Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης
Ὁμότιμος Καθηγητής Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.
1. Ποιοί εἶναι Νεοβαρλααμίτες, οἱ μασκοφόροι ἤ οἱ μασκομάχοι;
Σέ προηγούμενο κείμενό μας παρουσιάσαμε τόν δεύτερο πολιοῦχο τῆς Θεσσαλονίκης, τόν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, ὁ ὁποῖος βρέθηκε προσωρινά στό νησί τῆς Λήμνου (1349-1350, ἡ ὁποία τήν περίοδο ἐκείνη δέν εἶχε ἐπίσκοπο, καί μέ τίς προσευχές του σταμάτησε λοιμική νόσο πού ταλαιπωροῦσε πολίχνη τοῦ νησιοῦ, καί ἐνώπιον τῆς ὁποίας οἱ ἰατροί ἀδυνατοῦσαν νά προσφέρουν κάποια βοήθεια[1].
Ἐξηγούσαμε ἐκεῖ ὅτι γιά δύο λόγους ἀσχοληθήκαμε μέ τό θέμα. Ἐν πρώτοις λόγῳ τῆς ἑορτολογικῆς ἐπικαιρότητος πού προέβαλλε γιά δεύτερη φορά τήν ἑορτή τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ (Β´ Κυριακή τῶν Νηστειῶν). Ἡ πρώτη μνήμη του, ὡς γνωστόν, εἶναι στίς 14 Νοεμβρίου. Ὁ δεύτερος λόγος πού μᾶς παρακίνησε ἦταν τό ὅτι μέ πρόσχημα τήν λοίμωξη τοῦ Κορωνοϊοῦ ἀγνοήθηκε ἡ θαυματουργή ἐνέργεια τῆς ἄκτιστης Χάρης τοῦ Θεοῦ, τῆς ὁποίας ὁ κατ᾽ ἐξοχήν κήρυκας εἶναι ὁ Ἅγιος Γρηγόριος, ἀμφισβητήθηκε ἡ δυνατότητα τοῦ Θεοῦ καί τῶν Ἁγίων νά θεραπεύουν ἀσθένειες, ἀκόμη καί θανατηφόρες λοιμώξεις, καί τό χειρότερο, πού συνιστᾶ ἀσέβεια καί βλασφημία, διακηρύχθηκε ὅτι μέ τό κορυφαῖο καί ἁγιώτατο Μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας μεταδίδονται οἱ διάφοροι ἰοί, γι᾽ αὐτό καί πρέπει νά ἀποφεύγουν οἱ πιστοί νά μεταλαμβάνουν τήν Θεία Κοινωνία.
Γράψαμε ὅτι ἡ ὑπερβολική καί ἀποκλειστική ἐμπιστοσύνη στήν ἰατρική ἐπιστήμη καί ἡ ἀγνόηση ἤ ἄρνηση τῆς ἄκτιστης ἐνέργειας τοῦ Θεοῦ, ὅπως ἔπραττε ὁ Βαρλαάμ ὁ Καλαβρός, τόν ὁποῖο καταπολέμησε καί ἐνίκησε ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς, συνιστᾶ ἀνανέωση τῆς αἱρέσεως τοῦ Βαρλαάμ. Ἑπομένως, ὅσοι ἀρνοῦνται τήν θαυματουργή ἐνέργεια τῶν Μυστηρίων, τῶν Ἁγίων Εἰκόνων, τῶν Ἁγίων Λειψάνων, τήν ἱερότητα τῶν Ναῶν, καί στηρίζονται μόνον στήν περιορισμένων δυνατοτήτων ἀνθρώπινη σοφία καί ἐπιστήμη, ἡ ὁποία καί μέ τήν λοίμωξη τοῦ Κορωνοϊοῦ ἀπέδειξε τήν ἀδυναμία της, εἶναι Νεοβαρλααμίτες. Γράφαμε ἐπί λέξει ἐκεῖ τόν περασμένο Μάρτιο: «Ὅταν ἀμφισβητοῦμε τήν ἄκτιστη Χάρη τοῦ Θεοῦ πού ἐνεργεῖ ἐπί τῶν κτισμάτων καί, ὅταν χρειασθεῖ, θαυματουργεῖ, καί ἀντί νά ἐμπιστευόμαστε τόν Θεῖο Φωτισμό ἐπικαλούμαστε τόν Ὀρθό Λόγο καί τήν Ἐπιστήμη, τότε γινόμαστε νέοι Βαρλαάμ, Νεοβαρλααμίτες, τίς πλάνες τοῦ ὁποίου ἤλεγξε ὁ Ἅγιος Γρηγόριος Παλαμᾶς»[2].
Ἡ θέση αὐτή, ἀπολύτως ὀρθή γιά ὅσους ἔχουν μελετήσει τά ἔργα καί τήν διδασκαλία τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ, υἱοθετήθηκε ἀπό πολλούς κληρικούς καί θεολόγους πού ἐπέκριναν τήν ἀθεολόγητη, εἰκονομαχική, ἁγιομαχική, ἀντιπατερική συμφωνία τῆς Διαρκοῦς Ἱερᾶς Συνόδου καί πολλῶν ἱεραρχῶν καί θεολόγων μέ τά ἐκκλησιομαχικά, μυστηριομαχικά, εἰκονομαχικά μέτρα πού ἔλαβε ἡ κυβέρνηση μέ πρόσχημα τόν Κορωνοϊό. Ἐνόχλησε γιά τήν ἀλήθεια της καί τήν πειστικότητά της, γι᾽ αὐτό ἐπιχειρήθηκε ἀμαθῶς καί ἀθεολογήτως, χωρίς ἐπίκληση καί παραπομπή στά σχετικά κείμενα τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου, ἐπιφανειακή καί ἀδύναμη ἀναίρεσή της, πού ὑπενθυμίζει αὐτό πού λέγει ὁ λαός: ὅταν δέν ὑπάρχουν ἐπιχειρήματα, «Ἄλλα λόγια λέτε βρέ παιδιά». Ἀναφερόμαστε σέ κείμενο τοῦ ἀγνώστου μας θεολόγου Ἰωάννη Μπουγᾶ μέ τίτλο «Ὁ Νεοβαρλααμισμός τῶν ἀρνητῶν τῆς μάσκας»[3]. Ἐπικαλεῖται γενικῶς καί ἀορίστως τόν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, χωρίς κειμενική καί βιβλιογραφική κατοχύρωση, καί ἀντιστρέφει ἀνεπιτυχῶς τά πράγματα ἐπιρρίπτοντας τόν Νεοβαρλααμισμό ὄχι σέ ὅσους ἔκλεισαν τούς Ναούς καί εἰσήγαγαν καί ἄλλη αἵρεση, τῆς μόλυνσης ἀπό τήν Θεία Εὐχαριστία καί τίς Ἅγιες Εἰκόνες, ἀλλά σέ ὅσους ἀρνούμαστε τήν χρήση τῆς μάσκας στούς ἱερούς ναούς. Τό συμπέρασμα τῆς μή ἔρευνας καί μή μελέτης τοῦ θέματος παρατίθεται στό τέλος τοῦ ἄρθρου του ὡς ἑξῆς: «Ἄς σταματήσουν λοιπόν ὅλοι αὐτοί οἱ ἀρνητές τῆς χρήσεως τῆς μάσκας νά ἀναβιώνουν νεοβαρλααμιτικές δοξασίες, ἐκμεταλλευόμενοι τήν θεολογική ἀπαιδευσία τῶν ἁπλῶν καί εὐσεβῶν Χριστιανῶν, ἀναβίωση ἡ ὁποία ἔχει ὀλέθριες συνέπειες γιά τήν ζωή τῶν συνανθρώπων μας»[4].
