Ειρήνη Π. Βεκρή
Τόπος και Άνθρωποι Το Αϊβαλί ανήκει στον ευρύτερο αιολικό χώρο του βορειοανατολικού Αιγαίου, στα παράλια της Μικράς Ασίας. Είναι δεν είναι 114 χλμ., από στεριάς, βορειότερα της Σμύρνης. Στα Ανατολικά, το χωρίζει από τη Λέσβο μονάχα το Μπουγάζι, η λουρίδα της θάλασσας που στενεύει πολύ στη Σκάλα των Μιστεγνών, κοντά στο Μανταμάδο, και απέχει από το Σαρμουσάκ, την άκρη της χερσονήσου του Αϊβαλιού 13 χλμ. Τόσο κοντά είναι, που ακούγεται, λένε, το λάλημα του πετεινού από τη μια στεριά στην άλλη. Το Μπουγάζι ξανοίγει πιο πάνω και βρέχει την Τρωάδα την εύφορη πεδιάδα, που ο Όμηρος την έκανε γνωστή σε όλες σχεδόν τις γενιές που διάβηκαν πόρτα σχολείου, από την εποχή του ραψωδού, αλλά και στις άλλες τις γενιές που κρυφά ή φανερά ποτίστηκαν από τα ελληνικά γράμματα. Για τα «γράμματα», που πολύ αγάπησαν και κανάκεψαν οι Αϊβαλιώτες, είναι πιο γνωστή στην Νεοελληνική Ιστορία η πόλη των Κυδωνιών.
Πυλώνας του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, αφού το Αϊβαλί ήταν σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα των τόπων που συνέβαλαν στη δημιουργία της νεοελληνικής εθνικής ταυτότητας, με τα σχολεία του, κυρίως με την περίφημη Ακαδημία.
Η «Ακαδημία των Κυδωνιών» υπήρξε ένα από τα αξιολογότερα εκπαιδευτικά ιδρύματα του τουρκοκρατούμενου Ελληνισμού. Προήλθε από την Ελληνική Σχολή της Παναγίας των Ορφανών1, η οποία μετά το 1800, αναδιοργανώθηκε από τους Βενιαμίν Λέσβιο και Γρηγόριο Σαράφη, πήρε το χαρακτήρα ανώτερης σχολής και ονομάστηκε Ακαδημία. Ο Βενιαμίν Λέσβιος, από τους κύριους εκπροσώπους του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, δίδαξε φιλοσοφία, μαθηματικά και φυσιογνωστικές επιστήμες, μαθήματα «καινοφανή» για την εποχή και προκάλεσε την αντίδραση εκκλησιαστικών κύκλων και το διωγμό του. Αργότερα η Ακαδημία κατηγορήθηκε και για επαναστατική δράση. Το 1811 τη διεύθυνσή της είχε αναλάβει ο ονομαστός λόγιος Θεόφιλος Καΐρης μέχρι το 1821, οπότε κάηκε η Ακαδημία. Οι μαθητές της Ακαδημίας των Κυδωνιών τίμησαν τα ελληνικά γράμματα.
Καλό είναι να ξεκαθαριστεί και από την αρχή το ερώτημα για το όνομα της αλησμόνητης πατρίδας: Αϊβαλί ή Κυδωνίες; Πρέπει να ειπωθεί πως Αϊβαλί και Κυδωνίες είναι βέβαια η ίδια πολιτεία. Κυδωνίες είπαν τον τόπο τους, οι πρώτοι του κάτοικοι. Κι επειδή το κυδώνι στα τούρκικα το λένε αϊβά, τον είπαν και Αϊβαλί. Για τους γραμματιζούμενους πάντα Κυδωνίες ήταν το σωστό. Όμως τόποι με το όνομα αυτό έχουν υπάρξει πολλοί. Έτσι μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή, ο Ηλίας Βενέζης, ο Στρατής Δούκας2, ο Φώτης Κόντογλου, ο Πάνος Βαλσαμάκης και άλλοι Αϊβαλιώτες των γραμμάτων και των τεχνών, που έταξαν σκοπό της ζωής τους να προβάλουν τον λαϊκό πολιτισμό της ιδιαίτερης πατρίδας τους, επέλεξαν να λέγονται Αϊβαλιώτες και όχι Κυδωνιάτες. Γιατί αυτό το όνομα τους έκανε μοναδικούς. Απέκτησαν έτσι, τη δική τους πολιτιστική ταυτότητα3.
Στις αρχές του 16ου αι., το Αϊβαλί, ήταν μονάχα ένα ασήμαντο ψαροχώρι, καλά κρυμμένο από τους κακόβουλους. Είχε δύσκολη πρόσβαση από στεριά και από θάλασσα, και ήταν έξω από τους βασικούς δρόμους της Μικρασίας. Λέσβιοι ψαράδες, στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, εγκαταστάθηκαν εκεί πρώτοι, κυνηγημένοι, με το φόβο των Οθωμανών και των πειρατών. «Ο τόπος είναι ένα χερσόνησο σα δρεπάνι, που βγαίνει έξω από τη στεριά της Ανατολής και στρίβει κατά τον βοριά. Το μέρος της θάλασσας, που σφαλιέται ανάμεσα στο χερσόνησο και στη μεγάλη στεριά, το βουλώνει ένα νησί, τα Μοσκονήσια, κι αφήνει δυο περάσματα στενά, ένα κατά το βασίλεμα κι άλλο ένα κατά τον βοριά. Το πρώτο είναι το πιο φαρδύ και το λένε Ταλιάνι, το άλλο είναι κατά πολύ στενότερο και το λένε Ντουλάπι. Ήταν ένας κόσμος κρυφός που τον έκλειναν πε- ρίπου τριάντα νησάκια, που τα έλεγαν Εκατόνησα, δηλαδή Νησιά του Εκάτου, του Απόλλωνα ή και της Εκάτης, του Φεγγαριού». Έτσι περιέγραψε την ιδιαίτερή του πατρίδα ο συγγραφέας και αγιογράφος Φώτης Κόντογλου4.
Μπροστά, είχε το Αϊβαλί τα Μοσχονήσια, που το έκρυβαν από αυτόν που ερχόταν από τα Δυτικά. Προς το Νοτιά είχε τρία βουνά, από Ανατολή προς Δύση.
