Ἀπάντησις εἰς τοὺς κατηγόρους τῆς Ἐκκλησίας
Γράφει ὁ κ. Ἀνδρέας Κεφαλληνιάδης,
Δάσκαλος Β΄ Ἀρσακείου – Τοσιτσείου Δημοτικοῦ Σχολείου Ἑκάλης
3ον
Ἡ ἱστορικὴ θεμελίωσις τῆς ὑπάρξεως τοῦ Κρυφοῦ Σχολειοῦ
Οἱ κατακτημένοι Ἕλληνες ἔδιναν μεγάλη σημασία στὴν παιδεία καὶ προσπαθοῦσαν νὰ τὴ διατηρήσουν μὲ κάθε τρόπο. Στὴν προσπάθεια νὰ μὴ σβήσουν παντελῶς οἱ ἑστίες τῆς παιδείας, σημαντικὸ ρόλο διαδραμάτισε ἡ Ἐκκλησία, ἰδίως κατὰ τοὺς δύο πρώτους αἰῶνες τῆς τουρκοκρατίας. Ὅπως ἀναφέρει ὁ Δημήτριος Βικέλας στὸ ἔργο του «Ἡ Ἑλλὰς πρὸ τοῦ 1821» κατὰ τοὺς πρώτους τῆς δουλείας, ἐκτὸς τῶν λίγων κληρικῶν, τὸ ἔθνος βρισκόταν σὲ παχυλὴ ἀμάθεια. Οἱ μαθητὲς ποὺ περιστοίχιζαν τοὺς ἱερωμένους μαθαίνοντας τὴν Ὀκτώηχο καὶ τὸ Ψαλτήρι, μαρτυροῦν ὅτι δὲ μαράθηκε ἡ ροπὴ τοῦ Ἕλληνα γιὰ μάθηση.
Οἱ ἀρνητὲς τοῦ κρυφοῦ σχολείου ὑποστηρίζουν ὅτι δὲν ὑπῆρχε καμία ἐπίσημη ἀπαγόρευση τῆς παιδείας ἀπὸ τοὺς κατακτητές. Ἀλλὰ τὸ ὅτι ἡ παροχὴ παιδείας δὲν ἀντιμετώπιζε τὴν ἐπίσημη ἀντίδραση τῆς κεντρικῆς ἐξουσίας τῆς Ὀθωμανικῆς Αὐτοκρατορίας δὲν ὁδηγεῖ ἀπαραίτητα στὸ συμπέρασμα ὅτι δὲ λειτούργησαν κατὰ περιόδους καὶ κατὰ τόπους κρυφὰ σχολειά. Κι αὐτὸ ἐξαρτιόταν ἀπὸ τὴν γενικότερη αὐστηρὴ ἢ ἐπιεικῆ διοίκηση καὶ τῶν σουλτάνων καὶ τῶν κατὰ τόπους πασάδων. Ὁ Πατριάρχης Ἀλεξανδρείας Μελέτιος Πηγᾶς (1550 – 1601) μαρτυρεῖ ὅτι στὴν τουρκοκρατούμενη Αἴγυπτο στὰ τέλη τοῦ 15ου αἰώνα, ὁ τοπικὸς πασὰς ἔκοψε τὶς γλῶσσες χιλιάδων Ἑλλήνων, γιατί ἐπέμεναν νὰ μιλᾶνε ρωμέικα. Φαντάζεται ἆραγε κανεὶς νὰ ἐπέτρεπε τὴ λειτουργία σχολείων ποὺ δίδασκαν τὴν ἑλληνικὴ γλώσσα; Ἀντίθετα, ἡ ἀπότομη αὔξηση τοῦ ἀριθμοῦ τῶν σχολείων στὸν ὑπόδουλο ἑλληνισμὸ στὰ τέλη τοῦ 18ου αἰώνα καὶ τὶς ἀρχὲς τοῦ 19ου, δὲν εἶναι ἄσχετη μὲ τὴν ἀνάληψη τῆς ἐξουσίας ἀπὸ τὸ μεταρρυθμιστὴ σουλτᾶνο Σελὶμ Γ΄ ποὺ διαπνεόταν ἀπὸ φιλελεύθερες ἀντιλήψεις.