Ἐμεῖς, γιά νά ἐνημερώσουμε καί τούς ἁπλούς καί εὐσεβεῖς Χριστιανούς, θά ἀναφερθοῦμε στήν συνέχεια στό πῶς ἔσωσε ὁ Ἅγιος Δημήτριος τήν Θεσσαλονίκη ἀπό φοβερή λοίμωξη, χειρότερη ἀπό αὐτήν τοῦ Κορωνοϊοῦ, καί πῶς θά ἔπρεπε ἡ Διοικοῦσα Ἐκκλησία σήμερα καί ὅσοι τήν ὑποστηρίζουν νά ἀκολουθήσουν τήν αἰωνόβια Παράδοση μεγάλων Ἁγίων καί Διδασκάλων.
2. Γιατί ἀναφερόμαστε στήν θαυμαστή διάσωση τῆς Θεσσαλονίκης ἀπό τήν θανατηφόρο λοίμωξη;
Γιά τούς ἴδιους λόγους πού ἀναφερθήκαμε στήν διάσωση τῆς Λήμνου ἀπό τόν Ἅγιο Γρηγόριο Παλαμᾶ, ἐνισχυμένους μάλιστα τώρα, θά παρουσιάσουμε σύντομα τό πῶς διασώθηκε ἡ Θεσσαλονίκη στό τέλος τοῦ 6ου αἰώνα, τό 597 μ.Χ., ἀπό μία πρωτοφανῆ λοίμωξη στά ἰατρικά χρονικά, ἡ περιγραφή τῶν συμπτωμάτων τῆς ὁποίας, ὅπως θά δοῦμε στή συνέχεια, ἀξίζει νά μελετηθεῖ ἐρευνητικά καί ἀπό τούς ἱστορικούς τῶν ἰατρικῶν πράξεων, ἐπιτυχῶν καί ἀνεπιτυχῶν.
Βρισκόμαστε ἐν πρώτοις στά προεόρτια τῆς μεγάλης ἑορτῆς τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, στήν «Μεγάλη Ἑβδομάδα» τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ὅπως καθιερώθηκε νά χαρακτηρίζεται καί νά ἑορτάζεται στήν Θεσσαλονίκη ἡ πρό τῆς ἑορτῆς ἑβδομάδα, μέ λειτουργικές ἐκδηλώσεις ἀνάλογες ἐκείνης τῆς Μεγάλης Ἑβδομάδος πρό τοῦ Πάσχα. Ἁρμόζει, ἑπομένως, νά ἀναφερθοῦμε σέ θαύματα πού ἐτέλεσε ὁ Ἅγιος Δημήτριος, τά ὁποῖα ἐδόξασαν τόν Θεό καί τόν Ἅγιο, καί συνετέλεσαν στό νά τιμηθεῖ καί νά ἀγαπηθεῖ τόσο πολύ ἀπό τούς Θεσσαλονικεῖς, ὅσο σπανίως ἄλλος ἅγιος σέ ἄλλη πόλη τῆς Χριστιανοσύνης. Θεσσαλονίκη καί Ἅγιος Δημήτριος ταυτίζονται· ὁ Ἅγιος εἶναι τό alter ego τῆς Θεσσαλονίκης. Ἡ Θεσσαλονίκη εἶναι ἡ μοναδική πόλη στήν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητος μέ ἱστορικό βίο δύο χιλιάδων τριακοσίων τριάντα πέντε ἐτῶν (315 π.Χ. - 2020 μ.Χ.), πού δέν παρήκμασε ποτέ, ἀλλά καί ἐν μέσῳ δυσχερῶν περιπετειῶν καί κατακτήσεων κράτησε τήν ἑλληνικότητα, τήν ζωντάνια καί τήν σημασία της, ὡς μεγάλου ἐμπορικοῦ καί πολιτιστικοῦ κέντρου. Κατά τό συντριπτικά δέ μεγαλύτερο μέρος τοῦ ἱστορικοῦ της βίου, (1700 περίπου ἔτη) αὐτό κατορθώθηκε μέ τίς θαυματουργικές ἐπεμβάσεις τοῦ Ἁγίου, ὅπως αὐτές περιγράφονται στά πολιουχικά θαύματα μέ τά ὁποῖα ἐξεδίωκε τούς ἐπίδοξους κατακτητές, Σλάβους, Ἀβάρους, Ἄραβες, ἤ ὅταν γιά λόγους θείας παιδαγωγίας ἐπέτρεψε τήν ἅλωσή της, ἐπενέβη τελικά καί τήν ἐπανέφερε στόν ἐλεύθερο βίο, ὅπως συνέβη μέ τήν ἐπώδυνη καί βάρβαρη τουρκική κατάκτηση πού κράτησε τετρακόσια ὀγδόντα δύο χρόνια (1430-1912) καί τερματίστηκε τήν ἡμέρα τῆς μνήμης του, στίς 26 Ὀκτωβρίου 1912. Εἶναι ὁ κατ᾽ ἐξοχήν, ὁ πρῶτος, πολιοῦχος τῆς Θεσσαλονίκης, γέννημα καί θρέμμα τῆς πόλεως, διδάσκαλος τῶν νέων, ἀνώτατος ἀξιωματοῦχος τῆς ρωμαϊκῆς αὐτοκρατορίας, καί τελικῶς μεγαλομάρτυς, φιλόπολις κηδεμών καί προστάτης. Γι᾽ αὐτό καί ἐπί αἰῶνες ψάλλουμε τό ἀπολυτίκιό του: «Μέγαν εὕρατο ἐν τοῖς κινδύνοις σέ ὑπέρμαχον Θεσσαλονίκη, ἀθλοφόρε τά ἔθνη τροπούμενον».