Το πρώτο το έλεγαν Προφήτη Ηλία. Τα άλλα δυο είχαν ονόματα παρμένα από το σχήμα τους. Ήταν «Του Λαγού τ’ Αυτιά» γιατί είχε στην κορυφή δυο βράχια όρθια, και το τρίτο λεγόταν «Του Δαιμόνου η Τράπεζα». Ήταν σαν στρογγυλό τραπέζι, με μια κρούστα άμμου απλωμένη επάνω του. Μήτε λουλούδια, μήτε ραδίκια, μήτε αγκάθια φύτρωναν ποτέ εκεί…
Οι Αϊβαλιώτες ήταν λαός δημιουργικός και τολμηρός. Ο τόπος τους, από την αρχή χωρίς τον έλεγχο των Οθωμανών, που δεν έφτανε ως εκεί λόγω της γεωγραφικής του απομόνωσης, διευκόλυνε τη διακίνηση αγαθών, λαθραίων και αφορολόγητων. Οι πειρατές διάλεγαν τον τόπο τούτο για να διακινούν τα λάφυρα στο εσωτερικό της Ανατολής. Άνθιζε το κοντραμπάντο5, άνθισε και το σύννομο εμπόριο, που έφερε πλούτο στους κατοίκους. Στη συνέχεια, χάρη στις πολιτικές συγκυρίες, που κατάλληλα αξιοποιήθηκαν και τη χαρισματική μορφή του παπά Ιωάννη Δημητρακέλλη-Οικονόμου6 που για είκοσι χρόνια κυβέρνησε το Αϊβαλί, οδηγήθηκε η πολιτεία σε θεαματική οικονομική και οικιστική ανάπτυξη τον 18ο και 19ο αι.
 |
| Το Λιμάνι των Κυδωνιών (Σύλλογος Μικρασιατών Σκάλας Λουτρών Λέσβου «Το Δελφίνι», Ημερολόγιο 2012) |
Οι Κυδωνίες τον 19ο και αρχές του 20ου αιώνα Όταν οι Τούρκοι στις 3 Ιουνίου του 1821 κατέκαψαν το Αϊβαλί7, οι τύχες και οι δράσεις των Αϊβαλιωτών μεταφέρθηκαν στην Επαναστατημένη Ελλάδα. Εκεί πολέμησαν, δίδαξαν, χρησιμοποίησαν τις γνώσεις και δεξιότητές τους όπου τους ζητήθηκε, παραμένοντας πάντα ετερόχθονες-πρόσφυγες. Στην Γ’ Εθνοσυνέλευση, το 1827, συζητήθηκε το προσφυγικό. Ο Κυβερνήτης Ιωάννης Καποδίστριας είπε ότι οι πρόσφυγες (κυρίως Κυδωνιάτες και Μοσχονησιώτες) έπρεπε να επιστρέψουν στις πατρίδες τους, γιατί η Πύλη θα κατηγορούσε την Ελληνική Κυβέρνηση πως υπερασπίζεται υπηκόους οθωμανικής δικαιοδοσίας. Η Ελλάδα δεν ήταν τότε σε θέση να μεριμνήσει και για αυτούς. Έτσι άρχισε και επίσημα η επάνοδος των προσφύγων στην κατεστραμμένη πόλη τους και η ανοικοδόμησή της. Το φιρμάνι της αυτονομίας των Κυδωνιών είχε καεί, όμως τα προνόμια ίσχυσαν, κατά το εθιμικό δίκαιο. Ο πληθυσμός ήταν και πάλι αμιγής ελληνικός. «Οι Κυδωνιείς και προ της επαναστάσεως και μετά την επανάστασιν υπήρξαν όχι μόνον αμιγής Ελληνικός πληθυσμός μέσα εις το Τουρκικόν Κράτος, μια μικρά Ελλάς μέσα εις την Τουρκίαν, αλλά και εκατόν τοις εκατόν πάντοτε Έλληνες κατά την ψυχήν και το φρόνημα»8.
Το 1831 στην ερειπωμένη πολιτεία βρέθηκαν περίπου 12.000 κάτοικοι. Οι Κυδωνιάτες και στην επιστροφή τους, διατήρησαν τα παλιά ήθη και έθιμα και την κοινωνική διαστρωμάτωση, σε Πάνω, Κάτω και Μέση Χώρα, με τις αντίστοιχες πολιτικές παρατάξεις. Οι μικροϊδιοκτήτες δανείζονταν από ανάγκη για να φτιάξουν τα σπίτια τους και να καλλιεργήσουν τα κτήματά τους. Αλλά οι τόκοι ήταν βαρύτατοι και κατηγορίες για κακοδιαχείριση έφεραν ταραχές. Ήταν μια περίοδος αντιπαραθέσεων στο Αϊβαλί και τα Μοσχονήσια που διήρκεσε δέκα χρόνια. Μετά τις εκλογές του 1842, με τη μεσολάβηση του μητροπολίτη Εφέσου και την επιβολή στρατιωτικού νόμου, έγινε η συμφιλίωση.
Λίγα χρόνια μετά, από το τέλος του Ρωσοτουρκικού Πολέμου το 1878, μέχρι το Κίνημα των Νεοτούρκων το 1908, οι Κυδωνίες γνώρισαν μεγάλη ανάπτυξη.
Οι Κυδωνιάτες τακτοποίησαν πρώτα τις φορολογικές τους εκκρεμότητες, που είχαν τεχνιέντως μέσα στις εσωτερικές ταραχές διογκωθεί από την Πύλη. Περιορίστηκαν οι διαμάχες ανάμεσα στις πολιτικές παρατάξεις. Άρχισαν να πολλα- πλασιάζονται τα εργοστάσια και οι βιοτεχνίες, ενώ η ίδρυση ατμοκίνητων ελαιοτριβείων και η ανάπτυξη της ναυτιλίας έκαναν τις Κυδωνίες κέντρο εμπορίας λαδιού. Το λουστρίνι του Αϊβαλιού και το λάδι ήταν περιζήτητα. Οι Κυδωνιάτες κατάφεραν να καθιερώσουν την ονομασία «λάδι Κυδωνιών», για το ποιοτικό τους λάδι. Βασικός παράγοντας για την οικονομική ανάπτυξη ήταν η εκπαίδευση στον τομέα της γεωπονίας και η οργάνωση της παραγωγής. Υπήρχε πλήρης αξιοποίηση, τίποτα δεν πετιόταν από την ελιά. Γεωπόνοι, μηχανικοί και οικονομολόγοι εκπαιδεύονταν σε Πανεπιστήμια της Ευρώπης και στις δυο τελευταίες τάξεις των σχολείων διδάσκονταν μαθήματα Οικονομίας και Γεωπονίας.