Οἱ ἀρνητὲς τοῦ κρυφοῦ σχολειοῦ ἰσχυρίζονται ἀκόμα ὅτι δὲν ὑπάρχουν ἱστορικὲς μαρτυρίες ποὺ νὰ ἐπιβεβαιώνουν τὴν ὕπαρξη κρυφῶν σχολειῶν ἢ ὅτι οἱ σχετικὲς μαρτυρίες εἶναι πολὺ μεταγενέστερες. Ἀλλὰ εἶναι πολὺ φυσικὸ ἐφόσον ἡ λειτουργία τῶν σχολείων ἦταν κρυφὴ νὰ εἶναι καὶ περιορισμένες οἱ γραπτὲς πηγὲς ποὺ μαρτυροῦν τὴ λειτουργία τους. Ὑπάρχουν ὅμως προφορικὲς παραδόσεις ποὺ φτάνουν ὥς τὶς μέρες μας. Καὶ μπορεῖ οἱ γραπτὲς πηγὲς νὰ μὴ ἀφθονοῦν, ἀλλὰ αὐτὸ δὲ σημαίνει ὅτι δὲν ὑπάρχουν. Παραθέτουμε δύο: Εἶναι πολὺ ἐνδιαφέρουσα ἡ πληροφορία τοῦ ἀγωνιστῆ τοῦ 1821 Φωτίου Χρυσανθοπούλου – Φωτάκου, ὁ ὁποῖος στὰ Ἀπομνημονεύματά του (1858), ἀναφερόμενος στὴν παιδεία τοῦ τουρκοκρατούμενου ἑλληνισμοῦ, γράφει: «Μόνοι των οἱ Ἕλληνες ἐφρόντιζαν διὰ τὴν παιδείαν, ἡ ὁποία συνίστατο εἰς τὸ νὰ μανθάνουν τὰ κοινὰ γράμματα καὶ ὀλίγην ἀριθμητικὴν ἀκανόνιστον, ἐν ἐλλείψει δὲ διδασκάλου, ὁ ἱερεὺς φρόντιζε περὶ τούτου. Ὅλα αὐτὰ ἐγίνοντο ἐν τῷ σκότει καὶ προφυλακτὰ ἀπὸ τοὺς Τούρκους».5 Ἐκτὸς ἀπὸ τὴν παραπάνω σαφῆ μαρτυρία παραθέτουμε κι ἄλλη μία ἀκόμη: Πρόκειται γιὰ τὴν ἀναφορὰ τοῦ γιατροῦ Στέφανου Κανέλλου, φίλου τοῦ Ρήγα καὶ τοῦ Κοραῆ, ὁ ὁποῖος σὲ ἐπιστολὴ του τὸ 1822 σὲ Γερμανὸ φιλέλληνα, μιλάει ξεκάθαρα γιὰ «κρυφὰ κοινὰ σχολειά, ὅπου καὶ τὰ παιδιὰ τῶν φτωχῶν διδάσκονταν χωρὶς νὰ πληρώνουν».6
Τὸ τοπωνύμιο «κρυφὸ σχολειὸ» δὲν εἶναι γενικὸ καὶ ἀόριστο, ἀλλὰ ἀποδίδεται σὲ συγκεκριμένα μοναστήρια, ὅπως π.χ. Ἄνω Δίρβης Ἠλείας, Φενεοῦ Κορινθίας, Φιλοσόφου Δημητσάνας, Πεντέλης Ἀθήνας, Προυσοῦ Καρπενησίου, Ἁγίας Τριάδας Τήνου κ.