Γράφει ὁ κ. Κωνσταντῖνος Βαθιώτης, τέως Ἀναπληρωτὴς Καθηγητὴς Νομικῆς Σχολῆς Δ.Π.Θ.
ΜΕΡΟΣ Η΄
ΤΕΧΝΟΛΟΓΙΚΗ ΕΠΙΤΗΡΗΣΙΣ
Στὸ δοκίμιό του γιὰ τὴν «πρόοδο κατὰ τῆς ἐλευθερίας» [1], ὁ Καζύνσκι, ἀναφέρεται καὶ σὲ ἄλλες ἐπιπτώσεις τῆς τεχνολογίας, ἡ ὁποία περιορίζει τὴν ἐλευθερία τοῦ ἀνθρώπου σὲ ἐπίπεδο καθημερινότητας.
ΚΑΜΕΡΕΣ
Ἐδῶ ἐντάσσονται πρωτίστως οἱ ἠλεκτρονικὲς συσκευὲς ἐπιτήρησης. Ὁ Καζύνσκι εἶχε ἐπισημάνει ὅτι ἡ ἀστυνομία τῆς Νέας Ὑόρκης τοποθέτησε ἕνα σύστημα 24ωρης τηλεοπτικῆς ἐπιτήρησης σὲ ὁρισμένες προβληματικὲς περιοχὲς τῆς πόλης.
Ἡ Ἑλλάδα τοῦ 2025 ἤδη κατακλύζεται ἀπὸ χιλιάδες κάμερες, οἱ ὁποῖες καταγράφουν τὶς παραβάσεις στὴν ὁδικὴ κυκλοφορία καὶ ἀργότερα εἶναι πιθανὸ νὰ μιμηθοῦν τὸ σύστημα ἠλεκτρονικῆς ἐπιτήρησης τῆς Κίνας, ἀξιοποιώντας τὴν τεχνολογία τῆς ἀναγνώρισης προσώπου.
Ὁ Ρενάτο Κούρτσιο (Renato Curcio), ἱστορικὸ μέλος τοῦ ἰταλικοῦ ἀνταγωνιστικοῦ κινήματος καὶ ἐκ τῶν ἱδρυτῶν τῶν «Ἐρυθρῶν Ταξιαρχιῶν» στὸ πολὺ σημαντικὸ βιβλίο του «Ἡ εἰκονικὴ αὐτοκρατορία. Ἡ ἀποικιοποίηση τοῦ φαντασιακοῦ καὶ ὁ κοινωνικὸς ἔλεγχος» [2] ἔγραφε, ἤδη πρὸ μίας περίπου δεκαετίας, ὅτι:
Οἱ τεχνολογίες ἀνίχνευσης προσώπου (face detection) […], ξεκινώντας ἀπὸ ὁποιοδήποτε φωτόγραμμα ἑνὸς προσώπου, ληφθὲν ἀπὸ ὁποιαδήποτε γωνία, εἶναι τώρα πιὰ σὲ θέση νὰ ἀναπαραστήσουν μὲ μεγάλη προσέγγιση τὰ ἀνθρωπομετρικὰ χαρακτηριστικὰ τοῦ φωτογραφημένου. Κι ἂν αὐτὴ ἡ ἀνίχνευση συνδεθεῖ μὲ τὸ datapoint, δηλαδὴ μὲ πληροφορίες ποὺ δείχνουν ποῦ βρισκόταν ἐκείνη ἀκριβῶς τὴ στιγμὴ τὸ ὑπὸ ἔλεγχο ὑποκείμενο –ἐγχείρημα ποὺ γίνεται δυνατὸ ἀπὸ τοὺς ἐντοπιστὲς ποὺ εἶναι ἐνσωματωμένοι στὰ μηχανήματα–, ὁ βαθμὸς τοῦ ἐλέγχου καὶ ὁ κίνδυνος γιὰ τὴν προσωπικὴ ἐλευθερία δὲν πρέπει νὰ μᾶς ἀφήνουν ἀδιάφορους.
