ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ
Ναι, λέγει, αλλ’ ο Θεός είναι φιλάνθρωπος και δεν θα συμβή τίποτε από αυτά. Επομένως στα χαμένα έχουν γραφή. Όχι, λέγει, αλλά μόνο για απειλή, για να συνετιζώμασθε. Εάν λοιπόν δεν συνετιζώμασθε, αλλά παραμένωμε κακοί, ειπέ μου, δεν θα επιβάλη την τιμωρία; λοιπόν ούτε θα αντάμειψη τους αγαθούς;
Ναι, λέγει· γιατί εκείνο αρμόζει σε αυτόν, το να μας ευεργετή περισσότερο από την αξία μας. Ώστε εκείνα είναι αληθινά και οπωσδήποτε θα συμβούν. Τα σχετικά με τις τιμωρίες όμως δεν θα συμβούν οπωσδήποτε, αλλά έχουν λεχθή για απειλή και φόβο;
Από που να σας πείσω, δεν γνωρίζω.
Αν ειπώ ότι το σκουλήκι δεν θα πεθάνη και το πυρ δεν θα σβεσθή, αν ειπώ ότι θα μεταβούν στο πυρ το αιώνιο, αν θα παρουσιάσω τον πλούσιο να τιμωρήται ήδη, θα ειπήτε ότι όλα είναι λόγια απειλητικά.
Από που λοιπόν να σας πείσω; Γιατί είναι σατανικός αυτός ο λόγος, επειδή μας χαρίζει ανωφελή χάρι και μας καθιστά ραθύμους. Πως λοιπόν θα τον εξουδετερώσωμε; Όσα και αν ειπούμε από τις Γραφές, θα ειπήτε ότι λέγονται για απειλή.
Αλλά αυτό μεν θα μπορούσε κανείς να το ειπή για τα μελλοντικά, όχι όμως για εκείνα που έχουν συμβή και έχουν λάβει τέλος. Έχετε ακούσει περί του κατακλυσμού· μήπως και αυτά έχουν λεχθή για απειλή; δεν έχει συμβή και γίνει; Και εκείνοι πολλά παρόμοια έλεγαν. Και ενώ η κιβωτός κατασκευαζόταν σε εκατό χρόνια και τα ξύλα συναρμολογούνταν και ο δίκαιος εφώναζε, κανείς δεν επίστευε. Επειδή όμως δεν επίστευσαν στην απειλή με τα λόγια, υπέστησαν την τιμωρία στην πράξι.
Αυτό και εμείς θα πάθωμε, αν δεν πιστεύσωμε. Γι’ αυτό βέβαια συγκρίνει και την Παρουσία του με τις ημέρες του Νώε, επειδή όπως δεν επίστευσαν μερικοί στον κατακλυσμό εκείνο, έτσι δεν πιστεύουν και στον κατακλυσμό της κολάσεως.
Μήπως εκείνα είναι απειλή; δεν έχει γίνει πραγματικότητα; Έπειτα εκείνος που ετιμώρησε τότε τόσους πολλούς, πολύ περισσότερο δεν θα τιμωρήση και τώρα; γιατί τα συμβαίνοντα τώρα δεν είναι μικρότερα από αυτά που εγίνοντο τότε. Πως; Γιατί τότε «Συνευρίσκοντο, λέγει η Γραφή, οι υιοί του Θεού με τις θυγατέρες των ανθρώπων», και οι επιμειξίες ήσαν το κακό, τώρα όμως δεν υπάρχει κανένα είδος κακίας που δεν έχουν πράξει. Άραγε λοιπόν πιστεύετε ότι έχει γίνει ο κατακλυσμός ή σας φαίνεται ότι είναι ανοησία; Αν και βεβαίως και τα βουνά, όπου η κιβωτός επεκάθισε, επιβεβαιώνουν, εννοώ τα βουνά της Αρμενίας. Πλην όμως για μεγαλύτερη απόδειξη θα φέρω το λόγο και σε άλλο σαφέστερο από εκείνο. Εταξίδευσε ποτέ κανείς σας στην Παλαιστίνη; γιατί στη συνέχεια δεν θα αναφέρω λόγια πια, αλλά πράγματα· αν και βέβαια τα προηγούμενα ήσαν σαφέστερα από τα πράγματα, γιατί αυτά που λέγει η Γραφή, αυτά είναι πιο αξιόπιστα από τα πράγματα.
