν και τα ψυχοναρκωτικά. Η Ορθόδοξη Εκκλησία, όταν θέλη κανείς να
ζήση πραγματικά μέσα σε αυτήν, με την μυστηριακή και την ασκητική ζωή,
ελευθερώνει τον άνθρωπο από τις ποικίλες εξαρτήσεις.
Στο
τελευταίο μου βιβλίο με τίτλο «Θρησκεία και Εκκλησία στην κοινωνία»
μπορεί ο αναγνώστης να βρη πολλές απόψεις να αναλύωνται γύρω από το θέμα
αυτό.
Τελειώνοντας θα ήθελα να τονίσω ότι δυστυχώς σήμερα
σε διάφορες θρησκευτικές κοινότητες ισχύει το σύνθημα «η θρησκεία είναι
το όπιο του λαού», αλλά συγχρόνως ισχύει και το σύνθημα «το όπιον είναι η
θρησκεία του λαού». Τα ναρκωτικά βασανίζουν τους νέους ανθρώπους, αλλά
και την άρχουσα τάξη, καθώς επίσης και μερίδα του πρωταθλητισμού με την
καπιταλιστική του νοοτροπία και οργάνωση. Οι ποικιλώνυμες ψυχότροπες
ουσίες είναι το όπιο του λαού. Δεν είναι μόνο η θρησκεία, αλλά και η
εξουσία το νέο όπιο του λαού. Ο Προφήτης Ησαΐας κατακρίνει αυτούς που
μεθούν χωρίς κρασί και εννοεί τους ασκούντας την ποικιλότροπη εξουσία.
Και δυστυχώς αυτού του γεγονότος καθιστάμεθα μάρτυρες κάθε μέρα.