ΙΡΙΣ ΚΑΙ ΨΗΦΙΑΚΑ ΑΠΟΤΥΠΩΜΑΤΑ
Ὁ ἴδιος συγγραφέας διευκρίνιζε ὅτι μία παράλληλη διαδικασία ἀναγνώρισης προσώπων εἶναι αὐτὴ ποὺ ἀφορᾶ τὴ συλλογὴ καὶ τὸ φακέλωμα τῆς ἴριδας καὶ τῶν ψηφιακῶν ἀποτυπωμάτων.
Σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὴν ἴριδα, χρησιμοποιεῖται ἐδῶ καὶ καιρὸ ἀπὸ τὸν ἀμερικανικὸ στρατό, τὸ ΝΑΤΟ καὶ τὸν ἰταλικὸ στρατὸ στὸ Ἀφγανιστὰν μὲ σκοπὸ τὴν καταγραφὴ τῶν φυλακισμένων. Ἀλλὰ καὶ ἰδιωτικὲς ἐπιχειρήσεις (π.χ. οἱ Fujitsu, ZTE καὶ Samsung) ἔχουν θέσει σὲ κυκλοφορία ἔξυπνα κινητὰ τηλέφωνα ποὺ ὡς «κώδικα ἀσφαλείας» χρησιμοποιοῦν τὴν τεχνολογία τῆς ἀναγνώρισης τοῦ χρήστη μέσῳ τῆς ἴριδας [3].
Σὲ ὅ,τι ἀφορᾶ τὰ ψηφιακὰ ἀποτυπώματα, οἱ ἑταιρεῖες κατασκευῆς κινητῶν τηλεφώνων ποὺ εἶναι ἐφοδιασμένα μὲ Touch ID, ἤτοι μὲ αἰσθητῆρες ἀναγνώρισης τοῦ ψηφιακοῦ ἀποτυπώματος, διαβεβαιώνουν μὲν τοὺς χρῆστες ὅτι τὰ ἀποτυπώματά τους δὲν πρόκειται νὰ καταλήξουν σὲ κάποια κεντρικὴ θυρίδα τῆς ἐπιχείρησης, πλὴν ὅμως κάποιοι ἐρευνητὲς ἔχουν σοβαρὰ ἀμφισβητήσει αὐτὴ τὴ διαβεβαίωση, δείχνοντας μέσῳ βίντεο πῶς κατέστη ἐφικτὴ ἡ παραβίαση τῶν τειχῶν προστασίας [4].
ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΗΣΙΣ ΤΟΥ ΠΛΑΝΗΤΗ
Ἀνατριχιαστικὴ γιὰ τὸ πόσο εὔκολο εἶναι πλέον, μέσῳ τῶν ὑπερεξελιγμένων δυνατοτήτων τῆς Τεχνητῆς Νοημοσύνης, νὰ τεθεῖ μέσα σὲ χρόνο ρεκὸρ ὁλόκληρος ὁ πλανήτης ὑπὸ ὀπτικοακουστικὴ παρακολούθηση, εἶναι ἡ ἐπισήμανση τοῦ Στιούαρτ Ράσελ στὸ προαναφερθὲν βιβλίο του «Συμβατὴ μὲ τὸν ἄνθρωπο; Ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη καὶ τὸ πρόβλημα τοῦ ἐλέγχου» [5] σχετικὰ μὲ τὸ ὅτι:
– Μία μηχανὴ μὲ βασικὲς ἱκανότητες ἀνάγνωσης θὰ μπορεῖ νὰ διαβάσει ὅλα ὅσα ἔχει γράψει ἡ ἀνθρωπότητα μέχρι νὰ ἔλθει τὸ μεσημέρι, καὶ μετὰ θὰ ψάχνει νὰ βρεῖ τί ἄλλο νὰ κάνει.
