«Πνευματική φαρέτρα τοῦ Ὀρθοδόξου Χριστιανοῦ»
ὑπό Γέροντος Κλεόπα Ἠλίε.
Σπουδαστής: Λέγουν μερικοί ὅτι στίς ἀκολουθίες μας ὠφελοῦν πάντοτε οἱ παντός εἴδους κινήσεις, προσκυνήσεις καί σημεῖα, τά ὁποῖα ἀντιφάσκουν πρός τήν Γραφή. Τί ἔχετε Νά μοῦ πῆτε;
Ἱερεύς: Τό σύμβολο εἶναι ἕνα σημεῖο τό ὁποῖο ἀπεικονίζει κάτι ἤ ἕνα αντικείμενο πού συμβολίζει κάτι ἄλλο χωρίς νά εἶναι αὐτό τό ἴδιο. Στά ὅσα ἀκολουθοῦν θά σοῦ εἰπῶ γιά τά συμβολικά σημεῖα τά ὁποῖα συνοδεύουν τήν δημόσια λατρεία καί προσευχή μας.
Τυπικό ἤ τελετή σημαίνει ἕνα ἱερό συμβολικό πρᾶγμα ή μία σειρά ἀπό ἅγια συμβολικά σημεῖα μέ τά ὁποῖα εκφράζεται μία ἀλήθεια τῆς πίστεως, εἴτε ἕνα αἰσθημα θρησκευτικό ή μία στάσι εὐλαβείας ἤ ἕνα ἅγιο συμβεβηκός, μία προσευχή κλπ.
Τά ἅγια σύμβολα καί σημεῖα εἶναι ἔκφρασις ή ἐξωτερίκευσις καί ἐνίσχυσις τῆς θείας λατρείας, ἡ ὁποία έκ- φράζεται καί μέ τούς ἐξωτερικούς τρόπους. Εἶναι ἀπολύτως ἀναγκαῖα στήν ὁλοκλήρωσι τοῦ τρόπου προσκυνήσεως καί λατρείας τοῦ Θεοῦ, γιά τό γεγονός ὅτι συμμετέχει ὄχι μόνο ἡ ψυχή ἀλλά καί τό σῶμα μας στήν θεία λατρεία. Χωρίς αὐτά ἡ λατρεία μας δέν εἶναι ολοκληρωμένη. Καί καθώς αὐτά μόνα τους, χωρίς τήν προσωπική συμμετοχή τῆς ψυχής, δέν ἔχουν καμμία μεγάλη ἀξία, τό ἴδιο ἀκριβῶς καί ἡ πνευματική λατρεία, ἐάν παραμερίση τελείως τήν προσφορά αὐτῶν τῶν τυπικῶν καί συμβόλων, δέν εἶναι ολοκληρωμένη καί οὔτε μπορεῖ ποτέ νά ὁλοκληρωθῆ, ὅπως μία ψυχή χωρίς σῶμα ἤ ἕνα σῶμα χωρίς ψυχή δέν μπορεῖ νά εἶναι μία ὁλόκληρη ἀνθρώπινη ὕπαρξις.
Γιά νά ἐκτιμήσουμε τήν ἀξία τῶν τυπικῶν, πρέπει νά γνωρίζουμε καί νά λάβουμε ύπ' ὁψιν τό γεγονός ὅτι ἡ ψυχή συνοδεύει παντοῦ τό σῶμα καί συμμετέχει σέ κάθε κατάστασι καί ἔργο αὐτοῦ. ἔτσι στήν χαρά ὁ ἄνθρωπος γελά, στήν ἀνάγκη καί δυσκολία κλαίει, στόν φόβο τρέμει καί κιτρινίζει" ἀπό τήν ἔκφρασι τοῦ προσώπου του μπορεῖ νά γνωρίζη ἡ ψυχή του τίς διάφορες καταστάσεις του. Αὐτή τήν ἀλήθεια μᾶς τήν δείχνει ἡ Ἁγία Γραφή ὅταν λέγη: «καρδία εύφραινομένη εύεκτεῖν ποιεί, ἀνδρός δέ λυπηρού ξηραίνεται τά ὀστᾶ» (Παροιμ. 17,22), καί πάλι ἀλλοῦ: «σοφία ἀνθρώπου φωτιει πρόσωπον αὐτοῦ, καί ἀναιδής προσώπῳ αὐτοῦ μισηθήσεται» (Έκκλησ. 8,1). Ἐνῶ γιά τόν φονέα Κάϊν μᾶς λέγει: «καί εἶπε Κύριος ὁ Θεός τῷ Κάίν' ἵνα τί περίλυπος έγένου, καί ἵνα τί συνἔπεσε τό πρόσωπον σου; οὐκ, ἐάν ὀρθῶς προσενέγκης, ὀρθῶς δέ μή διέλης, ήμαρτες;» (Γέν. 4, 6-7). ἐνῶ ὁ Σωτήρ μᾶς εἶπε: «έκ γάρ τοῦ περισσεύματος τῆς καρδίας τό στόμα λαλεί» (Ματθ. 12,34).