Τα εμπορικά, εκπαιδευτικά και τα ταξίδια αναψυχής έφεραν τους Κυδωνιάτες σε επαφή όχι μονάχα με τους εμπορικούς οίκους του εξωτερικού και τα πανεπιστήμια, αλλά και με τη μόδα. Η μόδα απλώθηκε στους περισσότερους τομείς, τις κατοικίες, την επίπλωση, τη μουσική και την ενδυμασία. Το ντύσιμο έγινε Ευρωπαϊκό με απαραίτητο συνοδευτικό στοιχείο το κόσμημα. Οι έμποροι και επιχειρηματίες έντυναν τις γυναίκες τους με ακριβά ρούχα από το εξωτερικό. Μεγάλη αδυναμία είχαν οι Κυδωνιάτισσες στο κόσμημα, που βέβαια δεν ήταν μονάχα για λούσο, γιατί ήταν και επένδυση. Αυτά τα κοσμήματα, όσα κατάφεραν να φέρουν κρυφά στο Διωγμό μαζί τους, έσωσαν τις οικογένειες. Γιατί τα πούλησαν για ένα κομμάτι ψωμί βέβαια, αλλά δεν πέθαναν από την πείνα.
Με την μεγάλη ανάπτυξη του εμπορίου, το Αϊβαλί φάνηκε ότι υστερούσε ως προς το λιμάνι του, που ήταν μικρό και ρηχό και δεν μπορούσε να εξυπηρετήσει μεγάλα πλοία. Υπήρχε και ο ανταγωνισμός με τη Σμύρνη. Το 1880 ο πληθυσμός των Κυδωνιών είχε ξεπεράσει τις 20.000, η τοπική οικονομία πήγαινε καλά. Αλλά οι Οθωμανοί δεν είχαν περιθώριο να αναλάβουν οικονομικά κανένα έργο, πόσο μάλλον σε μια πόλη αμιγώς ελληνική. Τότε βρέθηκαν αρκετοί ευφυείς και πλούσιοι επιχειρηματίες, που χρηματοδότησαν γενναία τις εργασίες για το λιμάνι. Πριν τις εργασίες, επίσης γενναία είχαν μοιραστεί τα «μπαχτσίσια» σε Τούρκους κυβερνητικούς υπαλλήλους. Χιλιάδες χρυσές λίρες πρόσφεραν πλούσιοι Κυδωνιάτες, για να δοθούν οι άδειες. Σε δυο χρόνια λειτούργησε το εκβανθυσμένο λιμάνι. Οι Κυδωνίες είχαν γίνει αυτάρκεις. Υπήρχαν σαράντα εργοστάσια σαπωνοποιίας, εικοσιπέντε ατμοκίνητα και μηχανοκίνητα εργοστάσια ελαιουργίας, ογδόντα εργοστάσια βυρσοδεψίας και πολλά κτήματα που ήθελαν περιποίηση όλο το χρόνο. Κανείς δεν μπορούσε να πεινάσει στις Κυδωνίες. Είχαν λιμάνι, νοσοκομείο, σχολεία, ό,τι απαιτούσε η ζωή μιας σύγχρονης πόλης. Κοινωνικοοικονομικά, υπήρχε πάντα η διαστρωμάτωση των τάξεων και του πλούτου.
Οι πλούσιοι λογάριαζαν τον πλούτο ως μέσο για την καλή ζωή. Τα λούσα και τα χρυσαφικά δεν έλλειπαν και τα σπίτια στολισμένα, κρυφά και φανερά.
Κυρίως κρυφά, για να μην προκαλούν το φθόνο. Και το καθημερινό τους, ήταν μπόλικο, μπερκετλίδικο, σαν τη θάλασσα και σαν τη γη τους. Αλλά τα πλούτη χρησίμευαν πιο πολύ για να χαρίζουν στους ανθρώπους αξία στην κοινωνία. Για να ακούγεται η οικογένεια, να διαιωνίζεται το όνομά της, με δωρεές και αγαθοεργίες. Έτσι έγιναν τα εκπαιδευτήρια, το νοσοκομείο, το γηροκομείο και το βρεφοκομείο, που μετά την παλινόστηση έγινε ορφανοτροφείο. Όσα σχολεία υπήρχαν για τα αγόρια, άλλα τόσα υπήρχαν για τις κοπέλες. Γιατί οι Κυδωνιάτες πίστευαν πως μια μάνα για να αναθρέψει με ελληνική αγωγή τα παιδιά της και να διαφυλάξει τα όσια και τα ιερά του έθνους, έπρεπε να ξέρει γράμματα9.
Οι δωρητές και ευεργέτες, έμποροι και κτηματίες πλήρωναν για να κτιστούν και να εξοπλιστούν τα ιδρύματα, αλλά χρηματοδοτούσαν και τη συντήρησή τους, γιατί η κυβέρνηση αδιαφορούσε ή αδυνατούσε να συντηρήσει ακόμα και τα δικά της, τα τουρκικά σχολεία. Το λιμάνι ήταν το τελευταίο έργο στο Αϊβαλί, που ολοκληρώθηκε με ιδιωτική πρωτοβουλία και είχε ξεκινήσει από τη δεκαετία του 1860.
Μετά την κατασκευή του λιμανιού, η αγαθοεργία πήρε άλλη μορφή. Γνωστό έμεινε στην Ιστορία των Κυδωνιών το λεγόμενο «Ψυχομερίδιον». Υπήρξε μια αρχική δωρεά, του πλούσιου έμπορου Μανωλάκη, ο οποίος πρόσφερε όλη την περιουσία του για να δημιουργηθεί ένας πιστωτικός οργανισμός. Αργότερα συνεισέφεραν όλοι οι πλούσιοι Κυδωνιάτες, καθώς η χειρονομία αυτή φιλανθρωπίας θεωρήθηκε συγχρόνως σπουδαία ένδειξη πατριωτισμού. Από αυτόν τον οργανισμό δανείζονταν οι αξιόπιστοι έμποροι με υψηλό επιτόκιο. Τα έσοδα από τους τόκους ικανοποιούσαν τις ανάγκες της κοινωνικής αλληλεγγύης. Από το «Ψυχομερίδιον» καλύπτονταν τα έξοδα του νοσοκομείου, κτίστηκε νέα πτέρυγα και αποκτήθηκε σύγχρονος εξοπλισμός. Το νοσοκομείο, που ονομάστηκε «Ιερόν», κάλυπτε όχι μονάχα ανάγκες Αϊβαλιωτών, αλλά και της Λέσβου και της Λήμνου. Ήταν δωρεάν για τους Έλληνες, αλλά και τους Τούρκους των γύρω χωριών. Δωρεάν προσέφερε και κάθε γιατρός τις υπηρεσίες του, δυο φορές την εβδομάδα.