– Θὰ ἦταν ἐπίσης δυνατὸν νὰ ἀκούσει κάποιος ὅλες τὶς συνομιλίες τοῦ κόσμου (μία ἐργασία ποὺ θὰ ἀπαιτοῦσε περίπου εἴκοσι ἑκατομμύρια ἐργαζόμενους). Αὐτὸ θὰ ἦταν ἀναμφιβόλως πολύτιμο γιὰ κάποιες μυστικὲς ὑπηρεσίες. Ὁρισμένες ἤδη ἐκτελοῦν κάποια ἁπλὰ εἴδη μηχανικῆς ἀκρόασης μεγάλης κλίμακας, ὅπως εἶναι ὁ ἐντοπισμὸς λέξεων-κλειδιῶν στὶς συνομιλίες μας. Τὸ κάνουν ἐδῶ καὶ χρόνια, καὶ σήμερα ἔχουν μεταβεῖ στὴ μεταγραφὴ ὁλόκληρων συνομιλιῶν σὲ μορφὴ ἀναζητήσιμου κειμένου. Οἱ μεταγραφὲς εἶναι σίγουρα χρήσιμες, ὄχι ὅμως τόσο ὅσο ἡ ταυτόχρονη κατανόηση καὶ ἐνσωμάτωση τοῦ περιεχομένου ὅλων τῶν συνομιλιῶν.
– Μία ἄλλη «ὑπερδύναμη» τῶν μηχανῶν εἶναι ἡ ἱκανότητά τους νὰ βλέπουν ὁλόκληρο τὸν κόσμο ταυτοχρόνως. Σὲ γενικὲς γραμμές, οἱ δορυφόροι ἀπεικονίζουν ὁλόκληρο τὸν πλανήτη κάθε μέρα μὲ μέση εὐκρίνεια ἴση περίπου μὲ πενῆντα ἑκατοστὰ ἀνὰ πίξελ. Μὲ αὐτὴ τὴν εὐκρίνεια εἶναι ὁρατὰ ὅλα τὰ σπίτια, τὰ πλοῖα, τὰ αὐτοκίνητα, οἱ ἀγελάδες καὶ τὰ δέντρα ὅλου τοῦ κόσμου. […] Ἀλγόριθμοι ὑπολογιστικῆς ὅρασης θὰ μποροῦσαν νὰ ἐπεξεργαστοῦν ὅλα αὐτὰ τὰ δεδομένα, γιὰ νὰ δημιουργήσουν μία ἀναζητήσιμη βάση δεδομένων ὁλόκληρου τοῦ κόσμου, ἡ ὁποία θὰ ἐνημερώνεται καθημερινῶς, καθὼς καὶ ὀπτικοποιήσεις καὶ προβλεπτικὰ μοντέλα τῶν οἰκονομικῶν δραστηριοτήτων, τῶν ἀλλαγῶν στὴ βλάστηση, τῶν μεταναστευτικῶν ροῶν ζώων καὶ ἀνθρώπων, τῶν ἐπιδράσεων τῆς κλιματικῆς ἀλλαγῆς καὶ ἄλλων φαινομένων. Ἑταιρεῖες δορυφορικῶν συστημάτων (ἡ Planet καὶ ἡ DigitalGlobe) ἐργάζονται σήμερα πυρετωδῶς, γιὰ νὰ ὑλοποιήσουν αὐτὴν τὴν ἰδέα.
Ὅποιος ἀναγνώστης ὑποψιάζεται ὅτι, ἐνόψει τῶν ἀνωτέρω ἐπισημάνσεων τοῦ Ράσελ, ἡ στιγμὴ ἐπιβολῆς μίας «παγκόσμιας δικτατορίας» ὑπὸ τὸν παραπλανητικὸ μανδύα τῆς «παγκόσμια κυβέρνησης» δὲν βρίσκεται καθόλου μακριά, ἀξίζει νὰ διαβάσει τί γράφει στὴν συνέχεια ὁ ἐν λόγῳ συγγραφέας: [6]
Τὸ ἐνδεχόμενο τῆς ἐπισκόπησης σὲ παγκόσμια κλίμακα φέρνει καὶ τὸ ἐνδεχόμενο τῆς λήψης ἀποφάσεων σὲ παγκόσμια κλίμακα. Γιὰ παράδειγμα, ἀπὸ τὰ παγκόσμια δορυφορικὰ δεδομένα, θὰ εἶναι δυνατὸν νὰ δημιουργηθοῦν λεπτομερειακὰ μοντέλα γιὰ τὴ διαχείριση τοῦ παγκόσμιου περιβάλλοντος, τὴν πρόβλεψη τῆς ἐπίδρασης τῶν περιβαλλοντικῶν καὶ οἰκονομικῶν παρεμβάσεων, ἀλλὰ καὶ νὰ ἐνημερώνονται ἀναλυτικὰ οἱ στόχοι γιὰ τὴν ἀειφόρο ἀνάπτυξη τοῦ ΟΗΕ.