Ετσι ὅπως λοιπόν τόσο τό σημεῖο τοῦ Τιμίου Σταυροῦ, ὅσο καί τά ἄλλα συμβολικά καί τυπικά σημεῖα εἶναι ἀναγκαία γιά τήν προσκύνησι τοῦ Θεοῦ, χρειάζεται καί τό σῶμα νά λάβη μέρος σ' αὐτήν, καθότι προῆλθε καί αὐτό ἀπό τόν Θεό. ὁ ἀπόστολος Παῦλος έμπνευσμένος ἀπό τό Ἅγιο Πνεῦμα μᾶς λέγει: «ήγοράσθητε γάρ τιμῆς" δοξάσατε δἤ τόν Θεόν έν τῷ σῶματι ὑμῶν καί έν τῷ πνεύματι ὑμῶν, άτινά έστι τοῦ Θεοῦ» (Α' Κορ. 6,20), καί σέ ἄλλο χωρίο λέγει: «Παρακαλῶ οὖν ύμᾶς, ἀδελφοί, διά τῶν οίκτιρμών τοῦ Θεοῦ, παραστῆσαι τά σώματα ὑμῶν θυσίαν ζῶσαν, ἁγίαν, εὐἄρεστον τῶ Θεῶ, τήν λογικήν λατρείαν ὑμῶν» (Ρωμ. 12,1). Ετσι τόν Θεό πρέπει νά Τόν δοξάζουμε καί μέ τό σῶμα, προσφέροντας τήν προσκύνησι ἀπό ὁλόκληρη τήν ὕπαρξί μας.
Σπουδαστής: Ὁ Θεός εἶναι Πνεῦμα καί γι' αὐτό ἡ λατρεία μας πρός Αὐτόν νά γίνεται έν Πνεύματι καί ἀληθεία καί ὄχι μέ σημεῖα καί συμβολικές κινήσεις ἐξωτερικές ἡ τοῦ σώματος. "Ετσι μᾶς διδάσκει ὁ Σωτήρ: «ἄλλ' ἔρχεται ὥρα καί νύν έστιν, ὁτε οί ἀληθινοί προσκυνηταί προσκυνήσουσι τω πατρι έν Πνεύματι καί ἀληθεία" καί γάρ ὁ πατήρ τοιοῦτους ζητεῖ τούς προσκυνοῦντας αὐτόν. Πνεῦμα ὁ Θεός, καί τούς προσκυνοῦντας αὐτόν έν Πνεύματι καί ἀληθεία δει προσκυνεῖν» (Ίωάν. 4, 23-24).
Ἱερεύς: Γι' αὐτό τό χωρίο σοῦ ἔδωσα τίς πρέπουσες επεξηγήσεις στό κεφάλαιο 9 - περί τοῦ σημείου τοῦ Σταυροῦ -, ὁποτε δέν ὑπάρχει ἀνάγκη νά σοῦ είπω ἐδῶ τά ἴδια.