Οι πλούσιοι Κυδωνιάτες, που για θέματα υγείας πήγαιναν στο εξωτερικό, ανακάλυψαν τις Λέσχες της Ευρώπης, που είχαν χαρακτήρα φιλανθρωπικό και τις μιμήθηκαν. Έτσι το 1870 ιδρύθηκε ο σύλλογος «Αγαθοεργός Αδελφότης», που στο καταστατικό του έγραφε ως σκοπό ίδρυσης τη φιλανθρωπία. Στην πραγματικότητα επιτελούσε έργο εθνικό ενισχύοντας με την εκπαίδευση την εθνική συνείδηση των Αϊβαλιωτών. Η «Αδελφότης» επέβαλε στα σχολεία το πρόγραμμα του Ελληνικού Υπουργείου Παιδείας. Οι απόφοιτοι του Γυμνασίου μπορούσαν να εγγραφούν στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, χωρίς εξετάσεις.
Η αδελφότητα ζήτησε ακόμα από τον εκδοτικό οίκο της Γαλλίας «Didot»10, λόγω παλιάς γνωριμίας με την Ακαδημία, την αποστολή όλων των εκδόσεων του οίκου. Πράγματι η βιβλιοθήκη του Γυμνασίου, όχι μόνο εμπλουτίστηκε με τις εκδόσεις, αλλά ενημερωνόταν και σε τακτά διαστήματα με ό,τι νεότερο σε βιβλίο, περιοδικό ή εφημερίδα κυκλοφορούσε στην Ευρώπη.
Το 1882 ιδρύθηκε το «Φιλεκπαιδευτικόν Σωματείον Κυδωνιών» από επιστήμονες, φοιτητές και εμπόρους, που αποσκοπούσε στην ενίσχυση και διάδοση των γραμμάτων στην «ενδεή κοινωνική τάξη». Η εκπαιδευτική άνθηση των Κυδωνιών που συμβάδιζε με την οικονομική, προετοίμαζε τις νέες γενιές να προεκτείνουν τα όρια της ελευθερίας τους, ανακαλύπτοντας την εθνική τους ταυτότητα.
Αργότερα ιδρύθηκαν δύο μουσικοί σύλλογοι ο «Αρίων» και ο «Ορφεύς». Τα παιδιά, όλων σχεδόν των οικογενειών μάθαιναν ένα μουσικό όργανο. Στα πιο πλούσια σπίτια υπήρχε και πιάνο.
Το 1905 ιδρύθηκε ο γυναικείος σύλλογος «Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών» με σκοπό την ενίσχυση των γυναικών της κατώτερης τάξης. Οι γυναίκες μάθαιναν κέντημα και υφαντική. Ο σύλλογος λειτούργησε ως το διωγμό του 1917.
Πολλές γυναίκες, όταν βρέθηκαν πρόσφυγες, μπόρεσαν να ζήσουν τις οικογένειές τους στήνοντας αργαλειό ή κεντώντας.
Οι διάφοροι σύλλογοι με τις δραστηριότητές τους είχαν προετοιμάσει το έδαφος για την ίδρυση και του «Πολιτικού Συλλόγου». Αυτός ήταν σύλλογος που τα ελληνικά προξενεία ανέλαβαν με ειδικές οδηγίες να ιδρύσουν, όπου υπήρχε ελληνικός πληθυσμός. Η Ελληνική Κυβέρνηση απέβλεπε στη δημιουργία κεντρικού οργάνου για την καθοδήγηση των κοινοτήτων του εξωτερικού.
Την ευκαιρία για τη δημιουργία του συλλόγου αυτού έδωσε το νέο Τουρκικό Σύνταγμα που επέτρεπε συμμετοχή των μειονοτήτων στην Τουρκική Βουλή. Η Ελληνική Κυβέρνηση πίστεψε ότι θα μπορούσε να δημιουργήσει και πολιτικό κόμμα. Ο «Πολιτικός Σύλλογος» απέτυχε όμως, λόγω εσωτερικών διαφωνιών.
Στις πρώτες εκλογές στην Τουρκία, με το Σύνταγμα του 1908, δεν υπήρξε Κυδωνιάτης υποψήφιος, γιατί κανείς δεν ήξερε Τουρκικά, που ήταν απαράβατος όρος για τη συμμετοχή. Όμως με όλες αυτές τις δραστηριότητες των Ελλήνων της Μικρασίας, οι Τούρκοι θορυβήθηκαν και κήρυξαν εμπορικό αποκλεισμό στα ελληνικά προϊόντα.
Συνέβη και ένα άλλο σημαντικό γεγονός που έκανε τους Τούρκους πιο υποψιασμένους και πιο ανήσυχους. Οι Κυδωνίες εκκλησιαστικά υπάγονταν στη Μητρόπολη Εφέσου. Τον Απρίλιο όμως του 1908, ανακηρύχθηκε η Μητρόπολη Κυδωνιών, υπαγόμενη απευθείας στο Οικουμενικό Πατριαρχείο. Το θέμα αναφέρεται ως Εφεσιακό μητροπολιτικό ζήτημα. Αρχή έγινε από τον μεγάλο στρατιωτικό φόρο που όφειλαν οι κάτοικοι των Κυδωνιών στην τουρκική κυβέρνηση, τον οποίον οι ίδιοι δεν αναγνώριζαν. Με σκοπό να διευθετήσει το ζήτημα, χωρίς όμως θετικό αποτέλεσμα, αναμείχθηκε ο τότε Μητροπολίτης Εφέσου Ιωακείμ Ευθυβούλης. Οι Κυδωνιάτες του απέδωσαν ευθύνες. Ωστόσο, υπήρχε κι άλλος λόγος. Είχε μαθευτεί πως ο Εφέσου Ιωακείμ ήθελε να μεταφέρει την έδρα της Επισκοπής στην Πέργαμο, υποβιβάζοντας την πόλη των Κυδωνιών, ορίζοντας εκεί αρχιερατικό επίτροπο μόνο.
Η Μητρόπολη Κυδωνιών αποσπάστηκε από αυτήν της Εφέσου, κάτω από την πίεση που ασκήθηκε, κυρίως από το λαϊκό στοιχείο, το οποίο ζητούσε πρόσβαση στην τοπική εξουσία, προβάλλοντας έτσι κάποιες κοινωνικοοικονομικές πραγματικότητες11. Η τουρκική διοίκηση, όταν είδε ότι οι Κυδωνιάτες σήκωσαν κεφάλι και στην εκκλησία τους ακόμα, είχε τις Κυδωνίες συνεχώς στο στόχαστρο.