Βλέπουμε ἤδη συστήματα «ἔξυπνης πόλης» ποὺ στόχο ἔχουν νὰ βελτιστοποιοῦν τὴ διαχείριση τῆς κυκλοφορίας, τὶς διαμετακομίσεις, τὴ συλλογὴ ἀπορριμμάτων, τὴ συντήρηση τῶν δρόμων, τὴ συντήρηση τοῦ περιβάλλοντος καὶ ἄλλες λειτουργίες πρὸς ὄφελος τῶν πολιτῶν, καὶ οἱ ὁποῖες μποροῦν νὰ ἐπεκταθοῦν στὸ ἐπίπεδο τῆς χώρας. Μέχρι προσφάτως, αὐτὸς ὁ βαθμὸς συντονισμοῦ θὰ μποροῦσε νὰ ἐπιτευχθεῖ μόνο ἀπὸ τεράστιες, βραδυκίνητες, γραφειοκρατικὲς ἱεραρχίες ἀνθρώπων. Ἀναπόφευκτα αὐτὲς θὰ ἀντικατασταθοῦν ἀπὸ γιγαντιαίους φορεῖς δράσης, ἢ ἀλλιῶς μεγαδρῶντες ποὺ θὰ ἐπιμελοῦνται ὅλο καὶ περισσότερων πτυχῶν τῆς συλλογικῆς μας ζωῆς. Ὅλα αὐτά, βέβαια, συνοδεύονται καὶ ἀπὸ τὸ ἐνδεχόμενο τῆς παραβίασης τῆς ἰδιωτικότητας καὶ τοῦ κοινωνικοῦ ἐλέγχου σὲ παγκόσμιο ἐπίπεδο.
Η ΕΠΟΜΕΝΗ «ΠΙΣΤΑ»
Στὸ 4ο κεφάλαιο τοῦ βιβλίου του ποὺ ἀφορᾶ τὶς λανθασμένες χρήσης τῆς Τεχνητῆς Νοημοσύνης, ὁ Ράσελ καταγράφει τὴν ἑπόμενη «πίστα» τοῦ ζοφεροῦ μας μέλλοντος: [7]
Μόλις παγιωθοῦν οἱ τεχνολογικὲς δυνατότητες παρακολούθησης, τὸ ἑπόμενο βῆμα θὰ εἶναι ἡ τροποποίηση τῆς συμπεριφορᾶς μας, ἔτσι ὥστε ὁ τρόπος ζωῆς μας νὰ θεωρεῖται «ὁ σωστὸς» ἀπὸ ἐκείνους ποὺ ἐλέγχουν τὴν τεχνολογία. Μία μᾶλλον χοντροκομμένη μέθοδος εἶναι ὁ αὐτοματοποιημένος, προσωποποιημένος ἐκβιασμός: ἕνα σύστημα ποὺ καταλαβαίνει τί κάνουμε –μᾶς γνωρίζει, μᾶς ἀκούει, μᾶς διαβάζει, μᾶς παρακολουθεῖ– εὔκολα ἐντοπίζει πράγματα ποὺ δὲν θὰ ἔπρεπε νὰ κάνουμε. Μόλις ἐντοπίσει κάτι, θὰ ἀρχίσει νὰ ἀλληλογραφεῖ μαζί μας εἴτε γιὰ νὰ μᾶς ἀποσπάσει τὸ μεγαλύτερο δυνατὸ χρηματικὸ ποσὸ εἴτε γιὰ νὰ μᾶς ἐπιβάλει μία συγκεκριμένη συμπεριφορὰ (ἂν ὁ στόχος εἶναι ὁ πολιτικὸς ἔλεγχος ἢ ἡ κατασκοπεία). Ἡ ἀπόσπαση χρημάτων λειτουργεῖ ὡς τὸ τέλειο σῆμα ἀνταμοιβῆς γιὰ ἕνα ἀλγόριθμο ἐνισχυτικῆς μάθησης, συνεπῶς μποροῦμε νὰ ἀναμένουμε ὅτι ἡ ἱκανότητα τῶν συστημάτων Τεχνητῆς Νοημοσύνης νὰ ἐντοπίζουν καὶ νὰ ἀποκομίζουν κέρδος ἀπὸ τὶς «ἀντισυμβατικὲς συμπεριφορές», θὰ βελτιωθεῖ τάχιστα. […]
Ἕνας πιὸ ἐξελιγμένος τρόπος, γιὰ νὰ καταφέρεις νὰ ἀλλάξεις τὴ συμπεριφορὰ τῶν ἀνθρώπων ἐπιτυγχάνεται μὲ τὴν τροποποίηση τοῦ πληροφοριακοῦ περιβάλλοντός τους, ἔτσι ὥστε νὰ τοὺς κάνεις νὰ πιστεύουν διαφορετικὰ πράγματα καὶ κατ’ ἐπέκταση νὰ λαμβάνουν διαφορετικὲς ἀποφάσεις. Αὐτὸ φυσικὰ κάνουν οἱ διαφημιστὲς ἐδῶ καὶ αἰῶνες, προσπαθώντας νὰ τροποποιήσουν τὴν ἀγοραστικὴ συμπεριφορὰ τῶν ἀτόμων. Ἡ προπαγάνδα ὡς ἐργαλεῖο πολέμου καὶ πολιτικῆς κυριαρχίας ἔχει ἀκόμη πιὸ μεγάλη ἱστορία [8].
Τέλος, οἱ μέθοδοι ἐλέγχου μπορεῖ νὰ εἶναι ἄμεσες, ἐὰν μία κυβέρνηση ἔχει τὴν δυνατότητα νὰ ἐφαρμόζει ἀνταμοιβὲς καὶ τιμωρίες βασισμένες στὴ συμπεριφορά. Ἕνα τέτοιο σύστημα ἀντιμετωπίζει τοὺς ἀνθρώπους σὰν ἀλγόριθμους ἐνισχυτικῆς μάθησης, ἐκπαιδεύοντάς τους νὰ βελτιστοποιοῦν τὸν στόχο ποὺ θέτει τὸ κράτος. Ὁ πειρασμὸς γιὰ μία κυβέρνηση, ἰδίως γιὰ μία κυβέρνηση μὲ νοοτροπία «μηχανικῆς τῶν πραγμάτων ἀπὸ πάνω πρὸς τὰ κάτω», θὰ ἦταν νὰ σκεφτεῖ ὡς ἑξῆς: σίγουρα θὰ ἦταν ὡραῖο, ἐὰν ὅλοι συμπεριφέρονταν καλά, τηροῦσαν μία πατριωτικὴ στάση καὶ συνέβαλλαν στὴν πρόοδο τῆς κοινωνίας. Ἡ τεχνολογία μᾶς δίνει τὴ δυνατότητα νὰ μετροῦμε τὴ συμπεριφορὰ τοῦ ἀτόμου, τὴ στάση καὶ τὶς συνεισφορές του. Συνεπῶς, ὅλοι θὰ εὐνοηθοῦν, ἐὰν δημιουργήσουμε ἕνα τεχνολογικὸ σύστημα παρακολούθησης καὶ ἐλέγχου ποὺ θὰ βασίζεται στὶς ἀνταμοιβὲς καὶ τὶς τιμωρίες.