Σπουδαστής: Ἀλλά εἶναι μερικοί πού ἰσχυρίζονται ὅτι τό σῶμα δέν ἔχει καμμία ἀξία καί συνεπῶς οὔτε τά σύμβολα, τά σημεῖα ή οί καθωρισμένες κινήσεις, μποροῦν νά ἔχουν κάποια ὠφέλεια, διότι λέγει ὁ Σωτήρ: «τό πνεῦμα έστι τό ζωοποιοῦν, ή σάρξ οὐκ ὠφελεῖ ούδέν" τά ρήματα ά ἐγώ λαλώ ὑμῖν, πνεῦμα έστι καί ζωή έστιν» (Ίωάν. 6,63). ἐνῶ ὁ Ἀπόστολος ὁμοίως λέγει: «Ή γάρ σωματική γυμνασία πρός ολίγον έστιν ὠφέλιμος, ή δέ εύσέβεια πρός πάντα ὠφέλιμός έστιν, επαγγελίας ἔχουσα ζωῆς τῆς νύν καί τῆς μελλούσης» (Α' Τιμ. 4,8).
Ἱερεύς: Στό πρῶτο χωρίο τοῦ Εὐαγγελιστοῦ Ἰωάννου δέν ἀναφέρεται ὅτι τά σύμβολα καί τά τυπικά εἶναι άνώφελα καί δέν ἀναιρεῖται ή ἀξία καί τιμή τοῦ σώματος σέ ὁ,τι ἀφορᾶ τήν συμμετοχή του στήν προσευχή, ἀλλά γίνεται λόγος γιά τήν τροφή τοῦ σώματος καί τοῦ Αἷματος - τοῦ Σωτῆρος Χριστοῦ, τήν Θεία Κοινωνία (βλέπε καί στά συμφραζόμενα, ἀπό στίχο Ίω. 6, 32-64), τήν ὁποία πρέπει νά ἐννοοῦμε πνευματικά. Στήν Θεία Κοινωνία, πού προσφέρεται γιά τήν σωτηρία, ὁ ἄνθρωπος τρώγει καί πίνει τό ἴδιο τό Σῶμα καί τό Αἷμα τοῦ Κυρίου, πού εἶναι μέ τήν μορφή τοῦ άρτου καί του οίνου. Μερικοί ἀπό τούς λειτουργούς ἔχουν πιστεύσει ὅτι ὁ Ίησοῦς τούς διατάζει νά τεμαχίζουν τό Σῶμα Του καί νά Τό τρώγουν καί νά πίνουν τό Αἷμα, πρᾶγμα τό ὁποῖο ἰδιαίτερα στούς Ἰουδαίους ἦταν ἕνα σοβαρό αμάρτημα. ὁ Σωτήρ ὅμως, μέσῳ του Ἀποστόλου Του, δίνει τίς επεξηγήσεις. Στό χωρίο Α' Τιμ. 4,8 γίνεται λόγος γιά κάτι τελείως διαφορετικό. ἐδῶ καταπολεμεῖται ή πλάνη τῶν αἱρετικῶν γνωστικών, οἱ ὁποῖοι έκήρυτταν καί ἐξασκοῦσαν τελεία ἀποχή ἀπό τόν γάμο, ἀπό τήν γεῦσι τοῦ κρέατος καί ἄλλων. ὁ ἀπόστολος καταπολεμεί τήν πλάνη αὐτή λέγοντας ὅτι ἡ πλήρης ἐγκράτεια άπ' αὐτά εἶναι μία ἁμαρτία, ἐπειδή ὁ Θεός ὅλα τά έφανέρωσε καί ἐδίδαξε ὡς καθαρά, δείχνοντας συγχρόνως ὅτι μία μέ μέτρο ἐγκράτεια άπ' αὐτά εἶναι καλή γιά νά μή μᾶς προκαλέση βαρύτερα ἁμαρτήματα (Α' Κορ. 7, 5-9). Δέν λέγει ὅτι ἡ μερική ἐγκράτεια τοῦ σώματος δέν ὠφελεΐ καθόλου, ἀλλά ἀκριβῶς τό ἀντίθετο. Ἑπομένως δέν γίνεται ἐδῶ καθόλου λόγος γιά τήν παραμέρισι τῶν τυπικῶν καί συμβόλων.