Ὁ δεύτερος λόγος τῆς ἀναφορᾶς μας στήν θαυμαστή διάσωση ἀπό τήν φοβερή λοίμωξη εἶναι ὁ ἑξῆς: Ἐπιθυμοῦμε νά ἐπισημάνουμε ὅτι οἱ περισσότεροι ἀπό τούς Θεσσαλονικεῖς πού σώθηκαν τότε, γλύτωσαν ἀπό τήν θανατηφόρο νόσο, ἐπειδή κατέφυγαν, «πατεῖς με πατῶ σε», ὁ ἕνας πάνω στόν ἄλλο, στόν ναό τοῦ μεγαλομάρτυρος, στόν ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Ἔξω ἐθέριζε ἡ ἀληθινή πανδημία· δέν ὑπῆρχε σπίτι πού νά μή θρηνοῦσε νεκρό ἤ νεκρούς. Δέν ὑπῆρχαν ὑγιεῖς, γιά νά περιποιηθοῦν τούς ἀσθενεῖς ἤ νά θάψουν τούς κεκοιμημένους, οὔτε τάφοι γιά νά ὑποδεχθοῦν τά σώματά τους. Δέν μποροῦσε ἆραγε ὁ Ἅγιος νά θεραπεύσει καί τούς ἐκτός τοῦ ναοῦ ἀσθενεῖς ἐπικαλούμενος τόν παντοδύναμο Θεό; Ἀσφαλῶς μποροῦσε. Ἤθελε ὅμως νά δείξει τήν ἀνθρώπινη ἀδυναμία καί τήν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ. Ἔξω ἀπό τόν ναό οἱ γιατροί δέν μποροῦσαν νά κάνουν τίποτε. Μέσα ὅμως στόν οἶκο Του, πού χαρακτηρίζεται καί ὡς κομμάτι τοῦ οὐρανοῦ στή γῆ, ὁ παντοδύναμος Θεός καί ὀ ἔνοικος τοῦ ναοῦ Ἅγιος Δημήτριος ἐθεράπευαν πλήθη ἀνθρώπων, καί ὁδηγοῦσαν ἔτσι σέ θεογνωσία καί μετάνοια.
Αὐτό ἐπισημαίνει μετά ἀπό πολλούς αἰῶνες ὁ ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ἅγιος Σμεών ὁ Μυσταγωγός (1416/17-1429), ὁ ὁποῖος κωδικοποιεῖ τήν λειτουργική τάξη τῆς Ἐκκλησίας καί ἐκφράζει γνήσια τήν Πίστη καί τήν Παράδοσή της. Σέ κείμενό του, τό ὁποῖο παρουσιάσαμε σέ προηγούμενη μελέτη μας μέ τίτλο: «Προσβολή τῶν δογμάτων τῆς Ἐκκλησίας καί τῆς ἱερότητας τῶν ναῶν μέ πρόσχημα τόν Κορωνοϊό»[5], μᾶς λέγει ὅτι ὁ ναός ἀφιερώνεται στόν Θεό καί εἶναι πλέον οἶκος Του, μέσα στόν ὁποῖο κατοικεῖ. Καί ὁ Ἅγιος ἐπίσης, στό ὄνομα τοῦ ὁποίου τιμᾶται ὁ ναός, μένει στόν ναό, σάν σέ δικό του σπίτι: «Ὁ ναός ἀφιέρωται τῷ Θεῷ, καί αὐτοῦ ἐστιν οἶκος· καί αὐτός ἐστιν ἐν αὐτῷ. Καί ὁ ἐπικληθείς δέ δοῦλος αὐτοῦ ἐν αὐτῷ μένει ὡς ἐν οἰκείῳ σκηνώματι». Μέ τήν ψυχή του ὁ Ἅγιος παρευρίσκεται ἀοράτως, καί πολλές φορές εἶναι καί σωματικά ἐκεῖ μέ τά λείψανά του «καί θείᾳ δυνάμει καί χάριτι ἐνεργεῖ». Μέσα στούς ναούς ἐνεργοποιοῦνται θεῖες δυνάμεις καί ἐμφανίσεις Ἀγγέλων καί Ἁγίων, ἐπιτελοῦνται θαύματα, ἐκπληρώνονται τά αἰτήματα καί θεραπεύονται οἱ ἀσθενεῖς: «Θεῖαι γάρ δυνάμεις ἐνεργοῦνται ἐν τοῖς ναοῖς, καί ἀγγέλων ἐμφάνειαι καί ἁγίων· καί σημεῖα τελεῖται· καί τά αἰτήματα δίδοται· καί ἰάματα χορηγεῖται». Ἀκόμη καί τά ἄψυχα ἀντικείμενα πού βρίσκονται στό ναό, τά νερά καί οἱ πέτρες καί οἱ κίονες καί τά πέπλα καί τά σίδερα μᾶς ἁγιάζουν, ὄχι βέβαια ἀπό μόνα τους, διότι ὡς κτίσματα ἄψυχα ἀπό μόνα τους δέν ἔχουν τίποτε. Ἐνεργοῦν ὅμως μέ τή Χάρη τοῦ Θεοῦ πού τήν ἐπικαλούμαστε, καί μέ τό νά ἀναφέρουμε τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ, γιά νά ἁγιασθοῦμε ἐμεῖς. Ὅπου λοιπόν ὑπάρχει ὀνομασία καί ἐπίκληση τοῦ ὀνόματος τοῦ Θεοῦ πού ἐδημιούργησε τά πάντα, τῆς Ἁγίας Τριάδος, πού εἶναι ὁ μόνος ἀληθινός Θεός, ἐκεῖ εἶναι ὅλα ἅγια καί ὅλα ἁγιάζουν καί θεραπεύουν καί σώζουν μέ τήν Χάρη τοῦ Θεοῦ: «Καί τά ἐν αὐτοῖς δέ τοῖς ναοῖς ἄψυχα ὕδατά τε καί λίθοι καί κίονες καί πέπλα καί σιδήρια ἐνεργεῖ· οὐκ ἀφ᾽ ἑαυτῶν, πῶς γάρ, ἄψυχα καί κτίσματα Θεοῦ ὄντα, καί μηδέν ἀφ᾽ ἑαυτῶν ἔχοντα; Ὅμως ταῦτα ἐνεργεῖ τῇ τοῦ Θεοῦ χάριτι ἐν τούτοις ἐπικληθείσῃ, καί τοῦ θείου ἐν τούτοις ἐπονομασθέντος ὀνόματος, ἵν᾽ ἁγιασθῶμεν ἡμεῖς. Ὅπου τοίνυν Θεοῦ ὀνομασία τε καί ἐπίκλησις τοῦ πάντα πεποιηκότος, τῆς μακαρίας Τριάδος, τοῦ μόνου ὄντος Θεοῦ, ἅγια πάντα, καί ἐνεργεῖ πάντα, καί ἰᾶται καί σώζει τῇ χάριτι»[6].