ἄ. Ὁ ἐπισκέπτης τῶν μοναστηριῶν αὐτῶν, ὁδηγεῖται ἀπὸ τοὺς ντόπιους σὲ συγκεκριμένα ἀπόμερα σημεῖα (κρύπτες) τῶν μονῶν αὐτῶν. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ ἐνισχύει τὴν ὑπόθεση ὅτι οἱ συγκεντρώσεις αὐτές, ἔπρεπε νὰ μείνουν κρυφές, διότι οἱ Ἕλληνες ἀπὸ μόνοι τους ἤθελαν νὰ κρατήσουν μυστικὴ τὴ λειτουργία τοῦ σχολειοῦ, φοβούμενοι τὴν ἐνδεχόμενη ἀρνητικὴ ἀντίδραση τῶν τουρκικῶν ἀρχῶν. Στὶς συνάξεις αὐτὲς ἄλλωστε, δὲν γινόταν μόνο μάθημα γραφῆς καὶ ἀνάγνωσης, ἀλλὰ καὶ καλλιέργεια τῆς ἐλπίδας γιὰ μελλοντικὴ ἐλευθερία. Συνέφερε λοιπὸν ἡ ὕπαρξή τους νὰ μένει μυστικὴ ἀπὸ τοὺς Τούρκους. Ἂν τὰ σχολεῖα αὐτὰ λειτουργοῦσαν δημόσια (ἐλεύθερα) ἡ λαϊκὴ προφορικὴ παράδοση δὲν θὰ τὰ ὀνόμαζε «κρυφά», ἀλλὰ σκέτα «σχολειὰ» καὶ θὰ βρίσκονταν κάτω ἀπὸ τὸν ἄμεσο ἢ ἔμμεσο ἔλεγχο τῶν Τούρκων.7
Κρυφὰ σχολειὰ λειτουργοῦσαν καὶ σὲ περιόδους μαζικῶν ἐξισλαμισμῶν τοπικῶν πληθυσμῶν. Εἶναι φυσικὸ ὅτι στὴν περίπτωση αὐτή, κάθε πρόσβαση σὲ ἐκκλησίες καὶ μοναστήρια, θὰ ἦταν πλέον ἀπαγορευτικὴ γιὰ τοὺς ἐξισλαμισμένους. Ἑπομένως τὰ παιδιὰ ποὺ θὰ ἤθελαν νὰ μάθουν τὰ ἑλληνικὰ γράμματα καὶ νὰ διατηρήσουν βαθιὰ μέσα τους τὴ χριστιανικὴ πίστη, ἔπρεπε νὰ πηγαίνουν στὸ μοναστήρι κρυφά.
Οἱ ἀρνητὲς τοῦ κρυφοῦ σχολειοῦ, ἰσχυρίζονται ἐπίσης ὅτι δὲν συνέβη κανένας διωγμὸς τῶν σχολείων ἐπὶ τουρκοκρατίας. Εἶναι ὅμως βεβαιωμένο τὸ γεγονὸς ὅτι ὅλες οἱ σχολὲς τοῦ Ἰασίου καὶ τοῦ Βουκουρεστίου, ποὺ λειτουργοῦσαν στὶς παραδουνάβιες ἡγεμονίες, ἔκλεισαν ἀπὸ τοὺς Τούρκους, ἀμέσως μετὰ τὴν κατάπνιξη τῆς Ἐπανάστασης τοῦ Ὑψηλάντη.