Σπουδαστής: Ναί, ἀλλά εἶναι ἀκόμη γραμμένο: «ἡμεῖς γάρ έσμεν ἡ περιτομή, οι Πνεύματι Θεοῦ λατρεύοντες καί καυχώμενοι ἐν Χριστῶ Ἰησοῦ καί οὐκ έν σαρκι πεποιθότες...» (Φιλ. 3,3). Συνεπῶς, οὔτε ἐμεῖς δέν θά πρέπει νά στηριζώμεθα στίς τυπικές διατάξεις καί τήν σωματική συμμετοχή μας στήν ἀκολουθία τῆς Ἐκκλησίας.
Ἱερεύς: Ἐδῶ γίνεται λόγος γιά τήν μεγάλη σημασία καί ἐμπιστοσύνη πού έδιναν οί Ἰουδαίοι στά σωματικά, ὅπως ἐπί παραδείγματι ἡ περιτομή γιά τήν ὁποία αὐτοί έκόμπαζαν καί ἐπίστευαν ὅτι τούς εἶναι ἀρκετή γιά τήν σωτηρία. ὁ ἀπόστολος καταπολεμεί τήν εσφαλμένη σκέψι τῶν καί τούς δείχνει ὅτι οἱ χριστιανοί δέν στηρίζονται σέ κάτι σωματικό καί ἀνώφελο, ἀλλά στήν λατρεία τοῦ Θεοῦ έν Πνεύματι, δηλαδή μέ τήν πίστι, τήν προσευχή, τήν εὐλάβεια, τά καλά ἔργα κλπ., τά ὁποῖα γίνονται μέ τήν συμμετοχή τοῦ σώματος καί συνεπῶς δέν ἀποκλείουν τά τυπικά, τίς ευλαβείς κινήσεις καί τά σύμβολα.
Ετσι λοιπόν, ή Ἁγία Γραφή εἶναι γεμάτη ἀπό συμβολισμούς μέ τούς ὁποίους τά αληθινά γεγονότα κατανοούνται ἀπό τά φανταστικά καί συμβολικά. ἰδού, ὡς παράδειγμα τά ἀναφερόμενα στό Αγιο Πνεῦμα σύμβολα: Τό Αγιο Πνεῦμα ὀνομάζεται «ύδωρ» (Ίωάν. 3,5 καί 7, 38-39), «Υδωρ ζωῆς» (Ίερεμ. 2,13· Ίωάν. 4,14), «Υδωρ τό ὁποῖον θά διακόψη τήν άνομβρία» (Ήσαΐου 41, 17-18 καί 55,1), «Υδωρ καθαρόν» (Ίεζεκ. 36,25" Έφεσ. 5,26" Έβρ. 10,22), «Υδωρ μυστικόν καί έπαρκές» (Ίωάν. 4,14" 'Αποκ. 22,17), «"Υδωρ προσφερόμενον ὡς δῶρον» (Ήσ. 54,1' Ματθ. 3,11" Λουκ. 3,16), «Πνεῦμα (ὁ) ὅπου θέλει πνεῖ» (Ίωάν. 3,8" Α' Κορ. 12,11" Πράξ. 2,2), «Περιστερά» (Ματθ. 3,16" Μάρκ. 1,10" Λουκ. 3,22" Ίωάν. 1,32), «σφραγίς» (Έφεσ. 1,13 καί 4,30" Β' Κορ. 1,22).
Σπουδαστής: Οί συμβολισμοί ἀναφέρονται μόνο στόν Θεό;
Ἱερεύς; Ὑπάρχουν πολλῶν εἰδῶν συμβολισμοί στήν ἁγία Γραφή. Μερικοί ἀναφέρονται στούς πιστούς ὅπως ὅτι εἶναι «πρόβατα» (Ήσ. 40,11" Ματθ. 10,16), «άετοί» (Ψαλμ. 102,5" Ήσ. 40,31), «καρποφόρα δένδρα» (Ψαλμ. 1,3" Ίερεμ. 17,8), «έλαφοι» (Ψαλμ. 17,36), «χρηστά σύκα» (Ίερεμ. 24, 2-7), «Πρόβατα καίέρίφια» (Ψαλμ. 77,52" Ματθ. 25,33 καί 26,31" Ίωάν. 10, 11-16).