Οι Διωγμοί Οι Κυδωνιάτες, μετά το Σύνταγμα του 1908 της Τουρκίας, νόμισαν ότι υπήρχε πραγματική ισοπολιτεία και ξεθάρρεψαν. Δεν δίσταζαν να τα βάλουν ανοιχτά με την τουρκική διοίκηση, όταν υπήρχε θέμα καταπάτησης των δικαιωμάτων τους. Αλλά οι Τούρκοι, ήταν πια εξαιρετικά υποψιασμένοι και περίμεναν ευκαιρία να επέμβουν.
 |
| Αϊβαλί – Μοσχονήσια. (Πειραματικό Γενικό Λύκειο Μυτιλήνης – Πανεπιστημίου Αιγαίου). https://docplayer.gr/137644672-Peiramatiko-geniko-lykeio-mytilinis-toy-panepistimioy-aigaioy.html |
Την 4η Ιουνίου 1909 κηρύχτηκε στρατιωτικός νόμος στο Αϊβαλί, εξαιτίας ενός συμβάντος ανταγωνισμού μεταξύ δύο παραγωγών λαδιού, όπου ο ένας δυσφήμιζε το λάδι του άλλου, που τύχαινε να είναι και διερμηνέας του υποπροξενείου. Ο λαός χωρίς να διερευνήσει το θέμα σε βάθος, αντέδρασε βίαια βάζοντας φωτιά στο ελαιοτριβείο του διερμηνέα. Έτσι δόθηκε η ευκαιρία επέμβασης των Τούρκων. Μπήκαν στην πόλη τρεις χιλιάδες στρατιώτες και στο λιμάνι άραξαν τρία τούρκικα πολεμικά. Πήγαν στα δικαστήρια οι δημογέροντες, γέμισαν οι φυλακές από πολίτες και έγιναν έρευνες στα σπίτια όπου βρέθηκε οπλισμός. Τότε καταργήθηκαν και τα προνόμια των Κυδωνιών οριστικά. Μερικοί, που δεν κατάλαβαν την κρίσιμη κατάσταση, βγήκαν να δουλέψουν στα χωράφια και ποτέ δεν ξαναγύρισαν. Πολλοί πέθαναν μέσα στις 60 ημέρες που κράτησε ο στρατιωτικός νόμος.
Λίγα χρόνια μετά, το 1914 ήταν χρόνος μεγάλης πείνας. Οι Τούρκοι από τα γύρω χωριά ασκούσαν πρωτοφανή τρομοκρατία, με λεηλασίες σε κτήματα, σπίτια και καταστήματα. Οι Αϊβαλιώτες περίμεναν πως η Ελλάδα θα έδινε σε όλους αυτούς μάθημα σκληρό. Στις 22 Νοεμβρίου 1915 όμως, στη δίνη του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, πάνω στο νησάκι Γυμνό, βρέθηκαν σαράντα αντάρτες κοντραμπατζήδες από Μοσχονήσια και Αϊβαλί, που θεωρήθηκαν κατάσκοποι του εχθρού για τους Τούρκους. Αυτό έγινε αφορμή για μεγάλη επίθεση σε βαθμό εξόντωσης των κατοίκων. Σκοτώθηκαν όλοι οι αντάρτες, πλην ενός. Ο Γερμανός στρατηγός φον Σάντερς, διέταξε τους Τούρκους, αφού ήταν επικεφαλής και στρατιωτικός σύμβουλός τους, να διώξουν τους Έλληνες μακριά από τα παράλια. Και αυτό έγινε.
Από το 1916, οι ευπορότεροι Κυδωνιάτες είχαν αρχίσει να καταφεύγουν στη Μυτιλήνη, που είχε ελευθερωθεί το 1912. Είχαν αρχίσει σταδιακά και οι διωγμοί των Ελλήνων σε Θράκη και Πόντο και τη Μικρά Ασία.
Τη Μεγάλη Εβδομάδα του 1917, ο Τούρκος στρατιωτικός διοικητής, παρουσία στρατού στην πόλη, έβγαλε διαταγή για τους Κυδωνιάτες να τραβηχτούν στο εσωτερικό της Ανατολίας για «λόγους ασφαλείας». Τη Μεγάλη Παρασκευή οι κάτοικοι άδειασαν το Αϊβαλί. Διατάχτηκαν να μείνουν μόνο ο μητροπολίτης12 Γρηγόριος Ωρολογάς και δέκα εξειδικευμένοι πολίτες που δούλευαν στα εργοστάσια. Οι εξόριστοι μετά από πολλές μέρες εξοντωτικής πορείας και βασανιστηρίων, πήραν εντολή να εγκατασταθούν στην Προύσα και το Αϊδίνι. Αρρώστιες, θάνατοι, πείνα, ξεπεσμός. Οι ελπίδες όμως, πως η Ελλάδα κάτι θα έκανε, ήταν τότε ακόμα ζωντανές. Οι εκτοπισμένοι γύρισαν στο Αϊβαλί το 1919, για να βρουν την πόλη τους λεηλατημένη, και γεμάτη κουρέλια, κυριολεκτικά, γιατί οι Τούρκοι έψαχναν σε στρώματα, παπλώματα και ντουλάπες για θησαυρούς.
Όταν το 1919 έφτασε ο ελληνικός στρατός στη Σμύρνη, ένα κλιμάκιο του Ερυθρού Σταυρού, έσπευσε στις Κυδωνίες που πανηγύριζαν. Οι καμπάνες χτυπούσαν, πολύτιμα χαλιά είχαν στρωθεί στους δρόμους για να πατήσουν οι γιατροί και οι νοσοκόμες και άσπρα σεντόνια είχαν απλωθεί στα μπαλκόνια για χαιρετισμό. Οι Κυδωνιάτες υποδέχονταν την Ελλάδα με ξέφρενο ενθουσιασμό, γιατί νόμισαν πως η ελευθερία θα ήταν παντοτινή13. Έπειτα, η κανονική ζωή ξανάρχισε σιγά-σιγά, παρόλες τις δυσκολίες που προξενούσε ο ύπατος αρμοστής Στεργιάδης, αλλά οι Κυδωνιάτες επιχειρηματίες και έμποροι που είχαν φύγει για τη Μυτιλήνη, δεν ξαναγύρισαν ποτέ στο Αϊβαλί.