Εταξίδευσε λοιπόν κανείς σας ποτέ στην Παλαιστίνη; εγώ νομίζω ναι. Τι λοιπόν; Επιβεβαιώσατε εσείς που έχετε ιδή τους τόπους σε εκείνους που δεν επήγαν εκεί. Γιατί προς τα μεσόγεια της Ασκάλωνος και της Γάζης στο τέλος του Ιορδάνου ποταμού, υπάρχει κάποιος τόπος μεγάλος και εύφορος, μάλλον δε υπήρχε, γιατί τώρα δεν υπάρχει. Αυτός λοιπόν ο τόπος ο οποίος ήταν όπως ο παράδεισος, γιατί λέγει, «Είδε ο Λωτ ότι όλη η κοιλάδα του Ιορδάνου εποτίζετο όπως ο παράδεισος του Θεού», αυτός λοιπόν ο τόπος που ήταν τόσο πλούσιος και ισάξιος προς όλους τους τόπους, ο οποίος επλησίαζε στην αφθονία των αγαθών τον παράδεισο του Θεού, είναι πιο έρημος τώρα από όλες τις ερήμους. Υπάρχουν βέβαια και δένδρα και έχουν καρπό. Ο καρπός όμως είναι ανάμνησις της οργής του Θεού. Γιατί υπάρχουν ρόδια, δηλαδή και το δένδρο και ο καρπός, οι οποίες έχουν ωραία εμφάνισι και παρέχουν πολλές ελπίδες σε εκείνον που δεν γνωρίζει. Εάν όμως τα πάρη κανείς στα χέρια, και τα σπάση φανερώνουν ότι δεν έχουν μέσα τους κανένα καρπό, αλλά πολλή σκόνη και στάχτη.
Τέτοια είναι και η γη όλη· και αν συναντήσης πέτρα, θα ιδής ότι έχει μεταβληθή σε στάχτη. Και γιατί λέγω πέτρα και δένδρα και γη, αφού βέβαια και ο αέρας και τα νερά έλαβαν μέρος στη συμφορά; Γιατί όπως ακριβώς όταν ένα σώμα πυρποληθή και κατακαή, παραμένει βέβαια το σχήμα του και η μορφή του μέσα στις φλόγες του πυρός και οι διαστάσεις του και η αναλογία του, η δύναμίς του όμως δεν υπάρχει πια, έτσι λοιπόν και εκεί είναι δυνατό να ιδούμε γη, όμως δεν έχει κανένα γνώρισμα της γης, αλλά τα πάντα είναι στάχτη· δένδρα και καρπούς, χωρίς όμως να έχουν τίποτε από τα δένδρα ούτε από τους καρπούς· αέρα και νερό, αλλά χωρίς να έχουν τίποτε από το νερό ούτε από τον αέρα, γιατί και αυτά έχουν μεταβληθή σε στάχτη. Αν και βέβαια πως θα ήταν δυνατό ποτέ να εμπρησθή ο αέρας; και πως θα ημπορούσε να εμπρησθή το νερό παραμένοντας νερό; γιατί τα δένδρα και τις πέτρες είναι δυνατό να τις καύσωμε, τον αέρα όμως και το νερό είναι τελείως αδύνατο. Σε μας δεν είναι δυνατό, σε αυτόν που τα έκαμε όμως είναι δυνατό. Επομένως τίποτε άλλο παρά καμίνι είναι ο αέρας, καμίνι το νερό· τα πάντα είναι άκαρπα, τα πάντα άγονα, τα πάντα για τιμωρία, εικόνες της οργής που είχε προηγηθή, αποδείξεις της μελλοντικής οργής.
Μήπως και αυτά είναι απειλές λόγων; μήπως και αυτά απλά λόγια μόνο; Γιατί εγώ ούτε τα προηγούμενα θεωρώ αναξιόπιστα, αλλ’ ομοίως με τα πράγματα που βλέπονται θεωρώ εκείνα που δεν βλέπονται αξιόπιστα· στον άπιστο όμως και αυτά είναι ικανά να εμπνεύσουν εμπιστοσύνη.
Εάν κανείς δεν πιστεύη στην κόλασι, ας σκέπτεται τα Σόδομα, ας ενθυμείται τα Γόμορρα, την τιμωρία που έχει συμβή και που ακόμη παραμένει. Αυτό είναι απόδειξις για να διαιωνίζη την κόλασι. Είναι ενοχλητικά αυτά· εκείνα όμως δεν είναι ενοχλητικά, όταν λέγης, ότι δεν υπάρχει γέεννα, αλλά απλώς ότι απείλησε ο Θεός; όταν απελευθερώνης τα χέρια του λαού;
Εσύ που είσαι δύσπιστος με αναγκάζεις να λέγω αυτά, εσύ με παρέσυρες στα λόγια αυτά. Εάν επίστευες στα λόγια του Χριστού, δεν θα είχα την υποχρέωσι να δημιουργήσω την πίστι από τα πράγματα. Επειδή όμως έχεις αποφύγει εκείνα, και με τη θέλησί σου και χωρίς τη θέλησί σου θα πεισθής στη συνέχεια. Γιατί τι μπορείς να ειπής για τα Σόδομα; Θέλεις να μάθης και την αιτία, για την οποία τότε έγιναν αυτά; Ένα ήταν το αμάρτημα, φοβερό βέβαια και άξιο κατάρας, αλλά όμως ένα· παιδιά ερωτεύονταν οι κάτοικοί τους και γι’ αυτό ετιμωρήθηκαν έτσι. Τώρα όμως πάρα πολλά και ίσα, ακόμη και φοβερώτερα από αυτά αμαρτήματα, γίνονται.
Έπειτα αυτός που εκπέμπει τόση οργή για ένα μόνο αμάρτημα και δεν υπελόγισε ούτε την ικεσία του Αβραάμ, ούτε τον κάτοικο εκεί Λωτ, ο οποίος για την τιμή των δούλων του παρέδωσε τις θυγατέρες του σε ακολασία, όταν είναι τόσα πολλά τα αμαρτήματα, θα δείξη ευσπλαχνία; Χλευασμοί πράγματι είναι αυτά και φλυαρία και διαβολική πλάνη και απάτη. Θέλεις να φέρω και άλλο παράδειγμα; Οπωσδήποτε έχεις ακούσει για τον Φαραώ το βασιλέα των Αιγυπτίων· επομένως γνωρίζεις και την τιμωρία του, πως μαζί με τα άρματα και τους ίππους κατεποντίσθηκε στην Ερυθρά θάλασσα μαζί με όλο το στράτευμά του.
Θέλεις και άλλα να μάθης; Εκείνος ίσως ήταν ασεβής, καλύτερα όμως όχι ίσως, αλλά πράγματι ήταν ασεβής. Θέλεις και από εκείνους που πιστεύουν και προσέχουν στον Θεό, χωρίς όμως να ζουν σωστά, να ιδής ότι τιμωρούνται; Άκουσε τον Παύλο που λέγει· «Ούτε να πορνεύωμε, καθώς μερικοί από αυτούς επόρνευσαν και έπεσαν νεκροί σε μία ημέρα είκοσι τρεις χιλιάδες· ούτε να γογγύζωμε, καθώς μερικοί από αυτούς εγόγγυσαν και εθανατώθηκαν από τον εξολοθρευτή άγγελο· ούτε να πειράζωμε τον Χριστό, καθώς μερικοί από αυτούς τον πείραξαν και εθανατώθηκαν από τα φίδια». Εάν όμως η πορνεία και ο γογγυσμός επέβαλαν τόσες τιμωρίες τι δεν θα προκαλέσουν τα ιδικά μας κακά;
Και εάν δεν τιμωρηθής εδώ, μη θαυμάσης· γιατί εκείνοι δεν εγνώριζαν τη γέεννα του πυρός, γι’ αυτό και ετιμωρούντο αμέσως. Εσύ όμως όσες αμαρτίες θα κάμης, και αν ακόμη δεν τιμωρηθής καθόλου, θα τις πληρώσης όλες εκεί. Έπειτα αυτούς, που ήταν νηπιωδέστεροι και δεν έκαμαν τόσα πολλά αμαρτήματα, έτσι τους ετιμωρούσε και θα λυπηθή εμάς; Δεν θα έχουν δικαιολογία αυτά. Γιατί και αν ακόμη κάνωμε τις ίδιες με εκείνους αμαρτίες, αξίζομε πιο μεγάλη τιμωρία από εκείνους. Γιατί; Διότι έχομε απολαύσει πιο πολλή χάρι. Όταν όμως κάνωμε και περισσότερα και μεγαλύτερα αμαρτήματα από εκείνους, ποια τιμωρία δεν θα υποστούμε; Εκείνοι, και ας μη με νομίζη κανείς ότι