Δυστυχῶς ὑπάρχουν κληρικοί καί θεολόγοι ὑποστηρικτές τῶν κρατούντων, ἐχθροί ὅμως τοῦ Θεοῦ καί τῆς Ἐκκλησίας, οἱ ὁποῖοι, γιά νά δικαιολογήσουν τό κλείσιμο τῶν ναῶν καί τήν μασκοφορία μέσα στούς ναούς, διατείνονται ὅτι ὁ Θεός ἐνεργεῖ καί δρᾶ καί ἔξω ἀπό τούς ναούς καί δέν πρέπει νά περιορίζουμε τήν ἐνέργειά του μόνο μέσα στήν Ἐκκλησία. Δέν ἀντιλαμβάνονται ὅτι μέ αὐτό τους τό ἐπιχείρημα ἀποϊεροποιοῦν τούς ναούς, τούς ἀπογυμνώνουν ἀπό τόν θεῖο καί ἱερό χαρακτήρα τους, τούς ἐξισώνουν μέ τά κοινά κτίσματα καί κτίρια, τά καταστήατα, τά γήπεδα, τά γραφεῖα, τίς διάφορες αἴθουσες, σέ ἀντίθεση μέ τό σύνολο τῆς Ὀρθόδοξης Παράδοσης καί ζωῆς, σέ ἀντίθεση μέ τήν διαχρονική Πίστη τῆς Ἐκκλησίας; Ἀσφαλῶς ὁ Θεός εἶναι πανταχοῦ παρών καί ἐνεργεῖ καί ἔξω ἀπό τούς ναούς. Στούς ναούς ὅμως εἶναι ξεχωριστή, ἔντονη διαρκής καί πληθωρική ἡ ἐνέργεια τῆς Χάριτος, ὥστε νά γνωρίζουν οἱ πιστοί ποῦ νά καταφύγουν γιά νά ζητήσουν βοήθεια. Καί εἶναι ξεχωριστή καί πληθωρική ἡ ἐνέργεια τῆς Χάριτος, διότι, ὅπως μᾶς ἐξήγησε ὁ Ἅγιος Συμεών, κατ᾽ ἐξοχήν ἐκεῖ καί πληθωρικά ἐπικαλούμαστε συνεχῶς καί ἀδιαλείπτως τό ὄνομα τοῦ Θεοῦ μέ τίς προσευχές καί τίς ἀκολουθίες, μέ τήν συνεχῆ τέλεση τῆς Θείας Εὐχαριστίας, μέ τήν παρουσία τῶν Ἁγίων Εἰκόνων καί τῶν Ἱερῶν λειψάνων, μέ τήν ἀκολουθία τῶν Ἐγκαινίων καί τήν δι᾽ αὐτῆς ἀφιέρωσή τους στόν Θεό καί στούς Ἁγίους, τῶν ὁποίων τά ὀνόματα φέρουν. Ὁ ναός εἶναι ἰατρεῖο, θεραπευτήριο, νοσοκομεῖο, ψυχικῶν καί σωματικῶν νοσημάτων, καί διαθέτει ὅλα τά φάρμακα τῆς σοφίας καί τῆς δύναμης τοῦ Θεοῦ καί τῶν Ἁγίων.
Σέ δάσος κοντά στήν Κωνσταντινούπολη θεράπευσε ἡ Θεοτόκος, ἡ Ζωοδόχος Πηγή, τόν τυφλό πού φρόντιζε ὁ αὐτοκράτωρ Λέων ὁ Μακέλης, ὁ Μέγας, πρίν γίνει βασιλιάς. Ἐκεῖ ὅμως μέ συμβουλή τῆς Παναγίας κτίζει ναό, τόν περίφημο ναό τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς τοῦ Μπαλουκλῆ, καί στόν ναό αὐτό ἐκδηλώθηκε ἡ ἰαματική καί θεραπευτική δύναμη τῆς Θεοτόκου. Ἐκπλήσσεται κανείς διαβάζοντας τά εἴδη τῶν νοσημάτων πού θεραπεύθηκαν ἐκεῖ, ὅπως μᾶς τά παρουσιάζει τό Συναξάρι τῆς Παρασκευῆς τῆς Διακαινησίμου Ἑβδομάδος. Γι᾽ αὐτό καί σέ προηγούμενο κείμενό μας μέ τίτλο «Οἱ μασκοφόροι καί οἱ ὑποστηρικτές τους δέν ἄκουσαν γιά τά θαύματα τῆς Παναγίας»[7] δημοσιεύσαμε τό ἀπολυτίκιο τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς καί δύο τροπάρια ἀπό τόν κανόνα τῆς Παναγίας στήν ἀκολουθία τοῦ Μικροῦ Ἁγιασμοῦ, ὥστε νά ἐντραποῦν ὅσοι ἐξισώνουν τούς ναούς μέ τά ἄλλα κοσμικά κτίσματα καί κτίρια καί ἀρνοῦνται τήν ἱερότητα καί τήν ἰδιαιτερότητά τους. Τό ἀπολυτίκιο εἶναι ποίημα τοῦ λογίου Ἱεράρχου τοῦ 11ου αἰῶνος Ἰωάννου Μαυρόποδος, ἐπισκόπου Εὐχαΐτων τοῦ Πόντου, ὁ ὁποῖος συνέστησε καί τήν ἑορτή τῶν Τριῶν Ἱεραρχῶν καί συνέθεσε καί τήν ἀκολουθία τους:
Τό ἀπολυτίκιο τῆς Ζωοδόχου Πηγῆς:
«Ὁ ναός τῆς πηγῆς σου, ἀειπάρθενε Δέσποινα, οὐρανίων χαρίτων καί θαυμάτων πεπλήρωται. Ἐν τούτῳ γάρ τεράστια φοβερά τελοῦνται καί σωμάτων καί ψυχῶν θεραπεύονται τά πάθη, καί τῶν δαιμόνων φάλαγγες διώκονται. Δόξα τῇ παρουσίᾳ σου Ἁγνή! Δόξα τῇ ἐπισκέψει σου, δόξα τῇ πρός ἡμᾶς ἀπείρῳ φιλευσπλαχνίᾳ σου!».
