του Παναγιώτη Μπλάνου
Αξιωματικού του Πολεμικού Ναυτικού,
Εθνικού Εμπειρογνώμονα στην Ευρωπαϊκή Ένωση
Ένα από τα χαρακτηριστικά της εποχής που διανύουμε είναι η κυριαρχία των οθονών στην καθημερινότητά μας. Η οθόνη είναι ο πρωταγωνιστής της σύγχρονης ζωής, σε όλες της τις εκφάνσεις:
Στα επαγγέλματα, έχει συμβεί μια διττή αλλαγή, σε σχέση με το παρελθόν: Αφενός, επαγγέλματα που χαρακτηρίζονταν από γραφειοκρατικές διαδικασίες και οργανωτική υφή, ενσωμάτωσαν γρήγορα τους υπολογιστές στην καθημερινότητα του προσωπικού, με σκοπό να διευκολύνουν τη διεξαγωγή των έργων. Το έντυπο αρχείο αντικαθίσταται από το ηλεκτρονικό. Ξαφνικά, αντί να χρειαζόμαστε ντουλάπες, ερμάρια, αποθήκες και κτήρια, χρειαζόμαστε εξωτερικούς σκληρούς δίσκους, για να αποθηκεύουμε δεδομένα και πληροφορίες. Αφετέρου, επαγγέλματα που κατά το παρελθόν χαρακτηρίζονταν από λίγη έως καθόλου τυποποίηση, πλέον οργανώνονται γύρω από καθιερούμενες διαδικασίες και αυτό επιτρέπει και επιβάλλει την εισδοχή και σε αυτά του ηλεκτρονικού υπολογιστή, προκειμένου να επιτυγχάνεται η καλύτερη οργάνωσή τους. Βλέπει κανείς πλέον ηλεκτρονικό υπολογιστή ακόμα και σε εργοτάξια.
Στην καθημερινή ζωή, στις αγορές, στην επικοινωνία του πολίτη με το Κράτος, στις επικοινωνίες των ανθρώπων μεταξύ τους, η οθόνη πλέον παρεμβάλλεται ολοένα και πιο συχνά: για να κάνεις μια αγορά από ένα ηλεκτρονικό κατάστημα ή ακόμα πλέον και τα ψώνια του σούπερ μάρκετ, για να υποβάλεις τη φορολογική σου δήλωση, για να επικοινωνήσεις με ένα φίλο, χειρίζεσαι την οθόνη ενός υπολογιστή, ενός «έξυπνου τηλεφώνου» (smartphone), ενός tablet ή μιας ανάλογης ευκολίας.
Στον ελεύθερο χρόνο, για την ενημέρωση, τη διασκέδαση, την κοινωνική συναναστροφή, δρας μέσα στα κοινωνικά δίκτυα, στο διαδίκτυο, όπου, ως φορέας ενός προφίλ, αφήνεις κάθε μέρα σταθερά το αποτύπωμά σου.
Βλέπουμε, λοιπόν, ότι, με τον ένα ή τον άλλο τρόπο, η οθόνη παρεισφρύει στην καθημερινότητά μας κατά τρόπο συνταρακτικό, κυριαρχικό, απόλυτο∙ καθιερώνεται ως η νέα χωροχρονική κανονικότητα, είναι “the place to be”. Ο χωροχρόνος εκτός οθονών διαρκώς συρρικνώνεται. Ξυπνάμε το πρωί και το πρώτο πράγμα που θέλουμε να κάνουμε δεν είναι να πλύνουμε το πρόσωπό μας στο λουτρό, αλλά να ελέγξουμε την οθόνη του κινητού μας για τυχόν ειδοποιήσεις και μηνύματα. Ο μόνος τρόπος για «να κάτσουν ήσυχα τα παιδιά» είναι να τα «παρκάρουμε» στη μεγάλη πλέον νταντά, στην οθόνη. Οι άνθρωποι υποτίθεται συναντιούνται για να επικοινωνήσουν δια ζώσης και είναι σκυμμένοι πάνω από τα κινητά τους.
Κάθε στιγμή μετατρέπεται σε μια «εμπειρία», που πρέπει να μοιραστεί στα κοινωνικά δίκτυα, αλλιώς είναι σαν να μην υπήρξε. Ο ψηφιακός κόσμος αυτονομείται από τον πραγματικό και γίνεται αυθύπαρκτος και ισχυρότερος.
Ζούμε για να αναρτάμε. Αγχωνόμαστε με το παραμικρό δυσμενές σχόλιο. Παρεξηγούμαστε με το παραμικρό που γράφτηκε, το οποίο, ως γραπτός λόγος, αποτυπώνεται στο διηνεκές, ενώ γράφτηκε με ιδιοσυγκρασία προφορικού.