Συγχρόνως εἶναι ἀκόμη καί μία λειτουργική πρᾶξις, ἕνα ἔργο πού δοξάζει τόν Θεό, ὅταν γίνεται γι' Αὐτόν, διότι εἶναι μία θυσία πού πηγάζει ἀπό τήν ἀγάπη καί τόν σεβασμό πού τρέφουμε γιά τόν Θεό. Εἶναι ἕνα μέσον τελειότητος, έκκοπής τῶν θελήσεων τοῦ σώματος, ἕνα ὁρατό σημεῖο τοῦ ζήλου καί τοῦ ἀγῶνος μας γιά τήν ὁμοίωσί μας μέ τόν Θεό καί τούς ἀγγέλους Του, οἱ ὁποῖοι δέν ἔχουν ἀνάγκη ἀπό τροφές. «Ἡ νηστεία, κατά τόν ἅγιο Συμεών Θεσσαλονίκης, εἶναι ἔργο τού Θεοῦ, στόν ὁποῖον δέν ὑπάρχει ἀνάγκη τροφῆς».
Ὁ σκοπός τῆς νηστείας εἶναι ἡ ὠφέλεια του σώματος καί τῆς ψυχής, διότι δυναμώνει τό σῶμα καί καθαρίζει τήν ψυχή, διατηρεί τήν υγεία του σώματος καί δίνει τίς πτέρυγες αναβάσεως τῆς ψυχής. Γι' αὐτό καί ἡ Παλαιά Διαθήκη τήν συνιστᾶ καί τήν έπιβάλλει πολλές φορές, ὅπως στήν Έξοδ. 34,28" Δευτ. 9,18" Ά Βασ. 7,6" Ίωήλ 2,15. Καί ὁ Ἰησοῦς, ὁ Υἱός τού Σειράχ, λέγει: «Μή ἁπληστεύου έν πάση τρυφἤ καί μή έκχυθῆς ἐπί εδεσμάτων" έν πολλοίς γάρ βρώμασιν έσται πόνος, καί ἡ απληστία έγγιεί έως χολέρας. Δι' ἁπληστίας πολλοί έτελεύτησαν, ὁ δέ προσέχων προσθήσει ζωήν» (Σοφία Σειράχ 37, 29-31).
Ὁ ἴδιος ὁ Σωτήρ ένήστευσε 40 ἡμέρες καί 40 νύκτες στήν ἔρημο, πρίν άρχίση τό κήρυγμα τοῦ Εὐαγγελίου καί ὁ "ἴδιος πάλι μᾶς διδάσκει Πῶς νά νηστεύουμε (Ματθ. 6, 16-18). Αὐτός μᾶς λέγει ὅτι ὁ διάβολος δέν μπορεῖ νά έκ- διωχθῆ παρά μόνο μέ προσευχή καί νηστεία (Ματθ. 17,21" Μάρκ. 9,29). 'Ενήστευαν καί οἱ ἅγιοι Ἀπόστολοι καί μαθηταί Του (Πράξ. 12, 2-3" Β' Κορ. 6,5) καί οί ἴδιοι έθέσπισαν τυπικά νηστείας γιά τούς χριστιανούς.