Τά τροπάρια ἀπό τόν κανόνα τοῦ Μικροῦ Ἁγιασμοῦ:
«Ὁ ναός σου Θεοτόκε, ἀνεδείχθη ἰατρεῖον νοσημάτων ἄμισθον, καί θλιβομένων ψυχῶν παραμύθιον».
«Τίς προστρέχων τῷ ναῷ σου Θεοτόκε, οὐ λαμβάνει ταχέως τήν ἴασιν, ψυχῆς τε ὁμοῦ καί τοῦ σώματος, ἄχραντε;»
3. Ἡ πρωτοφανής «παμφάγος καί παντοφθόρος» λοίμωξη τῆς Θεσσαλονίκης
Ἄς ἐπανέλθουμε ὅμως στήν διάσωση τῆς Θεσσαλονίκης ἀπό τήν φοβερή λοίμωξη, τήν ὁποία ὁ συγγραφεύς στήν σχετική διήγηση χαρακτηρίζει ὡς παμφάγο καί παντοφθόρο, πού ξεπέρασε ὅλες τίς δοκιμασίες πού ἔστειλε παιδαγωγικά στούς ἀνθρώπους ὁ Θεός. Ἡ διήγηση περιλαμβάνεται στό Γ´ κεφάλαιο τοῦ Α´ Βιβλίου τῶν θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου πού φέρει τόν τίτλο «Διήγησις Θαυμάτων». Τό πρῶτο αὐτό βιβλίο περιλαμβάνει δεκαπέντε κεφάλαια μέ ἰσάριθμα θαύματα. Τό Γ´ κεφάλαιο πού μᾶς ἐνδιαφέρει ἐδῶ ἐπιγράφεται «Περί τοῦ λοιμοῦ» καί ὁ συγγραφεύς δηλώνει ὅτι εἶναι αὐτόπτης μάρτυς, ὅπως καί πολλῶν ἄλλων θαυμάτων τοῦ Βιβλίου. Συγγραφεύς εἶναι ὁ ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης Ἰωάννης, ὁ ὁποῖος ἀρχιεράτευσε στήν Θεσσαλονίκη μεταξύ τῶν ἐτῶν 610-625, τά περιγραφόμενα δέ στό Βιβλίο θαύματα συνέβησαν κατά τήν διάρκεια τῆς ἀρχιερατείας τοῦ προκατόχου του Εὐσεβίου κατά τά ἔτη 590-610. Ἡ λοίμωξη συνέβη τό 597. Κατά τήν ἐκτίμηση τῶν εἰδικῶν ὁ ἀρχιεπίσκοπος Ἰωάννης ἐκφώνησε αὐτές τίς διηγήσεις ὡς ὁμιλίες κατά τήν ἑορτή τοῦ Ἁγίου Δημητρίου εἴτε ἐπί σειρᾷ ἀντιστοίχων ἐτῶν, εἴτε σέ ἔκτακτη σειρά συνεχῶν ὁμιλιῶν, ὅταν ἀνῆλθε στόν ἀρχιεπισκοπικό θρόνο τῆς Θεσσαλονίκης[8].
Μᾶς λέγει λοιπόν στό κεφάλαιο «Περί τοῦ λοιμοῦ»[9], ὅτι πρίν ἀπό λίγο χρόνο ἦλθε στήν πόλη αὐτή «θεήλατος ὀργή», ἡ παμφάγος, παντοφθόρος καί παντοφόνος, ἐπειδή ἐνωρίτερα δέν συμμορφώθηκαν οἱ Θεσσαλονικεῖς πρός τό θέλημα τοῦ Θεοῦ, μετά ἀπό μικρότερες μάστιγες πού ἔπληξαν τά φυτά καί τά ζῶα. Οὔτε, ὅταν μετέφερε τήν πληγή στά θηλάζοντα μικρά παιδιά, ἔγιναν οἱ κάτοικοι καλύτεροι. Τό πνευματικό οἴδημα, τό οἴδημα τῶν ψυχῶν, δέν ὑποχώρησε οὔτε μέ αὐτήν τήν τομή, γι᾽ αὐτό καί ἐπέτρεψε ὁ Θεός νά ἐπιπέσει στήν πόλη ὁ σκληρός καί ἀνυπόφορος καυτήρας τῆς λοίμωξης, ὁ ὁποῖος δέν ἔδειξε οἶκτο οὔτε γιά τά νήπια, οὔτε γιά τίς γυναῖκες, οὔτε γιά τούς νέους, οὔτε κάποια φειδώ γιά τούς ἄνδρες πού ἦσαν ἀπαραίτητοι γιά τήν ἄμυνα τῆς πόλης, πού δεινοπαθοῦσε ἀπό τίς ἐπιθέσεις τῶν βαρβάρων. Ὅλοι ἀναρπάζονταν ὁρμητικά, ἀπό τά νήπια μέχρι τούς ἄντρες, μέ ἐξαίρεση ἐκείνων πού βρίσκονταν σέ βαθιά γεράματα. Καί αὐτό γιά νά φανεῖ ὅτι τήν φθορά δέν τήν προκάλεσε κάποια φυσική δυσκρασία τοῦ ἀέρα, πού θά ἔπληττε πρῶτα τούς ἡλικιωμένους, ἀλλά ὁ Κύριος· καταστρέφονταν οἱ νέοι καί ἀκμαῖοι, ἐνῶ διατηροῦνταν οἱ γέροι πού ἦσαν στά πρόθυρα τοῦ τάφου καί ἐβίωναν ἔτσι διπλό θάνατο μέ ὅσα συνέβαιναν. Ὅλες οἱ πύλες τῆς πόλης ἦσαν γεμᾶτες ἀπό τίς ὁλοήμερες ἐκφορές τῶν νεκρῶν. Σέ ὅλα τά φέρετρα μετέφεραν περισσότερους ἀπό ἕναν νεκρούς, δύο καί τρεῖς σέ περίπτωση ἀνδρῶν καί γυναικῶν καί, ἄν ἦσαν παιδιά, τέσσερα καί πέντε. Πολλοί νεκροί ἔμεναν ἄταφοι στά σπίτια, ἀφοῦ δέν ὑπῆρχαν ὑγιῆ συγγενικά πρόσωπα γιά νά τούς μεταφέρουν. Τραύματα δέν φαίνονταν πουθενά στά σώματα· ξαφνικά ἐρχόταν ὁ θάνατος μέ βρύσες αἵματος ἀπό τό στόμα, σημάδι πού ἔδειχνε ὅτι αὐτός πού τό ἔπαθε θά πέθαινε. Στεναγμοί καί πένθη ἁπλωμένα παντοῦ. Σέ κάθε σπίτι οἱ νεκροί ἦσαν περισσότεροι ἀπό τούς ζωντανούς. Πολλοί ἔμεναν ἄταφοι καί κάποιες φορές γίνονταν καί βέβηλοι ἐνταφιασμοί· ἀνοίγονταν παλαιοί τάφοι καί γέμιζαν ἀπό πτώματα σωρηδόν κρυφά τήν νύκτα ἀπό ἀνθρώπους πού δέν ἤθελαν νά μείνουν ἄταφοι οἱ δικοί τους.