Ἀκόμα καὶ σήμερα τὸ σύγχρονο τουρκικὸ κράτος ἔχει κλείσει τὴ Θεολογικὴ Σχολὴ τῆς Χάλκης καὶ παρὰ τὶς ἐκκλήσεις ποὺ δέχεται ἀπὸ πολλὲς πλευρές, συνεχίζει πεισματικὰ νὰ τὴν κρατάει κλειστή. Ποιὸς δὲ βλέπει πίσω ἀπὸ τὸ κλείσιμο τῆς Σχολῆς αὐτῆς τὴν ἐχθρότητα ἀκόμα καὶ τοῦ σύγχρονου τουρκικοῦ κράτους ἀπέναντι στὴν Ὀρθοδοξία; Ἀλλὰ καὶ πίσω ἀπὸ τὴ μετατροπὴ τῆς Ἁγίας Σοφίας ξανὰ σὲ τζαμί, ποιὸς δὲ βλέπει τὸν συνεχιζόμενο θρησκευτικὸ φανατισμὸ τῶν Τούρκων εἰς βάρος τοῦ Ἑλληνισμοῦ;
Σημειώσεις:
5. Βλ. Βασίλη Σφυρόερα, «Κρυφὸ Σχολειὸ» καὶ «Κρυπτοχριστιανοί», ἐγκ. Πάπυρος – Λαροὺς – Μπριτάννικα, τόμ. 36, σελ. 259 καὶ 247-248.
6. Βλ. Σάρ. Καργάκου, Μαθήματα Νεώτερης Ἱστορίας, τόμ. α΄, ἔκδ. Γεωργιάδης, σελ. 235.
7. Στὴ Μονὴ Στρατηγόπουλου (Ντίλιου) στὰ Γιάννενα, ἡ διαμόρφωση τοῦ χώρου μὲ κτιστὲς βαθμίδες ἀντὶ γιὰ θρανία, συνηγορεῖ στὴν ἄποψη τῆς χρήσης της ὡς σχολεῖο.
Στὴ μονὴ Ἄνω Δίρβης Ἠλείας, ὑπάρχει κελλὶ ποὺ ὀνομαζόταν ἀνέκαθεν κρυφὸ σχολειό, τὸ ὁποῖο παρέμενε γιὰ χρόνια μπαζωμένο κι ἀχρησιμοποίητο. Ὅταν ὅμως ἔγιναν ἀνασκαφές, ἀποκαλύφθηκε ἡ ἐσωτερική του διαρρύθμιση μὲ πεζούλια γιὰ καθίσματα, μικρὰ παράθυρα καὶ μυστικὴ πόρτα εἰσόδου.
Δύο ἀπὸ τὰ κελλιὰ τῆς μονῆς Ἁγ. Ἀναργύρων στὸν Πάρνωνα, γνωστὰ ὡς κρυφὰ σχολειά, εἶναι ἀπόμερα κι ἐπικοινωνοῦν μὲ μυστικὴ εἴσοδο μὲ ὑπόγειο χῶρο.
Στὴ μονὴ ἁγίου Γεωργίου Φενεοῦ Κορινθίας, κρυφὸ σχολειὸ ὀνομάζεται ἀπόκρυφος χῶρος πάνω ἀπὸ τὸ νάρθηκα, ἡ ἐπικοινωνία μὲ τὸν ὁποῖο γινόταν μὲ ἀνεμόσκαλα!
Τὸ 1993 στὸ χωριὸ Μάνδρα Αἰτωλίας ἔγιναν ἐργασίες ἀνάδειξης τῆς ἱερῆς κρύπτης τῆς μονῆς Ἁγ. Παρασκευῆς. Ἔτσι ἦλθε στὸ φῶς ὑπόγεια θολωτὴ αἴθουσα. Μέσα σ’ αὐτὴν ἀνακαλύφθηκαν σύνεργα φωτιᾶς, μία σειρὰ ἀπὸ τρῦπες στοὺς τοίχους ποὺ ὑποδήλωναν τὴν ὕπαρξη ξύλινου παταριοῦ κι ἕνα μελανοδοχεῖο μὲ καλάμι ἀπὸ τὰ χρόνια τῆς τουρκοκρατίας. Ὅλα αὐτὰ ἦλθαν νὰ ἐνισχύσουν τὴν ντόπια παράδοση γιὰ λειτουργία κρυφοῦ σχολειοῦ στὸ μοναστήρι. (protothema.gr).