Οι Κυδωνιάτες μάθαιναν πως ο ελληνικός στρατός προχωρούσε νικηφόρα προς την Άγκυρα, αλλά ήρθε το καλοκαίρι και τα ραγδαία κακά πολεμικά γεγονότα. Το οριστικό πλήγμα δόθηκε με την άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού, με τραγικές συνέπειες και για τις Κυδωνίες. Το Φεβρουάριο του 1922, το κλιμάκιο του Ερυθρού Σταυρού, καθώς και οι Έλληνες δημόσιοι υπάλληλοι στο Αϊβαλί, έλαβαν εντολή να φύγουν.
Μετά την αποχώρηση των ελληνικών πολιτικών και στρατιωτικών αρχών από τις Κυδωνίες, ο Μητροπολίτης Γρηγόριος σε σύσκεψη με τη δημογεροντία, εισηγήθηκε τη μεταφορά των κατοίκων των Κυδωνιών στη Μυτιλήνη, αλλά οι υποδείξεις του δεν έγιναν αποδεκτές. Στις 22 Αυγούστου 1922, άτακτος τουρκικός στρατός κατέσφαξε κοντά στην κωμόπολη Φράνελι του Αδραμυττηνού Κόλπου περίπου 4.000 Έλληνες14.
Στις 29 Αυγούστου 1922 μπήκαν στην πόλη των Κυδωνιών τα πρώτα τουρκικά στρατιωτικά τμήματα, που ενισχύθηκαν στις 8 Σεπτεμβρίου. Οι άνδρες, από 18 έως 45 χρονών στάλθηκαν στα εξοντωτικά Τάγματα Εργασίας του εσωτερικού της Ανατολίας, και εκτελέστηκαν. Ελάχιστοι μόνο σώθηκαν. Την εμπειρία του στα Τάγματα Εργασίας περιέγραψε, στο βιβλίο του «Το Νούμερο 31328», ο Ηλίας Βενέζης, που μαζί με άλλους 3.000 Αϊβαλιώτες υποχρεώθηκε να υπηρετήσει σε αυτά για 14 μήνες, σε ηλικία 18 ετών. Ο Βενέζης ήταν ένας από τους 23 συμπατριώτες του που επιβίωσαν.
Ο υπόλοιπος πληθυσμός διατάχτηκε να εγκαταλείψει τα πάντα. Με ένα μπόγο στο χέρι, απ’ όπου οι Τούρκοι, σαν λυσσασμένα σκυλιά, άρπαζαν κάθε πολύτιμο. Γέροι, γυναίκες και παιδιά μπήκαν στα πλοία σωτηρίας και κατέπλευσαν στη Μυτιλήνη. Ο Μητροπολίτης Γρηγόριος15 αρνήθηκε για άλλη μια φορά να αναχωρήσει και θανατώθηκε με φρικτό τρόπο, μαζί με δεκάδες άλλους ιερείς και προκρίτους των Κυδωνιών.
Η Πνευματική ζωή Το 1922 στην πόλη των Κυδωνιών λειτουργούσαν έντεκα εκκλησίες ενοριακές, δύο εξωκλήσια, ένα μετόχι της μονής Ιβήρων, τρία κοιμητήρια και πολλοί ναΐσκοι, που γιόρταζαν με θεία λειτουργία ή και πανηγύρι την ημέρα του Αγίου τους. Επίσης λειτουργούσαν ένα γυμνάσιο, τρία αρρεναγωγεία και τέσσερα παρθεναγωγεία16.
Τα φιλανθρωπικά ιδρύματα της πόλης περιλάμβαναν το νοσοκομείο, το γηροκομείο, το κοινοτικό ορφανοτροφείο και την Φιλόπτωχο Αδελφότητα Κυριών. Αξιόλογα ιδρύματα ήταν ακόμα το αγροκήπιο του γεωργικού συνδέσμου, το γυμναστήριο του γυμναστικού και ολυμπιακού ομίλου, η εμπορική λέσχη και ο σύνδεσμος εμποροϋπαλλήλων.
Οι έντεκα ενοριακές εκκλησίες, οι περισσότερες μονόκλιτης βασιλικής, ήταν:
– Ο Ταξιάρχης, ο παλαιότερος ναός. Τη λατρεία του Ταξιάρχη έφεραν μαζί τους οι Λέσβιοι. Το 1780, στον περίβολό του, αφού ο ναός είχε ανακαινιστεί και μεγαλώσει, ιδρύθηκε από τον Ιωάννη Οικονόμο «σχολείον της στοιχειώδους εκπαιδεύσεως» της Πάνω Χώρας. Σήμερα είναι μουσείο παιχνιδιών.
– Ο Αγιος Δημήτριος, στη γειτονιά των πλούσιων γαιοκτημόνων, χτίστηκε στα μέσα του 17ου αι., δεύτερος σε αρχαιότητα, μαζί με τον Αϊ Γιάννη. Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του ήταν η επιβλητική στοά του έξω νάρθηκα, με επτά καμάρες σε κάθε πλευρά. Είχε σχολείο στον περίβολο. Τίποτα δεν υπάρχει πια. Μόνο η βρύση και γκρεμισμένα ντουβάρια ξεχωρίζουν εδώ κι εκεί17.
– Ο Αι Γιάννης «στο Τσαρσί», δηλαδή στην Αγορά. Το παζάρι της Κυριακής γινόταν μπροστά στην εκκλησία, «τ’ Άι Γιαννιού το Παζάρι». Από πέτρα του Σαρμουσάκ είναι το καμπαναριό, με το ρολόι που φαίνεται από όλες τις συνοικίες. Σήμερα είναι τζαμί.
– Η Κοίμηση της Θεοτόκου ή Μέση Παναγιά, η Μητρόπολη. Ήταν η τέταρτη παλαιότερη εκκλησία. Κι εδώ ο Οικονόμος ίδρυσε «σχολείον των κοινών γραμμάτων» ταυτόχρονα με τα δύο στον Ταξιάρχη και την Κάτω Παναγιά.
Το 1923, πριν να φτάσουν ακόμα οι μουσουλμάνοι νέοι κάτοικοι του Αϊβαλιού, είχε γκρεμιστεί γιατί κάποιοι έψαχναν για θησαυρούς στα ντουβάρια της.
– Η Κάτω Παναγιά – Ζωοδόχος Πηγή. Είναι το πρώτο από τα έργα του Οικονόμου, μετά την εξασφάλιση των Προνομίων. Χτίστηκε παράλληλα με την Ελληνική Σχολή, το Νοσοκομείο και το Ορφανοτροφείο στον περίβολό της. Σήμερα είναι το Χαϊρεντίν πασά τζαμί.