Μπροστά σ᾽ αὐτόν τόν κίνδυνο ὅλοι ἔφευγαν ἀπό τά σπίτια τους καί κατέφευγαν στούς ναούς, στούς οἴκους τῶν Ἁγίων καί οἱ περισσότεροι κατέφυγαν «εἰς τόν ἰαματικόν καί φυλακτήριον οἶκον τοῦ πανενδόξου μάρτυρος, καί τοσοῦτοι ἦσαν, τεκμαίρομαι εἰπεῖν, ὡς μηδέ ἄλλον ἕνα χωρεῖν τό ἅγιον τέμενος». Τέτοιος συνωστισμός ὑπῆρχε στόν ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, ὥστε δέν χωροῦσε οὔτε ἕνας ἀκόμη. Οὔτε ἀποστάσεις οὔτε μάσκες οὔτε ἀπολυμαντικά μέσα στόν ναό. Ὁ ἰός ἔμεινε ἀπ᾽ ἔξω. Καί κατά τήν διάρκεια τῆς νύκτας ἐμφανιζόμενος ὁ Ἅγιος Δημήτριος ἐθεράπευε τούς περισσοτέρους, καί τήν ἄλλη ἡμέρα ἔφευγαν ὑγιεῖς μέσα ἀπό τόν ὑγιόδωρο ναό τοῦ μεγαλομάρτυρος Δημητρίου. Ὑγιόδωρος λοιπόν καί ὄχι νοσογόνος καί μολυσμένος ὁ ναός τοῦ μεγαλομάρτυρος. Καί οἱ ἄλλοι ναοί τό ἴδιο.
Εἶναι συγκλονιστική ἡ περιγραφή τῶν συμπτωμάτων τῆς λοίμωξης πού συνόδευαν αὐτούς πού ἔμπαιναν στόν ναό τοῦ Ἁγίου Δημητρίου. Ἄλλοι φλέγονταν ἀπό κακοήθεις πυρετούς μέ βουβονικά οἰδήματα. Σέ ἄλλους ἀνέβλυζαν ἀπό τό στόμα βρύσες αἱμάτων, σάν νά εἶχαν σφαχθῆ ἀοράτως. Ἄλλων σάλεψε ὁ νοῦς ἀπό τόν ἔντονο ὑψηλό καί συνεχῆ πυρετό καί ἔμοιαζαν μέ μανιακούς. Μερικῶν καίγονταν τά ἐσωτερικά, χωρίς οἱ γιατροί νά μποροῦν νά διαγνώσουν τήν αἰτία. Τά φάρμακα πού τούς ἔδιναν δέν ἀπέδιδαν τήν ὑγεία, ἀλλά οὔτε κάποια προσωρινή ἀνακούφιση ἀπό τούς πόνους. Σέ ἄλλους ἐνέσκηψε μία παράξενη καί ἀγνοούμενη ἀπό τούς ἰατρούς πάθηση· εἶχαν σφοδρότατο πυρετό πού τόν ἄντεχαν μόνο ἐπί ὀκτώ μέχρι δέκα ὧρες καί, ὅταν πέθαιναν, δέν μποροῦσαν οἱ οἰκεῖοι οὔτε νά τούς στολίσουν ἤ νά τούς λούσουν καί νά τούς πλύνουν ἤ νά τούς μεταφέρουν σέ ἄλλο τόπο, διότι τά μέλη διαλύονταν ἀμέσως, σάν νά τά εἶχε κανείς συγκολλήσει μέ ἁπλό κερί ἤ μέ ἁπαλό ἔμπλαστρο.
4. Συμπεράσματα καί συγκρίσεις
Ὁ ἀρχιεπίσκοπος Ἰωάννης, αὐτόπτης μάρτυρας τῆς φοβερῆς λοίμωξης καί ἀπολύτως ἀξιόπιστος, διότι τά διηγεῖται λίγα χρόνια μετά σέ ἀνθρώπους πού τά εἶχαν ζήσει καί τά ὑποστῆ, παραθέτει καί πολλές ἄλλες λεπτομέρειες γι᾽ αὐτό τό θαῦμα τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, τίς ὁποῖες μπορεῖ κανείς νά διαβάσει στίς πηγές πού παραπέμπουμε στίς ὑποσημειώσεις. Ἐμᾶς μᾶς ἐνδιέφερε νά δείξουμε λόγῳ τῆς συγκυρίας τοῦ Κορωνοϊοῦ πῶς θά ἔπρεπε οἱ ἐπίσκοποι, οἱ ἄλλοι κληρικοί, οἱ θεολόγοι καί οἱ ἁπλοῖ πιστοί νά ἀντιμετωπίσουμε τόν φόβο καί τόν τρόμο πού ἀδικαιολόγητα ἔχουν ἐνσπείρει οἱ ἁρμόδιοι γιά τούς δικούς τους λόγους σέ ὅλο τόν πλανήτη μέ φοβερές συνέπειες, στήν οἰκονομική καί κοινωνική ζωή, στήν ψυχική καί σωματική ὑγεία τῶν ἀνθρώπων, καί πρό παντός στήν θεοσέβεια, στήν ἐμπιστοσύνη στόν Χριστό καί στήν Ἐκκλησία του, πού φαίνεται νά εἶναι ὁ κύριος στόχος.