επειδή τους θαυμάζω ή τους συγχωρώ λέγω αυτά, μη γένοιτο, γιατί όταν ο Θεός τιμωρή, εκείνος που έχει διαφορετική γνώμη από διαβολική σκέψι κάνει αυτό, δεν λέγω λοιπόν αυτό για να τους επαινώ ούτε για να τους συγχωρώ, αλλά για να αποδεικνύω την δική μας κακία· εκείνοι λοιπόν και αν ακόμη εγόγγυζαν, όμως εβάδιζαν στην έρημο, εμείς δε αν και έχομε πατρίδα και είμασθε μέσα σε δικά μας σπίτια, γογγύζομε. Εκείνοι αν και επόρνευαν, μόλις όμως είχαν εξέλθει από τα κακά των Αιγυπτίων και σχεδόν δεν είχαν ακούσει τέτοιο νόμο, εμείς δε πορνεύαμε, αν και από τους προγόνους μας έχομε παραλάβει τις σωτήριες διδασκαλίες· συνεπώς αξίζομε πιο μεγάλη τιμωρία. Θέλεις και άλλα να ακούσης, όσα έπαθαν στην Παλαιστίνη, κακουχίες, ασθένειες, πολέμους, αιχμαλωσίες, αυτές που έπαθαν από τους Βαβυλωνίους, αυτές που έπαθαν από τους Ασσυρίους, τα κακά που έπαθαν από τους Μακεδόνες, από τον Αδριανό και Βεσπασιανό; Θέλω, αγαπητέ, να σού διηγηθώ κάτι, αλλά μη τιναχθής από τη θέσι σου· καλύτερα όμως πριν από αυτό θα ειπώ άλλο.
Έγινε κάποτε λιμός, λέγει η Παλαιά Διαθήκη, και ο βασιλεύς εβάδιζε επάνω στο τείχος· έπειτα αφού τον επλησίασε μία γυναίκα λέγει προς αυτόν τα λόγια αυτά· βασιλεύ, μου είπε η γυναίκα αυτή, ας ψήσωμε σήμερα τον υιό σου και ας τον φάμε και αύριο τον ιδικό μου· και τον εψήσαμε και τον εφάγαμε· και τον υιό της δεν τον έδωσε αυτή. Τι είναι πιο φοβερό από τη συμφορά αυτή; Πάλι αλλού ο προφήτης λέγει· «Ευσπλαχνικές γυναίκες έψησαν με τα χέρια τους τα παιδιά τους». Οι Ιουδαίοι λοιπόν έτσι ετιμωρήθηκαν· εμείς όμως δεν θα τιμωρηθούμε πολύ περισσότερο; Θέλεις να ακούσης και άλλες συμφορές αυτών; Εξέτασε με ακρίβεια τα έργα του Ιωσήπου και θα μάθης όλη εκείνη την τραγωδία, μήπως έτσι σε πείσωμε από αυτά ότι υπάρχει κόλασις.
Σκέψου λοιπόν· εάν εκείνοι ετιμωρούνταν, γιατί εμείς δεν τιμωρούμασθε; ή πως είναι εύλογο να μη τιμωρούμασθε εμείς, ενώ κάνομε χειρότερα αμαρτήματα από εκείνους; δεν είναι φανερό λοιπόν ότι δεν τιμωρούμασθε εξ αιτίας της κολάσεως που μας έχει φυλάξει; Εάν όμως θέλης, και για κάθε άτομο χωριστά θα ειπώ πως ετιμωρήθηκαν. Ο Κάιν εφόνευσε τον αδελφό του. Βεβαίως το αμάρτημα ήταν φοβερό· πως λοιπόν δεν θα ήταν; αλλά ετιμωρήθηκε, και με τιμωρία σκληρή και ίση με μυρίους θανάτους και για την οποία θα επροτιμούσε πολλές φορές να αποθάνη. Γιατί άκουσε αυτόν που λέγει· «Εάν με διώξης από την επιφάνεια της γης, και αποστρέψης το πρόσωπό σου από εμένα θα είμαι σαν κρυμμένος, και οποιοσδήποτε με συναντήση, θα με φονεύση». Ειπέ μου λοιπόν δεν κάνουν τα ίδια με εκείνον και τώρα πολλοί; γιατί όταν φονεύσης όχι σαρκικό, αλλά πνευματικό αδελφό, δεν έκαμες το ίδιο; Διότι τι, και αν δεν το έκαμες με ξίφος, αλλά με άλλο τρόπο, όταν, ενώ μπορείς να εξαλείψης την πείνα, τον παραβλέπεις; Τι λοιπόν; κανείς δεν εφθόνησε τώρα τον αδελφό του; κανείς δεν τον περιέβαλε με κινδύνους; αλλά εδώ δεν ετιμωρήθηκαν. Άλλ’ οπωσδήποτε θα τιμωρηθούν.