ΑΝΤΑΜΟΙΒΗ ΚΑΙ ΤΙΜΩΡΙΑ
Tὸ σύστημα ἀνταμοιβῆς καὶ τιμωρίας ὡς ἀποτελεσματικὸ μέσο γιὰ τὴν τροποποίηση τῆς συμπεριφορᾶς τῶν πολιτῶν προέκυψε ἀπὸ ἕνα πείραμα τοῦ Ἀμερικανοῦ συμπεριφοριστῆ Μπ. Φ. Σκίνερ (B. F. Skinner), καθηγητῆ Ψυχολογίας στὸ Πανεπιστήμιο τοῦ Χάρβαρντ, ὁ ὁποῖος θέλησε νὰ ἐξελίξει τὸ πείραμα τοῦ Παβλὸφ περὶ τῶν ἐξαρτημένων ἀντανακλαστικῶν καὶ νὰ ἐρευνήσει κατὰ πόσον ἦταν ἐφικτὸ νὰ ρυθμιστεῖ ἡ συνολικὴ συμπεριφορὰ ἑνὸς ζώου ἢ ἑνὸς ἀνθρώπου καὶ ὄχι ἁπλῶς ὁ ἔλεγχος ἑνὸς ἁπλοῦ ἀδένα του. Μιλώντας μέσα ἀπὸ ἕνα παράδειγμα: [9]
Ἆραγε, ἂν μπορεῖ κάποιος νὰ ρυθμίσει ἕνα ἀντανακλαστικό, θὰ ἦταν ὑπερβολικὸ νὰ προσπαθήσει νὰ πάει ἕνα βῆμα παραπέρα καὶ νὰ προκαλέσει μία τούμπα ἢ ἄλλες ὑποτιθέμενες ἐλεύθερες κινήσεις; Γίνεται νὰ πάρουμε μία ἐντελῶς τυχαία κίνηση, ὅπως εἶναι τὸ στρίψιμο τοῦ κεφαλιοῦ πρὸς τὰ δεξιά, νὰ τὴν ἀνταμείψουμε μὲ συνέπεια, ἔτσι ὥστε ἀρκετὰ σύντομα τὸ ἄτομο νὰ συνεχίζει νὰ κοιτάζει πρὸς τὰ δεξιά, ἐφόσον πιὰ αὐτὴ ἡ κίνηση ἔχει ἀποτυπωθεῖ ὡς συντελεστικὴ μάθηση;
Ὁ Σκίνερ ἔλυσε τὴν ἀπορία του αὐτή, χρησιμοποιώντας ὡς πειραματόζωα μερικοὺς ἀρουραίους. Χρησιμοποίησε ἕνα λειτουργικὸ θάλαμο προσαρμογῆς, μέσα στὸν ὁποῖο ἐκπαίδευσε τὰ ζῶα νὰ ἐκτελοῦν συγκεκριμένες ἐνέργειες, π.χ. νὰ πιέζουν μοχλούς, ἀξιοποιώντας ἐρεθίσματα (φωτεινὰ ἢ ἠχητικὰ σήματα) καὶ ἐπενδύοντας στὸ δίπολο ἀνταμοιβὴ-τιμωρία. Ὅταν τὸ ζῶο ἐκτελοῦσε σωστὰ τὴν ἐπιθυμητὴ συμπεριφορά, ὁ μηχανισμὸς τοῦ θαλάμου ὑλοποιοῦσε τὴν ἀνταμοιβή, ἀπελευθερώνοντας τὴν πολυπόθητη γιὰ τὸ ζῶο τροφή· ὅταν ὅμως αὐτὸ ἠρνεῖτο νὰ συμμορφωθεῖ, ὁ μηχανισμὸς λειτουργοῦσε τιμωρητικὰ [10].