Ἰδιαίτερα στήν Ὀρθόδοξη Ἑλλάδα, πού παρά τίς ρωγμές καί τίς πνευματικές κατεδαφίσεις ὑπάρχουν ἀκόμη ἀντοχές στήν Πίστη τοῦ λαοῦ, ἡ στόχευση εἶναι ὁλοφάνερη. Λίγο πρίν ἀπό τό Πάσχα, στήν ἀρχή τῆς Ἁγίας καί Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς, πρίν ἀπό τήν ἑορτή τοῦ Εὐαγγελισμοῦ καί μέχρι τόν Μάϊο ἔκλεισαν παντελῶς τούς ναούς, τά νοσοκομεῖα καί θεραπευτήρια αὐτά τῶν ψυχικῶν καί σωματικῶν νοσημάτων καί ἐσυκοφάντησαν τό κορυφαῖο καί ἁγιώτατο μυστήριο τῆς Θείας Εὐχαριστίας. Μετά ἀπό σύντομη χαλάρωση ἐπανῆλθαν κατά τό Πάσχα τοῦ καλοκαιριοῦ, τόν Δεκαπενταύγουστο, κατά τήν ἑορτή τῆς Παναγίας, καί ἐπέβαλαν τήν ὑποχρεωτική χρήση τῆς μάσκας μέσα στούς ναούς προσβάλλοντας τήν ἱερότητά τους καί ἐξισώνοντάς τους μέ ὅλα τά ἄλλα κτίσματα καί κτίρια, ἀγνοώντας τήν ἐντός τῶν ναῶν ἁγιαστική καί θεραπευτική ἐνέργεια τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Καί τώρα πρίν ἀπό τήν μεγάλη ἑορτή τοῦ πολιούχου τῆς Θεσσαλονίκης Ἁγίου Δημητρίου μέ τήν τεράστια ἰαματική καί θεραπευτική του Χάρη, καταγεγραμμένη καί σέ ἱστορικά κείμενα, ὅπως εἴδαμε, καί στίς συνειδήσεις τῶν πιστῶν, ἀπαγορεύουν τήν λιτανεία τῶν ἱερῶν λειψάνων καί τῆς εἰκόνας του στούς δρόμους τῆς Θεσσαλονίκης, γιά νά μή ἀπολυμανθεῖ καί καθαρίσει ἡ ἀτμόσφαιρα ἀπό τούς πνευματικούς καί φυσικούς ἰούς. Ἀπαγορεύουν ἀκόμη καί τήν προσέλευση τοῦ πλήθους τῶν πιστῶν προσκυνητῶν στόν ναό του, γιά νά τιμήσουν τόν μυροβλύτη καί θαυματουργό πολιοῦχο. Σέ ὅσους ὀλίγους θά ἐπιτραπεῖ νά προσέλθουν θά τούς ἐπιβληθεῖ ἡ ἀσεβής μασκοφορία, πού προσβάλλει τήν παντοδυναμία τοῦ Θεοῦ καί τήν χάρη τῶν Ἁγίων. Ἀντί νά τιμήσουμε καί νά δοξάσουμε τόν Θεό καί τούς Ἁγίους, μέ τίς μάσκες τούς ἀτιμάζουμε καί τούς ἀγνοοῦμε.
Ἡ θνησιμότητα πού προκάλεσε καί προκαλεῖ ὁ Κορωνοϊός παγκοσμίως εἶναι ἐλάχιστη, καί ἐλαχιστότατη στήν χώρα μας. Εἰδικοί λοιμωξιολόγοι καταξιωμένοι διεθνῶς, ὅπως ὁ Ἕλληνας καθηγητής Γιάννης Ἰωαννίδης πού διδάσκει σέ πανεπιστήμιο τῆς Καλιφόρνιας, ὑπολογίζουν ὅτι γιά ἄτομα ἄνω τῶν 70 ἐτῶν ὁ δείκτης θνητότητας εἶναι γύρω στό 0,15-0,20 τοῖς ἑκατό, πού σημαίνει ὅτι σέ χίλιους ἀνθρώπους (1000) πεθαίνουν περίπου οἱ δύο (2), ἐνῶ γιά τίς νεώτερες ἡλικίες κάτω τῶν 70 ἐτῶν ὁ δείκτης εἶναι πολύ χαμηλότερος, γύρω στό 0,03-0,04 τοῖς ἑκατό, πού σημαίνει ὅτι στίς δέκα χιλιάδες ἀνθρώπων (10.000) πεθαίνουν τρεῖς ἕως τέσσερις. Κρίνει γιά τόν λόγο αὐτό ὁ καθηγητής Ἰωαννίδης ὅτι «Δέν δικαιολογεῖται ἐπιβολή νέων περιοριστικῶν μέτρων στίς διάφορες χῶρες»[10]. Ἀπό θεολογικῆς πλευρᾶς καί ἐκκλησιαστικῆς εἶναι ἀπαράδεκτο μέ ἕνα μικρό καί ἀσήμαντο κίνδυνο θανάτου νά τρομοκρατοῦνται οἱ Χριστιανοί πού δέν πρέπει νά φοβοῦνται καθόλου τόν θάνατο καί νά ἐμπιστεύονται τόν Θεό, ὁ ὁποῖος καθορίζει τά ὅρια τῆς ζωῆς καί τήν ὥρα τοῦ θανάτου, ἀνάλογα πρός τό πνευματικό συμφέρον τοῦ καθενός. Στήν περίπτωση τοῦ λοιμοῦ τῆς Θεσσαλονίκης ὁ δείκτης θνητότητας ἦταν τεράστιος, ὅπως εἴδαμε στήν διήγηση τοῦ θαύματος, καί ὁ Ἅγιος Δημήτριος ἐπενέβη θαυματουργικά. Τώρα πού ὁ κίνδυνος εἶναι ἐλαχιστότατος ἀμφισβητοῦμε τήν δύναμη καί τήν ἰαματική του Χάρη καί ἀπό φόβο κλείνουμε τόν ναό οὐσιαστικά καί μάλιστα κατά τίς ἡμέρες τῆς ἑορτῆς του.