– Ο Άγιος Γεώργιος, χτισμένος μαζί με το μητροπολιτικό μέγαρο, ήταν έδρα της Μητρόπολης Εφέσου μέχρι το 1908. Έως το 1922 φυλάσσονταν εκεί το λείψανο του νεομάρτυρα πολιούχου των Κυδωνιών Αγίου Γεωργίου του Χιοπολίτη και η ματωμένη πέτρα πάνω στην οποία τον αποκεφάλισαν. Σήμερα είναι τζαμί.
– Ο Άγιος Νικόλαος, πλούσια διακοσμημένος ναός στα ανατολικά της πόλης, υπήρχε από την εποχή του Οικονόμου. Αρχικά ήταν παρεκκλήσι στο μετόχι της Μονής Παντοκράτορος του Αγίου Όρους. Εκεί είχε γίνει αρχικά νεωκόρος ο Βενιαμίν ο Λέσβιος. Ο ναός έχει γκρεμιστεί.
– Η Εκκλησία του Αγίου Βασιλείου χτίστηκε ανάμεσα στον Ταξιάρχη και τον Άγιο Γεώργιο. Στο μεγάλο αυλόγυρό του προγραμματιζόταν η ανέγερση σχολείου. Πρόλαβε ο Διωγμός. – Ο Προφήτης Ηλίας, το 1835, ήταν ο πρώτος ναός που χτίστηκε εκ θεμελίων στο λόφο με τους ανεμόμυλους. Τεράστια κυβερνητικά κτίρια βρίσκονται σήμερα στον τόπο που έστεκε πριν ο ναός.
– Ο Άγιος Χαράλαμπος, όπου συνυπήρχαν το Νοσοκομείο, το Γηροκομείο και το παρεκκλήσι της Ευαγγελίστριας, με την παλιά θαυματουργή εικόνα και τη νεότερη «Φανερωμένη» που βρέθηκε το 1852. Τα έσοδα των ναών ενίσχυαν το Νοσοκομείο18. Ο ναός δεν υπάρχει πια.
– Η Αγία Τριάδα, χτίστηκε το 1846 στις παρυφές της πόλης για τις ανάγκες της ενδέκατης ενορίας. Κάποιες εικόνες του Τέμπλου της Αγίας Τριάδας σώθηκαν και βρίσκονται στον Άγιο Νικόλαο της Επάνω Σκάλας στη Μυτιλήνη. Ο ναός μετά το ’22 είχε γίνει αποθήκη καπνού. Υπάρχουν πληροφορίες ότι επισκευάζεται.
Ένα χρόνο μετά το Διωγμό των Ελλήνων, το 1923, με την «ανταλλαγή των πληθυσμών» που βασίστηκε στη θρησκευτική ταυτότητα, στις Κυδωνίες ήρθαν να κατοικήσουν οι Τούρκοι από Λέσβο, Κρήτη και Μακεδονία. Το ότι οι μουσουλμάνοι έποικοι δεν σεβάστηκαν τους ναούς, που οι Κυδωνιάτες με μεγάλη ευλάβεια και θρησκευτικό ζήλο έχτισαν και στόλισαν μέσα στην πολύχρονη πορεία τους στα χώματα της Μικράς Ασίας, λίγη εντύπωση πια κάνει.
Σημαντικό γεγονός όμως είναι ότι το 2007 στο λιμάνι του Αϊβαλιού έγινε για πρώτη φορά μετά το 1922 τελετή Αγιασμού των Υδάτων κατά την ημέρα των Θεοφανίων. Επίσης τον Νοέμβριο του 2012 ενθρονίσθηκε ο Μητροπολίτης Κυδωνιών Αθηναγόρας Χρυσάνης, ο πρώτος Μητροπολίτης στο Αϊβαλί μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.
(…)
Βιβλιογραφία: – Καλαμάτας Α., «Οι Μητροπόλεις Κυδωνιών & Μοσχονησίων (19ος αι. –1922)»,13/9/2015 – https://blogs.sch.gr/akalamatas/2015/09/13/oi-mitropoleis- kydonion-kai-moschonis/ – Καραμπλιάς Ι., «Ιστορία των Κυδωνιών», Τυπογραφείον Γερ. Σ. Χρήστου & Υιός, Αθήνα, 1949 – Κόντογλου Φ., «Το Αϊβαλί η Πατρίδα μου», Βιβλιοπωλείο της Εστίας, 2019 – Μπαλάσκας Σ., Στο Νησί, 25/10/2020 https://www.stonisi.gr/post/12404/enas- ai-dhmhtrhs-sto-aivali-kapote – Παναγιωταρέα Α., «Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες», Κυδωνιάτες αστοί και πρόσφυγες, Παρατηρητής, Θεσσαλονίκη, 1994 – Σιδηράς Ι., Μητρόπολη Κυδωνιών, Παρατηρητής της Θράκης, 10/8/2016, https:// www.paratiritis-news.gr/koinonia/i-iera-mitropolis-kydonion-2/ – Σύλλογος Μικρασιατών Σκάλας Λουτρών Λέσβου «Το Δελφίνι», Ημερολόγιο 2012 – Ψαρρός Δ., «Το Αϊβαλί και η Μικρασιατική Αιολίδα», Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα, 2017
Ειρήνη Π. Βεκρή Γεννήθηκε στη Μυτιλήνη, τρίτη γενιά Μικρασιατών προσφύγων. Σπούδασε Μηχανικός Παραγωγής, ασχολήθηκε με την Πληροφορική και φοιτά στο Μεταπτυχιακό Τμήμα Νεοελληνικής Ιστορίας του Ελληνικού Ανοικτού Πανεπιστημίου. Έχει διακριθεί σε λογοτεχνικούς διαγωνισμούς. Πρόσφατα, το 2017 από το ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ. και το 2019 από τον Πολιτιστικό Οργανισμό «Culture4all-Πολιτισμός για Όλους» σε συνεργασία με την «Εθνική Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών». Έχει εκδώσει τα μυθιστορήματα «Ουρανία – Χίλια Μύρια Κύματα Μακριά», «Δήλος, 88 π.Χ.», «Ο Άνθρωπος που έκανε τις Κυδωνίες ν’ ανθίσουν» και «Η αμεριμνησία των μελτεμιών της Μόριας». Έχει συμμετάσχει επίσης σε ομαδικές εκδόσεις και λογοτεχνικά περιοδικά με διηγήματα και άρθρα.