Ἰδού έν συνεχεία μερικές περιπτώσεις καί γεγονότα στά ὁποῖα ἡ Ἁγία Γραφή μνημονεύει τήν νηστεία: ὁ Μωϋσής ένήστευσε 40 ἡμέρες καί 40 νύκτες ("ἐξοδ. 34,28), ὁ Δανιήλ ὁμοίως (Δαν. 9,3 καί 10,3). Ή νηστεία εἶναι ωφέλιμος στόν καιρό πού κρίνουν οί κριταί καί δικασταί τόν λαό ἐνώπιον τοῦ Θεοῦ (Ίωήλ 1,14 καί 2, 11-12" Ίωνά 3, 4- 7), στόν καιρό δυστυχιών καί κινδύνων (Β' Βασ. 1,12" Ματθ. 4,3) καί εἶναι καλή ὅσον ἀφορᾶ τήν λύτρωσι ἀπό μελλοντικούς κινδύνους (Ίωήλ 2,12). Ή νηστεία επιβἄλλεται σέ καιρούς συμφορών καί διωγμών τῆς Ἐκκλησίας (Ματθ. 9,15" Λουκ. 5, 33-35), σέ καιρό πόνου τῶν ἄλλων συνἀνθρώπων μας (Ψαλμ. 13,3). Ή νηστεία πρέπει νά συνοδεύεται ἀπό τήν προσευχή (Β' Βασ. 12,16" Δαν. 9,3" Λουκ. 2,37" Α' Κορ. 5,7), ἀπό τήν ἐξομολόγησι τῶν άμαρτιών μας (Α' Βασ. 7,6* Δαν. 9, 3-6) καί ἀπό τήν ταπείνωσι (Δευτ. 9,18). Ή νηστεία βοηθεΐ γιά τήν επιστροφή στόν Θεό (Ήσ. 58,6) καί σέ περιόδους λύπης (Ψαλμ. 34, 12-13" Δαν. 10, 2-3).
Οί "Αγιοι Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας τοῦ Χριστοῦ έ- παινούν καί συνιστοῦν ένθερμα τήν νηστεία. "ἰδού τί λέγει ὁ ἅγιος Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος: «Ή νηστεία κατευνάζει τά σκιρτήματα τοῦ σώματος, χαλιναγωγεί τίς άκόρεστες ἐπιθυμίες, ἐξαγνίζει καί ἐλαφρώνει τήν ψυχή καί τήν άνεβάζει ὑψηλά».
Ἡ νηστεία στήν ἐφαρμογή της εἶναι πολλῶν εἰδῶν καί συγκεκριμένα:
α) Ἡ τελεία νηστεία, ὅταν δέν τρῶμε καί δέν πίνουμε τίποτε σχεδόν μία ὁλόκληρη ἡμέρα.
β) Νηστεία μέ ξηροφαγία, ὅταν τρῶμε κατ᾿ ἰδίαν μόνο τό βράδυ ξηρά τροφή: ψωμί καί νερό, ξηρούς καρπούς, φροῦτα κλπ.
γ) Ἡ συνηθισμένη νηστεία, ὅταν τρῶμε ὅλα τά συνηθισμένα νηστίσιμα φαγητά, δηλαδή έγκρατευόμεθα ἀπό ὅλα τά καταλύσιμα φαγητά, ὅπως κρέας, ψάρια, τυρόν, γάλα, αύγά, κρασί κλπ.
δ) Ἡ ἐλαφρά νηστεία, ὅταν καταλύουμε τά ψάρια, τό κρασί, τό λάδι, τό μαύρο χαβιάρι, ὅπως προβλέπει τό τυπικό τῆς Ἐκκλησίας γιά τίς μεγάλες ἑορτές πού συμπίπτουν σέ περίοδο τῶν νηστειῶν τοῦ ἔτους.
Οί νηστήσιμες ἡμέρες κατά τήν διάρκεια τοῦ ἔτους εἶναι οί γνωστές, ή Τετάρτη καί Παρασκευή, ή ἡμέρα τῆς Υψώσεως τοῦ Τιμίου Σταυροῦ (14η Σεπτεμβρίου), ή ἡμέρα 'Αποτομής τῆς Κεφαλής τοῦ Τ. Προδρόμου (29η Αὐγούστου), ὡς καί ἡ παραμονή τῶν Θεοφανείων (5η Ιανουαρίου), ἡ ὁποία καθιερώθηκε ἀπό τήν παλαιά ἐποχή, ὅταν προετοιμάζοντο οί κατηχούμενοι μέ νηστεία καί προσευχή γιά τό βάπτισμά τῶν τήν ἑορτή τῶν Θεοφανείων.
Μετάφρασις ἀπό τά ρουμανικά π. Δαμασκηνός Γρηγοριάτης
Μέ τήν εὐλογία τοῦ πατρός Δαμασκηνοῦ Γρηγοριάτου