Τότε συνωστίζονταν ὅλοι στόν ναό του, μέχρι σημείου νά μήν ὑπάρχει πλέον χῶρος οὔτε γιά ἕνα ἄτομο. Τώρα φαίνεται ὅτι ἔχασε τήν ἰαματική του Χάρη ὁ πολιοῦχος Ἅγιος καί οἱ ἄλλοι Ἅγιοι καί, ἀντί νά γεμίζουμε ἀσφυκτικά τούς ναούς καί νά ζητοῦμε τή βοήθειά τους, τούς κλείνουμε ἤ περιορίζουμε τόν ἀριθμό τῶν εἰσερχομένων ἤ φορᾶμε μάσκες ἀμφισβητώντας τήν ἰαματική καί θεραπευτική τους δύναμη.
Ὁ ἀρχιεπίσκοπος Ἰωάννης αἰσθάνεται τό ποιμαντικό χρέος σέ ὁμιλίες του κατά τήν ἡμέρα τῆς ἑορτῆς τοῦ Ἀγίου νά παρουσιάσει τήν μεγάλη ἰαματική καί θεραπευτική Χάρη του καί νά προτρέψει νά προστρέχουμε στόν ναό του γιά βοήθεια. Ὁ διάδοχός του σημερινός μητροπολίτης καί οἱ κληρικοί του ὄχι μόνο σιωποῦν καί κρύβονται, ἀλλά καί δείχνουν ὑπέρμετρο ζῆλο στό κλείσιμο τῶν ναῶν καί στήν ἐπιβολή τῆς μασκοφορίας, καί ἄς διδάσκει ὁ ἄλλος ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης, ὁ Ἅγιος Συμεών ὁ Μυσταγωγός, ὅτι ὅλα μέσα στούς ναούς ἁγιάζουν καί δέν μολύνουν. Ὁ Ἅγιος Δημήτριος στό ἄνθος τῆς νεότητος δέν φοβήθηκε τόν θάνατο καί ἔστειλε καί τόν Ἅγιο Νέστορα, ἔφηβο ἀκόμη, νά μαρτυρήσει ὑπέρ τοῦ Χριστοῦ λέγοντας τό γνωστό «καί τόν Λυαῖον νικήσεις καί ὑπέρ Χριστοῦ μαρτυρήσεις». Τώρα φοβόμαστε τόν Κορωνοϊό πού δέν εἶναι πάντως παμφάγος, παντοφθόρος καί παντοφόνος, ὅπως ἡ παλαιά λοίμωξη τῆς Θεσσαλονίκης. Πειθαρχοῦμε στούς νέους εἰδωλολάτρες τῆς θεᾶς Ὑγείας, ἀσεβοῦμε πρός τόν Θεό καί πικραίνουμε τόν φιλόπολι μεγαλομάρτυρα καί θαυματουργό πολιοῦχο μας, τόν Ἅγιο Δημήτριο. Ἔρημη πνευματικά καί κλειστή ἡ Θεσσαλονίκη αὐτές τίς ἡμέρες. Ποῦ νά βασισθεῖ ὁ φιλάνθρωπος Ἅγιος, γιά νά ζητήσει τό ἔλεος τοῦ Χριστοῦ, ὅπως τοῦ ζητᾶμε στό ἀπολυτίκιό του;
«Μέγαν εὕρατο ἐν τοῖς κινδύνοις, σέ ὑπέρμαχον, Θεσσαλονίκη, ἀθλοφόρε τά ἔθνη τροπούμενον. Ὡς οὖν Λυαίου καθεῖλες τήν ἔπαρσιν, ἐν τῷ σταδίῳ θαρρύνας τόν Νέστορα, οὕτως Ἅγιε, Μεγαλομάρτυς Δημήτριε, Χριστόν τόν Θεόν ἱκέτευε δωρήσασθαι ἡμῖν τό μέγα ἔλεος».
[1]. Βλ. Πρωτοπρεσβύτερος Θεοδωρος Ζησης, «Ἡ Λῆμνος σώθηκε ἀπό λοιμική νόσο μέ προσευχές τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου Παλαμᾶ», στό περιοδικό Θεοδρομία 22 (2020) 154-161 καί στό νέο βιβλίο μας Ἐκκλησία καί Κορωνοϊός. Προσβολή τῶν δογμάτων καί τῆς ἱερότητας τῶν ναῶν, Θεσσαλονίκη 2020, σελ. 13-24.
[2]. Ἐνθ᾽ ἀνωτ. στή Θεοδρομία σελ. 158, στό νέο βιβλίο μας σελ. 19.
[3]. Δημοσιεύθηκε στό ἱστολόγιο «ikivotos.gr», στίς 13.9.2020.
[4]. Μία πρώτη ἀναίρεση τῶν θέσεων τοῦ Ἰωάννη Μπουγᾶ βλ. εἰς ἄρθρο τοῦ θεολόγου Β. Χαραλάμπους, «Ἀνυπόστατα τά περί νεοβαρλααμισμοῦ πού ἀποδίδονται διά τήν μή χρῆσιν τῆς μάσκας», εἰς Ὀρθόδοξος Τύπος, ἀριθμός φύλλου 2324, 9 Ὀκτωβρίου 2020, σελ. 1 καί 2.
[5]. Στή Θεοδρομία σελ. 191-215, στό νέο μας βιβλίο σελ. 67-102.
[6]. Περί τοῦ ἱεροῦ ναοῦ καί τῆς τούτου καθιερώσεως, PG 155, 336.
[7]. Βλ. στό μνημονευθέν ἀνωτέρω βιβλίο μας Ἐκκλησία καί Κορωνοϊός, σελ. 119-138.
[8]. Ὅλα τά σχετικά κείμενα δημοσιεύθηκαν ἀπό τό Κέντρο Ἁγιολογικῶν Μελετῶν τῆς Ἱερᾶς Μητροπόλεως Θεσσαλονίκης σέ τόμο μέ τίτλο Ἡ Γραμματεία τῶν Δημητρείων. Α´. Διηγήσεις περί τῶν θαυμάτων τοῦ Ἁγίου Δημητρίου, Κείμενο, Μετάφρασις, Εἰσαγωγή, Σχόλια, ἀπό τόν Παναγιωτη Κ. Χρηστου, Θεσσαλονίκη 1993.
[9]. Αὐτόθι, σελ. 212-231.