- Τη Σχολή ίδρυσε ο Ιωάννης Δημητρακέλλης-Οικονόμος, που έφερε το «φιρμάνι αυτονομίας» στο Αϊβαλί. Ο Δημητρακέλλης πέθανε το 1892.
- Γεννημένος στα Μοσχονήσια.
- Από το βιβλίο της Άννας Παναγιωταρέα «Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες».
- Από το βιβλίο του Φώτη Κόντογλου «Το Αϊβαλί η πατρίδα μου»
- Ο όρος κοντραμπάντο χρησιμοποιείται για το λαθρεμπόριο, είναι περισσότερο συνδεδεμένος με την παράνομη διακίνηση καπνού.
- Ο παπά Ιωάννης Δημητρακέλλης – Οικονόμος, πίστευε στα γράμματα και κυρίως σ’ αυτόν οφείλεται η φιλοπρόοδη νοοτροπία και η πνευματική ανάπτυξη των Κυδωνιών.
- Ως αντίποινα των Τούρκων, όταν οι Έλληνες το Μάιο του 1821 πυρπόλησαν το οθωμανικό δίκροτο στην Ερεσό. Ο λόγος που επέλεξαν το Αϊβαλί, ήταν μεν οι καραβιές με τα όπλα και πολεμοφόδια που φορτώνονταν από εκεί για την Πελοπόννησο, αλλά κυρίως ο φθόνος και ο φόβος των Τούρκων, λόγω της Ακαδημίας, που ήταν φορέας των ιδεών του Διαφωτισμού και της αυτογνωσίας των Ελλήνων.
- Από το βιβλίο του Ιωάννου Καραμπλιά «Ιστορία των Κυδωνιών».
- Από το βιβλίο της Άννας Παναγιωταρέα «Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες».
- Ο Αμβρόσιος Διδότος, ένας από τους ιδιοκτήτες του οίκου, είχε στην αρχή του 19ου αι. φοιτήσει στην Ακαδημία των Κυδωνιών.
- Από το άρθρο Αθανασίου Καλαμάτα «ΟΙ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΙΣ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΚΑΙ ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΩΝ (19ος αι. – 1922)».
- Ο εθνομάρτυρας ιεράρχης Γρηγόριος Ωρολογάς διετέλεσε Μητροπολίτης Κυδωνιών (1908- 1922). Σθεναρά αντιτάχθηκε στην προσπάθεια «οθωμανοποίησης» όλων των υπηκόων της Τουρκίας, η οποία συντελέστηκε με ένοπλη βία. Τούτο περίτρανα μαρτυρά η στάση του έναντι της πολιτικής του κινήματος των Νεότουρκων, κατά την περίοδο των αγρίων διωγμών που υπέστησαν οι κάτοικοι των Κυδωνιών. Το 1918 ο Γρηγόριος κατηγορήθηκε από τους Τούρκους για εσχάτη προδοσία, δικάστηκε δύο φορές στο Στρατοδικείο της Σμύρνης και φυλακίστηκε. Μετά την αποφυλάκισή του στις 16 Οκτωβρίου 1918 ο Γρηγόριος δέχθηκε εξοντωτικές πιέσεις από τον Ύπατο Αρμοστή στη Σμύρνη Αριστ. Στεργιάδη. Με αυτόν ήρθε σε σύγκρουση για να αποχωρήσει από την επαρχία του. Όμως δεν απομακρύνθηκε (Αθανασίου Καλαμάτα «ΟΙ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΙΣ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΚΑΙ ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΩΝ (19ος αι. – 1922)»).
- Από το βιβλίο της Άννας Παναγιωταρέα «Όταν οι αστοί έγιναν πρόσφυγες».
- Από το άρθρο Αθανασίου Καλαμάτα «ΟΙ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΙΣ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΚΑΙ ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΩΝ (19ος αι. – 1922)».
- Ο Γρηγόριος παρά τους εξευτελισμούς που υφίστατο από τις τουρκικές αρχές, επισκεπτόταν συχνά και αγωνιζόταν να σώσει το ποίμνιο του. Όταν πληροφορήθηκε τη σφαγή του Μητροπολίτη Μοσχονησίων Αμβροσίου και των κατοίκων τους από τους Τούρκους, ο Γρηγόριος αγωνίστηκε υπεράνθρωπα για τη διάσωση του εναπομείναντος ελληνικού πληθυσμού (Από το άρθρο Αθανασίου Καλαμάτα «ΟΙ ΜΗΤΡΟΠΟΛΕΙΣ ΚΥΔΩΝΙΩΝ ΚΑΙ ΜΟΣΧΟΝΗΣΙΩΝ (19ος αι. – 1922)».
- Πηγή: https://www.paratiritis-news.gr/koinonia/i-iera-mitropolis-kydonion-2/
- Πηγή: Στρατής Μπαλάσκας, Στο Νησί, https://www.stonisi.gr/post/12404/enas-ai-dhmhtrhs- sto-aivali-kapote
- Οι ιερείς του είχαν το προνόμιο με την εικόνα της Παναγίας να τελούν αγιασμούς και παρακλήσεις σε όλες τις ενορίες. Στους πόρους του Νοσοκομείου περιλαμβάνονταν και τα έσοδα από τα λατομεία Σαρμουσάκ, που με την κόκκινη πέτρα του χτίστηκε το Αϊβαλί και η Λέσβος.
Κεντρική φωτογραφία: Το Ιερό Νοσοκομείο Αϊβαλιού (Σύλλογος Μικρασιατών Σκάλας Λουτρών Λέσβου «Το Δελφίνι», Ημερολόγιο 2012)
© 2022: Έκδοση ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ. Πατρ. Ιωακείμ 4 – 142 34 Ν. Ιωνία – Αθήνα, Τηλ. 2102795012 Email: kemipo@otenet.gr – www.kemipo-neaionia.gr – ΔΗΜΟΣ Ν. ΙΩΝΙΑΣ – ΚΕΝΤΡΟ ΣΠΟΥΔΗΣ και ΑΝΑΔΕΙΞΗΣ ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ (ΚΕ.ΜΙ.ΠΟ.) – 1922 – 2022: 100 Χρόνια από την Μικρασιατική Καταστροφή Ο τραγικός ξεριζωμός των Χριστιανικών Πληθυσμών της Ανατολής Οι διαδρομές σωτηρίας προς την Ελλάδα ΝΕΑ ΙΩΝΙΑ 2022
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