Σημειωτέον ὅτι ὁ Σκίνερ διατηροῦσε κρυφὲς διασυνδέσεις μὲ τοὺς Ναζί», ἐνῶ ὁραματίστηκε τὴν δημιουργία μίας παγκόσμιας κοινότητας, ὅπου θὰ κυβερνοῦσαν συμπεριφοριστὲς ψυχολόγοι, οἱ ὁποῖοι θὰ μετέτρεπαν τοὺς πολίτες σὲ φάλαγγες «καλοπροαίρετων ρομπότ». Τὸ 1971, ὁ Σκίνερ ἀνακηρύχθηκε ἀπὸ τὸ περιοδικὸ Time ὡς ὁ σημαντικότερος ἐν ζωῇ ψυχολόγος [11].
Ἀκριβῶς αὐτὸ τὸ σύστημα τῆς ἀνταμοιβῆς καὶ τιμωρίας ἐφάρμοσε κατὰ γράμμα ἡ παροῦσα κυβέρνηση στὴν ἐποχὴ τοῦ πειραματικοῦ ἐμβολιασμοῦ κατὰ τοῦ κορωνοϊοῦ: Ἀπὸ τὴν μία πλευρὰ ἐπιβράβευε τοὺς ἐμβολιασμένους, θεσπίζοντας ὑπέρ τους «προνόμια», οὕτως ὥστε νὰ ἀσκήσει ψυχολογικὴ πίεση στοὺς ἀνεμβολίαστους, ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ἐπέβαλλε συνεχῶς ἐπεκτεινόμενα τιμωρητικὰ μέτρα σὲ βάρος τῶν ἀνεμβολίαστων.
Δὲν μπορεῖ νὰ εἶναι τυχαῖο ὅτι ὁ θρυλικὸς Κινέζος στρατηγὸς Σοὺν Τσοὺ στὸ ξακουστὸ ἐγχειρίδιό του «Τέχνη τοῦ Πολέμου» [12], τὸ ὁποῖο συνέγραψε περὶ τὸν 5ο αἰώνα π.Χ., ἔδινε τὴν ἑξῆς συμβουλή: Ὅταν καταστρώνετε σχέδια, φροντίζετε νὰ συγκρίνετε […] ποιὸς χρησιμοποιεῖ τὴν ἀνταμοιβὴ καὶ τὴν τιμωρία μὲ τὸν πιὸ φωτισμένο τρόπο.
(Συνεχίζεται…)
Σημειώσεις:
[1] Μτφ.: Σ. Γιανέλης, ἔκδ. Κοιν. Σ. Ἔπ. Ἔξοδος, Ἀθήνα 2023, σελ. 16 ἑπ.
[2] Μτφ.: Π. Καλαμαράς, Ἐλευθεριακὴ Κουλτούρα, Ἀθήνα 2016, σελ. 54/55.
[3] Curcio, ὅ.π., σελ. 56.
[4] Curcio, ὅ.π., αὐτόθι.
[5] Μτφ.: Ν. Ἀποστολόπουλος, ἔκδ. Τραυλός, Ἀθήνα 2021, σελ. 111.
[6] Russell, ὅ.π, σελ. 112.
[7] Russell, ὅ.π., σελ. 149.
[8] Russell, ὅ.π., σελ. 150.
[9] Slater, Τὸ κουτὶ τῆς ψυχῆς. Τὰ 10 σπουδαιότερα ψυχολογικὰ πειράματα τοῦ 20οῦ αἰώνα, μτφ.: Δέσποινα Ἀλεξανδρῆ, ἔκδ. Ὀξύ, Ἀθήνα 2009, σελ. 22.
[10] Βλ. Ἀνδριωτάκη, Homo Automaton. Ἡ τεχνητὴ νοημοσύνη κι ἐμεῖς, ἔκδ. Garage Books, Ἀθήνα 2020, σελ. 47.
[11] Ἐπ’ αὐτῶν βλ. Slater, ὅ.π., σελ. 17, 18.
[12] Μτφ.: Ρ. Λέκκου-Δάντου, ἔκδ. Περίπλους, Ἀθήνα 2003, σελ. 21, ἀριθμ. 13.