Έπειτα εκείνος που δεν εγνώρισε γραπτούς νόμους, ούτε έχει ακούσει προφήτες, ούτε είδε μεγάλα θαύματα, τιμωρείται με τόσο μεγάλη τιμωρία, εκείνος δε που με διαφορετικό τρόπο έχει κάμει τα ίδια και χωρίς να σωφρονίζεται με τόσα παραδείγματα, θα μείνη ατιμώρητος; Και που είναι η δικαιοσύνη του Θεού; ή που είναι η αγαθωσύνη του; Κάποιος άλλος πάλι που εμάζευσε ξύλα κατά το Σάββατο, εθανατώθηκε με λιθοβολισμό, αν και βέβαια είναι μικρή αυτή η εντολή και πιο ελαφριά από την περιτομή. Έπειτα αυτός που εμάζευσε ξύλα κατά το σάββατο ελιθοβολήθηκε, εκείνοι όμως που πολλές φορές κάνουν άπειρες παρανομίες πέθαναν ατιμώρητοι.
Αν λοιπόν δεν υπάρχη κόλασις, που είναι η δικαιοσύνη, που η αμεροληψία; Αν και κατηγορεί αυτούς πολλά τέτοια, ότι δεν τηρούν τα σάββατα. Κάποιος άλλος πάλι, ο Χαρμί, όταν έκλεψε αφιέρωμα, ελιθοβολήθηκε μαζί με όλο το γένος του. Τι λοιπόν; κανείς δεν έχει γίνει από τότε ιερόσυλος; Ο Σαούλ πάλι επειδή έδειξε ευσπλαχνία αντίθετα με το θέλημα του Θεού, ετιμωρήθηκε με τόσο μεγάλη τιμωρία· κανείς λοιπόν δεν έδειξε ευσπλαχνία από τότε; Μακάρι βέβαια να συμβή αυτό. Δεν τρωγόμασθε μεταξύ μας περισσότερο από τα θηρία αντίθετα με το θέλημα του Θεού και κανείς δεν φονεύθηκε σε πόλεμο; Επίσης οι υιοί του Ηλεί επειδή έτρωγαν πριν από το θυμίαμα, ετιμωρήθηκαν σκληρά μαζί με τον πατέρα τους. Κανένας λοιπόν δεν έγινε πατέρας αδιάφορος για τα παιδιά του, ούτε μοχθηρά τα παιδιά; αλλά κανείς δεν ετιμωρήθηκε. Πότε λοιπόν θα τιμωρηθούν, αν δεν υπάρχη κόλασις; Τι όμως συμβαίνει; ο Ανανίας και η Σάπφειρα, επειδή έκλεψαν από αυτά που επρόσφεραν, αμέσως ετιμωρήθηκαν. Μήπως λοιπόν κανένας δεν έκαμε αυτό από τότε; πως λοιπόν δεν ετιμωρήθηκαν με την αυτή τιμωρία;
Άραγε σε πείθομε ότι υπάρχει κόλασις ή πρέπει να σού φέρωμε περισσότερα παραδείγματα; Επομένως θα έλθωμε και στα άγραφα, τα οποία συμβαίνουν τώρα στη ζωή, γιατί είναι ανάγκη από παντού να συγκεντρώσωμε τη σκέψι αυτή, ώστε χαριζόμενοι στους εαυτούς μας να μη βλάπτωμε χωρίς λόγο τους εαυτούς μας. Δεν βλέπεις πολλούς να ευρίσκωνται σε συμφορές, αναπήρους στα σώματα, να πάσχουν άπειρα κακά και άλλους να ευδοκιμούν; Γιατί άλλοι από τους φονείς τιμωρούνται και άλλοι δεν τιμωρούνται; Άκουσε τον Παύλο που λέγει· «Μερικών ανθρώπων οι αμαρτίες είναι ολοφάνερες, σε μερικούς όμως φανερώνονται ύστερα από χρόνο». Πόσοι δολοφόνοι διέφυγαν την τιμωρία; πόσοι τυμβωρύχοι; Αλλά ας τα αφήσωμε αυτά. Πόσους δεν βλέπεις να τιμωρούνται με φοβερή τιμωρία; άλλοι παραδόθηκαν σε αθεράπευτη ασθένεια, άλλοι σε διαρκή βάσανα και άλλοι σε άπειρα άλλα κακά. Όταν λοιπόν ιδής κάποιον να έχη τολμήσει τα ίδια με εκείνους, ή και πολύ περισσότερα, και να μη τιμωρήται, δεν θα υποψιασθής και χωρίς τη θέλησί σου την κόλασι; Ξεχώριζε αυτούς που εδώ πριν από σε έχουν τιμωρηθή φοβερά, σκέψου ότι ο Θεός δεν μεροληπτεί και ότι, αν και έκαμες άπειρα κακά, δεν έχεις πάθει τίποτε τέτοιο, και θα έχης τη σκέψι της κολάσεως. Γιατί έτσι ο Θεός έσπειρε αυτήν μέσα μας, ώστε κανείς να μη αγνοήση αυτό ποτέ.