Δύσκολα πια απολαμβάνουμε το ηλιοβασίλεμα, το άρωμα ενός λουλουδιού, ένα φυσικό ήχο, ένα ζωάκι, αυτοτελώς. Όλα αυτά τα αισθητηριακά ερεθίσματα μετατρέπονται σε οχήματα ανύψωσης του ηλεκτρονικού μας προφίλ.
Eιδικές κλινικές πλέον υπάρχουν σε νοσοκομεία για αποτοξίνωση από την εξάρτηση από οθόνες. Νέοι όροι εισβάλλουν στην κοινωνιολογία, στη συμπεριφορική και στην ψυχολογία, για να περιγράψουν τη δυσκολία απεξάρτησης από το κινητό τηλέφωνο (“nomophobia”, από τα αρχικά των λέξεων “no more phone phobia” – φοβία τού να μείνω χωρίς τηλέφωνο). Να μην μείνουμε από μπαταρία – διαρκεί λίγο για τη χρήση που επιφυλάσσουμε στη συσκευή.
Δυστυχώς, όλη αυτή η υπερβολή στη χρήση των οθονών επιταχύνθηκε από την πανδημία και από την οικονομική κρίση. Στην πανδημία, ο περιορισμός των ανθρώπων στα σπίτια έκανε τις οθόνες τη βολική ανακούφιση, τον εύκολο τρόπο να περάσει η ώρα. Η δε οικονομική κρίση έκανε το κινητό τη δωρεάν διασκέδαση, όταν δεν περίσσευαν χρήματα για άλλου τύπου διασκεδάσεις.
Οι συνέπειες από την κυριαρχία των οθονών στη ζωή μας είναι, μοιραία, πολυδιάστατες. Απλώνονται σε όλο το φάσμα της κοινωνικής, οικονομικής και προσωπικής ζωής. Στο παρόν άρθρο δεν θα τις αναλύσουμε όλες. Θα σταθούμε μόνο σε μία από αυτές τις διαστάσεις, την πνευματική.
Η πνευματική ζωή, ιδίως όπως προδιαγράφεται στην Ορθοδοξία, είναι ένας δρόμος αλληλεπιδραστικά συλλογικός και ατομικός. Στην ατομική του σφαίρα, περιλαμβάνει την επικοινωνία με το Θεό, μέσα από τα μυστήρια της Εκκλησίας μας, την προσευχή και άλλες δραστηριότητες.
Οι εκφάνσεις αυτής της ατομικότητας προϋποθέτουν μια αμιγώς εγκεφαλική λειτουργία, που λέγεται συγκέντρωση. Η συγκέντρωση είναι η σταδιακή απαλλαγή του νου από οποιονδήποτε περισπασμό («πάσαν την βιοτικήν απωθώμεθα μέριμνα») και η τρόπον τινά κένωσή του, με σκοπό να αφεθεί ελεύθερος ο δίαυλος επικοινωνίας με το θείο.
Η συγκέντρωση είναι μια λειτουργία τόσο περισσότερο απαιτητική όσο περισσότεροι είναι οι περισπασμοί – πειρασμοί προσοχής που έχει κανείς, αλλά και όσο περισσότερο συνηθισμένος είναι κανείς στο να εναλλάσσονται γρήγορα τα ερεθίσματά του.
Σε αυτό ακριβώς το σημείο βρίσκεται η καταλυτική επίδραση των οθονών: η πολύχρωμη και διαδραστική οθόνη εθίζει σταδιακά τον εγκέφαλο στο φευγαλέο, στο προσωρινό, στο γρήγορα και εύκολα εναλλάξιμο, στο “Thank you, next”, στο scrollάρισμα, στην εύκολη διάσπαση της προσοχής.
Έχει παρατηρηθεί τα τελευταία χρόνια ένα ολοένα αυξανόμενο σύνδρομο στις παιδικές ηλικίες: λέγεται ΔΕΠΥ (Διαταραχή Ελλειμματικής Προσοχής – Υπερκινητικότητα). Άραγε, δεν συνδέεται με την υπερ-έκθεση των παιδιών στις οθόνες;
Η οθόνη, συνεπώς, τρόπον τινά, υπονομεύει τη συγκέντρωση και άρα την πνευματικότητα. Δυσχεραίνει την επικοινωνία με τον ίδιο μας τον εαυτό και με το Θεό. Δυσχεραίνει το να δεις με νηφαλιότητα και καθαρότητα μέσα σου. Υπονομεύει την αυτογνωσία για να μπορέσει κανείς να δει τα λάθη του και να τα εξομολογηθεί. Με πλημμελή αυτοπαρατήρηση και έναν υφέρποντα ναρκισσισμό του ψηφιακού παράλληλου εαυτού, πώς θα ταπεινωθεί κανείς, για να υψωθεί;
Πώς θα συγκεντρωθεί στη θεία λειτουργία, όταν θα συμβεί να χτυπήσει το κινητό τηλέφωνο μέσα στο ναό; Δυστυχώς, συμβαίνει. Και όχι μόνο στα κάπως εκκοσμικευμένα Μυστήρια (γάμο, βάπτιση), αλλά και στις ιερές ακολουθίες. Είναι πλέον σύνηθες να κτυπήσει ένα κινητό τηλέφωνο, ακόμα και στην κορύφωση της Λειτουργίας – στο Ευαγγέλιο, στα Άγια, στη Μετάληψη..
Ποια πνευματική διαδρομή επιφυλάσσει αυτή η γενικευόμενη κουλτούρα του φευγαλέου, του προσωρινού, του “thank you, next”, στο χειμαζόμενο άνθρωπο του smartphone; Ποια νηφαλιότητα, ποιο δίαυλο με το θείο, μπορεί να αφήσει απαρασάλευτο και ελεύθερο μια κανονικοποιημένη μεθοδολογία συνεχούς διάστασης της προσοχής του σύγχρονου ανθρώπου; Πόσα λεπτά της ώρας μπορεί πλέον να προσευχηθεί κανείς, χωρίς να νιώσει τον πειρασμό όχι μόνο πια μιας σκέψης, αλλά και του ήχου μιας ειδοποίησης από κάποιο κινητό τηλέφωνο;
Η “fast-food” ζωή που υποβάλλει η οθόνη δεν βοηθάει την πνευματική ζωή. Το βλέπουμε πια όχι μόνο στην προσευχή. Το βλέπουμε προς οτιδήποτε ανήκει στον «παλιό κόσμο» : παραδείγματος χάριν, στο βιβλίο. Πόσοι άνθρωποι μπορούν πλέον να διαβάσουν ένα βιβλίο όπως παλιά; Να το πάρουν μαζί τους, στην πολυθρόνα, στο κρεβάτι, στον καναπέ ή ακόμα και στην ξαπλώστρα της παραλίας και να διαβάσουν έναν ορισμένο αριθμό σελίδων, χωρίς να μπουν στον πειρασμό να ελέγξουν την οθόνη του κινητού τους; Ολοένα και λιγότεροι. Και φυσικά, αυτό αφορά και στο θρησκευτικό βιβλίο, το οποίο, ως εκ της φύσης του, τυγχάνει πιο πυκνό νοηματικά, πιο πνευματικά «δύσπεπτο» από άλλα, ενδεχομένως ελαφρύτερα αναγνώσματα.
Η θρησκευτική ζωή δεν χαρακτηρίζεται από την προσωρινότητα και το φευγαλέο πρόσημο. Αντιθέτως, είναι ένας αγώνας επιστράτευσης ψυχικών και πνευματικών δυνάμεων, με πισωγυρίσματα, που απαιτεί συγκέντρωση, ανακεφαλαίωση, ανασκόπηση, σχεδίαση, δοκιμή, αποτυχία, πρόοδο. Όλες αυτές οι λειτουργικότητες εκ των πραγμάτων υπονομεύονται από τον εθισμό στο φευγαλέο της οθόνης, διότι κομίζουν ακριβώς το αντίθετο: την καθιέρωση μιας μονιμότερης, πιο προσεκτικής, αξιολογήσιμης συσχέτισης με τον έσω εαυτό και με το θείο. Απαιτούν χρόνο, πνευματική ενέργεια, ψυχικό ρευστό, παρατηρητικότητα, υπομονή, καρτερία, δομημένη επικοινωνία. Ακριβώς το αντίθετο, δηλαδή, από αυτό, στο οποίο εθίζει η οθόνη.
Η προσευχή, η εξομολόγηση, η Θεία λειτουργία δεν μπορούν να γίνουν fast-track. Δεν μπορούν να απηχούν τη λογική του tweet. Δεν είναι το στιχάκι της ημέρας πίσω από το ημερολόγιο τοίχου. Έχουν φόρτο, φορτίο, περιεχόμενο, βαρύτητα, ακόμα και ορισμένη βραδύτητα. Βραδύτητα, με την έννοια ότι για να κατακτήσεις την αυτογνωσία που απαιτεί ο αγώνας, χρειάζεσαι αυτοπαρατήρηση. Και αυτό δεν γίνεται όπως γράφεις ένα status στο facebook καθώς κατεβαίνεις με τον ανελκυστήρα. Θέλει εμβάθυνση, γίνεται σταδιακά, σε κορυφούμενα διαδοχικά βήματα.
Το περιεχόμενο της θείας λειτουργίας καθαυτό είναι πυκνότατο. Ακόμα και τα πιο συχνά στοιχεία του, το «Δόξα Πατρί και Υιώ», το «Και νυν και αεί και εις τους αιώνας των αιώνων», είναι αυτοτελείς προσευχές, που απαιτούν συγκέντρωση για να καταστούν βιωματικές και επιτελεστικές του σκοπού τους.
Βλέπουμε, λοιπόν, πόσο καταλυτικά επηρεάζουν οι οθόνες την πνευματική ζωή του σύγχρονου ανθρώπου. Για την ακρίβεια, πολύ απλά, τη δυσκολεύουν. Όχι επίτηδες. Εκ των πραγμάτων.
Δεν κομίζουμε τον πόλεμο κατά των οθονών. Όπως κάθε μέσο, αποκτά τη δύναμη που του δίνει η χρήση που του γίνεται. Δεν είναι πρόβλημα να υποβάλεις τη φορολογική δήλωση ηλεκτρονικά, προς Θεού. Το πρόβλημα αρχίζει όταν η οθόνη κατακτά τον ελεύθερο χρόνο κυριαρχικά και η εκεί ζωή υποκαθιστά τον πραγματικό κόσμο. Το πρόβλημα αρχίζει όταν οι άνθρωποι περνούν στην οθόνη περισσότερο χρόνο από ότι με τους άλλους ανθρώπους. Το πρόβλημα αρχίζει όταν καμία γνώση δεν μπορεί να αφομοιωθεί στο σχολείο, γιατί η συγκέντρωση έχει γίνει ασυνήθιστη διεργασία για τον εγκέφαλο.
Αυτό ακριβώς είναι και το μέτρο του αγώνα για το σύγχρονο άνθρωπο, ο οποίος προφανώς δεν καλείται να γίνει αναχωρητής της τεχνολογίας, αλλά να περιορίσει τη χρήση των οθονών στο ελάχιστο αναγκαίο: στην εργασία του και σε ορισμένες κοινωνικές λειτουργικότητες, όπου αυτό έχει γίνει αναπόφευκτο.
Πέραν αυτών αρχίζει ο σύγχρονος καλός αγώνας και ίσως και ο κολοφώνας της δόξας του. Να αφήσουμε το κινητό στην άκρη. Να μην έχουμε προφίλ σε όλα τα κοινωνικά δίκτυα. Να βάλουμε στον εαυτό μας και στους γύρω μας νέα, προκλητικά στοιχήματα: να αφήσουμε όλοι τα κινητά για 3 ώρες αθόρυβα σε ένα άλλο δωμάτιο. Υπάρχουν εστιατόρια που πλέον δίνουν έκπτωση σε όσους κλειδώνουν το κινητό σε ένα ερμάριο και καφετέριες όπου σκοπίμως δεν προσφέρεται δωρεάν δίκτυο wifi, ακριβώς για να επικοινωνούν δια ζώσης οι άνθρωποι.
Να κλείσουμε τα κινητά στις διακοπές. Να διαβάσουμε ένα βιβλίο από την αρχή ως το τέλος, χωρίς να διακόψουμε για να «τσεκάρουμε» ειδοποιήσεις και μηνύματα. Να αυξήσουμε το χρόνο που απαιτείται για την επαναφόρτιση της συσκευής. Να προσευχηθούμε απερίσπαστοι και όχι απερίσκεπτοι.
Καλούνται ιδίως οι γονείς, ως βιωματικά πρότυπα για τις ζωές των παιδιών τους, να αναλάβουν το διπλό φορτίο πρώτα να αυτοπειθαρχήσουν στις παραπάνω παραινέσεις και μετά να μεταλαμπαδεύσουν παραδειγματικά αυτήν τη νέα-παλιά μεθοδολογία της νηφαλιότητας, στοχαστικότητας και αυτοσυγκέντρωσης και στα παιδιά τους.
Ας αντισταθούμε όλοι μαζί στη σύγχρονη λαίλαπα του φευγαλέου, που απειλεί να λαφυραγωγήσει ένα κεκτημένο αιώνων του ανθρώπινου πολιτισμού: την πρόοδο που έρχεται από τη συντεταγμένη στοχοπροσήλωση. Και μαζί με αυτήν, την πνευματική διαδρομή του χριστιανού, που πρέπει να δώσει τον καλό αγώνα συγκεντρωμένος και αυτοπειθαρχημένος. Είναι, πλέον, ένα αυτοτελές διακύβευμα για τον πνευματικό αγώνα του χριστιανού.