Γιατί και ποιητές και φιλόσοφοι και μυθοποιοί, και όλοι απλώς οι άνθρωποι εφιλοσόφησαν για την ανταπόδοσι στην άλλη ζωή και έχουν ειπεί ότι οι πολλοί τιμωρούνται στον Άδη. Εάν όμως εκείνα είναι μύθοι, όμως δεν είναι τα δικά μας. Δεν είπα αυτά επειδή ήθελα απλώς για να σας φοβήσω, ούτε να στενοχωρήσω τις δικές σας ψυχές, αλλά για να τι σωφρονίσω και να τις ανακουφίσω.
Ήθελα και εγώ ο ίδιος να μη υπάρχη κόλασις, και περισσότερο εγώ από όλους. Γιατί τέλος πάντων; Διότι ο καθένας σας φοβάται για τη δική του ψυχή, εγώ όμως είμαι υπεύθυνος και για την προστασία αυτή. Ώστε περισσότερο από όλους εγώ είναι αδύνατο να διαφύγω.
Αλλά δεν είναι δυνατό να μη υπάρχη τιμωρία και κόλασις. Τι να κάνω;
Που λοιπόν, λέγει, είναι η φιλανθρωπία του Θεού; Σε πολλά σημεία. Καλύτερα όμως σε άλλη περίστασι θα ομιλήσω γι’ αυτό, για να μη συγχέωμε τα λόγια για την κόλασι. Πρώτα όμως αυτό που εκερδίσαμε, να μη χαθή, γιατί δεν είναι μικρό κέρδος να έχωμε πεισθή για την κόλασι. Γιατί η ανάμνησις τέτοιων λόγων, σαν κάποιο πικρό φάρμακο, θα μπορέση να καθαρίση κάθε κακία, αφού συνεχώς κάθεται μέσα στη σκέψι σας. Ας χρησιμοποιούμε λοιπόν αυτό, ώστε έχοντας καθαρή καρδιά να καταξιωθούμε έτσι να ιδούμε τα αγαθά, τα οποία ούτε μάτι είδε, ούτε αυτί έχει ακούσει, ούτε τα εσκέφθηκε ανθρώπινος νους. Αυτά τα αγαθά είθε όλοι μας να επιτύχωμε, με τη χάρι και τη φιλανθρωπία του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, μαζί με τον οποίο στον Πατέρα συγχρόνως και στο άγιο Πνεύμα ανήκει η δόξα, η δύναμις, η τιμή, τώρα και πάντοτε και στους αιώνες των αιώνων. Αμήν.
ΑΓΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ – ΑΠΑΝΤΑ ΤΑ ΕΡΓΑ 22 -ΥΠΟΜΝΗΜΑ ΕΙΣ ΤΗΝ ΠΡΟΣ ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΕΙΣ Α’ – ΟΜΙΛΙΑ Η’ (Α’ Θεσ. 4,14·18) – ΕΙΣΑΓΩΓΗ ΚΕΙΜΕΝΟΝ – ΜΕΤΑΦΡΑΣΙΣ – ΣΧΟΛΙΑ Υπό ΣΠΥΡΙΔΩΝΟΣ ΜΟΥΣΤΑΚΑ, Θεολόγου – Φιλολόγου – ΠΑΤΕΡΙΚΑΙ ΕΚΔΟΣΕΙΣ «ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΠΑΛΑΜΑΣ – ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ 1983 – ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ- ΜΟΡΦΟΠΟΙΗΣΗ: Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ
