Ἁγίου Μπριαντσανίνωφ
«οὐκ οἴδατε ὅτι τά σώματα ὑμῶν μέλη Χριστοῦ ἐστιν;
ἄρας οὖν τά μέλη τοῦ Χριστοῦ ποιήσω πόρνης μέλη; μή γένοιτο.
«Τό σῶμα δέν ἔγινε διά τήν πορνείαν, ἀλλά διά τόν Κύριον.
Δέν ἠξεύρετε, ὅτι τά σώματά σας εἶναι μέλη τοῦ Χριστοῦ;
Νά ἀποσπάσω λοιπόν τά μέλη τοῦ Χριστοῦ καί νά τά κάμω πόρνης μέλη;
Μή γένοιτο ποτέ νά τό κάμω.
Στούς μοναχούς, πού γιά ὁποιονδήποτε λόγο δέν μποροῦν νά ἔχουν συνεχή ἐπικοινωνία μέ τόν γέροντά τους, οἱ Πατέρες συστήνουν τήν ἄμεση ἀπόρριψη κάθε ἁμαρτωλοῦ λογισμοῦ καί τήν προσήλωση τοῦ νοῦ στήν προσευχή. Μ᾿ αὐτόν τόν τρόπο πολεμοῦσε τούς λογισμούς, καί μάλιστα πολύ ἀποτελεσματικά, ἡ ὁσία Μαρία ἡ Αἰγυπτία, ὅπως φαίνεται ἀπό τόν βίο της1. Ἡ παραμικρή συνομιλία μέ τόν λογισμό, ἀκόμα καί ἡ ἀντιρρητική, ἔχει συνήθως ὡς συνέπεια τή συγκατάθεση τῆς ψυχῆς στόν λογισμό, καί τήν πτώση στήν ἁμαρτία. «Γιά κάθε πειρασμό, πού πέφτει πάνω μας», λέει ὁ ὄσιος Νεῖλος Σόρσκι, «καί γιά κάθε ἐχθρικό λογισμό πρέπει νά κλάψουμε μπροστά στήν ἀγαθότητα τοῦ Θεοῦ, γιά νά μᾶς βοηθήσει. Καί θά μᾶς ἀναπαύσει, ἄν προσευχηθοῦμε γνωστικά»2.
«Ὅπως ἡ φωτιά καίει καί ἐξαφανίζει τήν καλαμιά, ἔτσι καί τό ἁγνό δάκρυ ἐξαφανίζει κάθε ἐξωτερική καί ἐσωτερική ἀκαθαρσία», προσθέτει ὁ ὅσιος Ἰωάννης ὁ Σιναΐτης3.
Ἄν, λοιπόν, καθώς βρισκόμαστε μόνοι μας, μᾶς ἐπιτεθοῦν αἰσχροί λογισμοί καί φαντασιώσεις, προξενώντας μας σαρκική πύρωση, ἄς πέσουμε στά γόνατα μπροστά στίς ἱερές εἰκόνες, ὅπως ἔκανε ἡ ὁσία Μαρία ἡ Αἰγυπτία, καί μέ δάκρυα, μέ θρῆνο ἄς ἱκετεύσουμε τόν Θεό νά μᾶς ἐλεήσει. Ἡ πείρα θά μᾶς ἀποδείξει σύντομα πόσο κοντά μας εἶναι ὁ Θεός καί πόσο μεγάλη εἶναι ἡ ἐξουσία Του πάνω στή φύση μας.
Ἡ χειροπιαστή θεία βοήθεια θά δώσει ζωντάνια στήν πίστη μας. Καί ἡ ζωντανή πίστη θά μᾶς ὁπλίσει μέ πρωτόγνωρη δύναμή, μέ τήν ὁποία θά ἐξασφαλίσουμε μεγάλη νίκη.
Ἄς μήν ξαφνιαστοῦμε, ὅμως, ἄν ἀπροσδόκητα, ἔπειτα ἀπό παρατεταμένη εἰρήνη πού ἀκολούθησε ἐξίσου παρατεταμένο πόλεμο καί πού μᾶς ἔκανε νά πιστέψουμε πώς τό πορνικό πάθος εἶχε νεκρωθεῖ μέσα μας, ξεσηκωθεῖ πάλι στόν νοῦ ἄγριος πόλεμος αἰσχρῶν λογισμῶν καί ἐμφανιστοῦν πάλι στό σῶμα ἄπρεπες κινήσεις4. Ὁ ἐχθρός μας εἶναι ἀδιάντροπος. Ρίχνει ἀκατάπαυστα τά βέλη του καί στούς πιό μεγάλους ἁγίους τοῦ Θεοῦ. Καί, δυστυχῶς, πετυχαίνει καμιά φορά νά πληγώσει ἀνθρώπους πνευματοφόρους, γκρεμίζοντάς τους στό βάραθρο τῆς ἁμαρτίας, ὅπως ἔκανε ἕνα βράδυ στόν Προφήτη Δαβίδ, καθώς αὐτός περπατοῦσε στό δῶμα τοῦ παλατιοῦ του5.
Ἡ σάρκα μας εἶναι φίλος κάθε ἄλλο παρά πιστός. Ἐπιθυμεῖ τήν ξένη σάρκα ὄχι μόνο ἀπό δική της παρόρμηση, ἀλλά καί μέ τήν παρακίνηση τοῦ πεσμένου πνεύματος, τοῦ πονηροῦ δαίμονα, ὁ ὁποῖος, μολονότι ἄσαρκος, ἱκανοποιεῖται μέ τούς μολυσμούς τῆς σάρκας τῶν ἀνθρώπων. Ἡ ἄπρεπη, ἡ αὐθάδης, ἡ βίαιη ἀπαίτηση γιά σαρκική ἡδονή ἐμφανίζεται ξαφνικά! Γι᾿ αὐτό ὁ ὅσιος Ποιμήν ὁ Μέγας ἔλεγε:
Ὅπως ὁ σωματοφύλακας τοῦ βασιλιᾶ στέκεται στό πλάι του πάντοτε ἕτοιμος, ἔτσι καί ἡ ψυχή πρέπει νά εἶναι ἕτοιμη κάθε στιγμή ἀπέναντι στόν δαίμονα τῆς πορνείας»6.
Τήν πνευματική ἐργασία τῶν παλαιῶν μοναχῶν στίς πιό πολλές περιπτώσεις μποροῦμε νά τή θαυμάζουμε, ἀλλά ὄχι νά τή μιμηθοῦμε. Σάν θεῖα θαύματα μόνο μποροῦμε ν᾿ ἀντικρίζουμε τούς μοναχούς αὐτούς, δοξάζοντας τόν Θεό, πού χαρίζει στόν ἀδύναμο ἄνθρωπο ἀσύλληπτη δύναμη καί ἁγιότητα. Ἀξίζει νά δοῦμε,ὅμως πῶς πολεμοῦσαν οἱ προχωρημένοι μοναχοί τῶν πρώτων αἰώνων τοῦ μοναχισμοῦ τούς πορνικούς λογισμούς καί ρεμβασμούς. Αὐτοί, λοιπόν, ἀρχικά δέν ἀντιστέκονταν στόν λογισμό πού τούς πλησίαζε. Τόν ἄφηναν νά ἐπενεργήσει λίγο στή διάνοιά του, “νά μπεῖ”, ὅπως ἔλεγαν, καί μετά τόν πολεμοῦσαν.
Ὅ ὅσιος Ποιμήν, ὅταν ἦταν ἀκόμη ἀρχάριος στήν πνευματική ζωή, φρόντιζε νά διδάσκεται ἀπό τό παράδειγμα καί τίς νουθεσίες τῶν ἔμπειρων ἁγίων γερόντων. Ἔτσι, μιά φορά, ρώτησε τόν ἀββά Ἰωσήφ τῆς Πανεφώ:
«Ὅταν μέ πλησιάζουν τά πάθη, τί νά κάνω; Νά ἀντισταθῶ σ᾿ αὐτά ἤ νά τά ἀφήσω νά μποῦν;».
Καί ὁ γέροντας ἀπάντησε: «Ἄφησέ τά νά μποῦν καί τότε πολέμησέ τα».
Γύρισε, λοιπόν, στή Σκήτη, ὅπου ἡσύχαζε, ὁ ἀββάς Ποιμήν καί συνέχισε τήν ἄσκησή του, ἐφαρμόζοντας τή συμβουλή τοῦ ἀββᾶ Ἰωσήφ. Σέ λίγο καιρό, ὅμως, ἦρθε στή Σκήτη ἕνας μοναχός ἀπό τή Θηβαΐδα καί ἔλεγε στούς ἀδελφούς:
«Ρώτησα τόν ἀββά Ἰωσήφ: “Ἄν μέ πλησιάσει ἕνα πάθος, νά ἀντισταθῶ ἤ νά τό ἀφήσω νά μπεῖ;”.
Καί μοῦ εἶπε: “Μήν ἀφήνεις καθόλου νά μπαίνουν τά πάθη. Διῶχνε τα ἀμέσως”».
Ὅταν τό ἄκουσε αὐτό ὁ ἀββάς Ποιμήν, σηκώθηκε καί πῆγε στήν Πανεφώ.
«Ἀββά», λέει στόν Ἰωσήφ, «ἐγώ σοῦ ἐμπιστεύθηκα τούς λογισμούς μου. Καί νά πού εἶπες ἄλλα σ᾿ ἐμένα καί ἄλλα στόν μοναχό ἀπό τή Θηβαΐδα».
Τόν ρωτάει τότε ὁ γέροντας:
«Δέν τό ξέρεις ὅτι σέ ἀγαπῶ;».
«Ναί», τοῦ ἀπάντησε.
«Ἐσύ δέν μοῦ ἔλεγες κάποτε», συνέχισε ὁ ἀββάς Ἰωσήφ, «νά σοῦ μιλῶ ὅπως θά μιλοῦσα στόν ἑαυτό μου;».
«Ἔτσι εἶναι».
«Ἔ, ἄν μποῦν τά πάθη καί ἔρθεις ἀντιμέτωπος μ᾿ αὐτά, θά γίνεις πιό ἱκανός. Ἐγώ σοῦ μίλησα, ὅπως θά μιλοῦσα στόν ἑαυτό μου. Εἶναι, ὅμως, ἄλλοι πού δέν τούς συμφέρει οὔτε νά τούς πλησιάσουν τά πάθη. Αὐτοί πρέπει χωρίς καμιά καθυστέρηση νά τά ἀποκρούσουν»7.
Καί σέ ἄλλα περιστατικά ἀπό τό Γεροντικό, μεταγενέστερα, ὅταν πιά ὁ ἀββάς Ποιμήν ἦταν διδάσκαλος τῶν μοναχῶν, βλέπουμε πώς οἱ γέροντες σύστηναν τή γρήγορη ἀπόρριψη τῶν πορνικῶν λογισμῶν σ᾿ ὅσους ἦταν ἀκόμα ἐμπαθεῖς. Ἔτσι, γιά παράδειγμα, ὅταν ἕνας ἀδελφός πῆγε στόν ἀββά Ἰβιστίωνα καί τόν ρώτησε,
«Τί νά κάνω, πάτερ, πού πιέζομαι ἀπό τόν πειρασμό τῆς πορνείας;»
ἐκεῖνος τοῦ εἶπε: «Μήν τόν ἀφήσεις γιά πολύ νά σέ ἐπηρεάζει»8.
Ἀπεναντίας, ὅσοι εἶχαν φτάσει στήν κατάσταση τῆς ἀπάθειας, πολεμοῦσαν τούς λογισμούς ἀφοῦ πρῶτα τούς ἄφηναν νά ἐπενεργήσουν στή διάνοιά τους. Αὐτό ἀποδεικνύει τό ὑψηλό πνευματικό ἐπίπεδο τοῦ μοναχισμοῦ τῆς ἐποχῆς ἐκείνης. Ἀργότερα οἱ Πατέρες ἀπαγόρευσαν σ᾿ ὅλους γενικά τούς μοναχούς τήν ἀποδοχή τῶν λογισμῶν, ἐπειδή ἕνας τέτοιος τρόπος πολέμου, ὅπως προφανῶς θά ἔδειξε ἡ ἐφαρμογή του, εἶναι πολύ ἐπικίνδυνος.
«Μή θελήσεις», λέει ὁ ἀββάς Ἰσαάκ ὁ Σύρος, «νά δοκιμάσεις τή διάνοιά σου μέ ἀκόλαστους λογισμούς ἤ μέ τήν ἐνθύμηση προσώπων πού σέ διεγείρουν, νομίζοντας ὅτι δέν θά νικηθεῖς. Γιατί μ᾿ αὐτόν τόν τρόπο σκοτίστηκαν καί μωράθηκαν ἀκόμα καί ἄνθρωποι σοφοί»9.
Αὐτή τή συμβουλή πρέπει ἀπαραίτητα νά κρατήσουμε κι ἐμεῖς.
Στούς βίους τῶν ἁγίων τοῦ Θεοῦ βλέπουμε ὅτι μερικοί ἀπ᾿ αὐτούς, ἀφοῦ ὑπέμειναν ἰσχυρό καί μακροχρόνιο πόλεμο πορνικῶν λογισμῶν καί αἰσθημάτων, πέρασαν ἀπό τήν κατάσταση τῆς ἐμπάθειας στήν κατάσταση τῆς ἀπάθειας. Καί τόν πορνικό πόλεμο τόν γνώρισαν ὄχι μόνο ἀσκητές πού εἶχαν ζήσει προηγουμένως ἄσωτα, ὅπως ἦταν ὁ ὅσιος Μωυσῆς ὁ Αἰθίοψ10 καί ὁ ὁσία Μαρία ἡ Αἰγυπτία, ἀλλά καί παρθένοι, ὅπως ὁ ὅσιος Συμεών ὁ διά Χριστόν σαλός11, ὁ ὅσιος Ἰωάννης ὁ πολύαθλος τῶν Σπηλαίων τοῦ Κιέβου12 καί ἄλλοι, οἱ ὁποῖοι ἀναδείχθηκαν ἀγωνιστές μεγάλοι μέ ὑπερφυσική, πραγματικά, ἄσκηση. Βέβαια, καθώς τό οὐράνιο δῶρο τῆς θεῖας χάριτος εἶναι πάντοτε ἀνάλογο καί σύμμετρο πρός τή θλίψη καί τόν κόπο πού προηγήθηκαν, οἱ ἅγιοι ἐκεῖνοι ἀξιώθηκαν νά λάβουν ἐξαιρετικά ἁγιοπνευματικά χαρίσματα, ἀνάλογα τοῦ σκληροῦ πολέμου τους καί τοῦ ὑπεράνθωπου κατορθώματος τους. Πρέπει νά ἐπισημανθεῖ, πάντως, ὅτι τόσο ὁ πόλεμος ὅσο καί τά κατορθώματά τους ἦταν ἔκτακτα γεγονότα, τά ὁποῖα δέν ἔχουν γενική ἐφαρμογή στόν μοναχισμό. Πρέπει, ὅσο μποροῦμε, νά μιμούμαστε τήν πίστη, τήν ἀποφασιστικότητα, τήν αὐταπάρνηση τῶν ἀγωνιστῶν ἐκείνων τοῦ Θεοῦ. Αὐτό καθεαυτό τό κατόρθωμά τους εἶναι ἀμίμητο.
Γενικά, οἱ πιό διακριτικοί Πατέρες δέχονται ὅτι, στόν πόλεμο τῶν ἐπιθυμιῶν τῆς φθαρμένης φύσεως τοῦ ἀνθρώπου, ἡ ἐγκράτεια ἀπό τήν τροφή καί οἱ ἄλλες σωματικές ἀσκήσεις πρέπει νά εἶναι διακριτικές καί μετρημένες. Μ᾿ αὐτές ἡ σαρκική ἐπιθυμία ἀποδυναμώνεται καί χαλιναγωγεῖται, ἀλλά δέν νικιέται ὁλοκληρωτηκά παρά μόνο μέ τήν ταπεινοφροσύνη καί τά δάκρυα τῆς προσευχῆς, πού προσελκύουν τή θεία χάρη. Οἱ ὑπερβολικές σωματικές ἀσκήσεις, περισσότερο βλάπτουν παρά ὠφελοῦν τόν ἀσκητή, ὅταν μάλιστα ἐξαιτίας τους καταπέφτουν οἱ σωματικές του δυνάμεις, μέ συνέπεια τήν ἀδυναμία ἐκτελέσεως τῶν πνευματικῶς ἀσκήσεων, τῶν ἔργων τῆς ταπεινοφροσύνης καί τῆς προσευχῆς.
Στό Γεροντικό διαβάζουμε τήν ἀκόλουθη διήγηση:
«Κάποιος ἀπό τούς μοναχούς τῆς Αἰγυπτιακῆς Σκήτης, πού στόν κόσμο ἦταν ἔγγαμος, δοκίμαζε πειρασμό ὡς πρός τήν πρώην γυναίκα του. Τό φανέρωσε στούς Πατέρες, κι ἐκεῖνοι, βλέποντας πώς ἦταν φιλόπονος κι ἔκανε περισσότερα ἀπ᾿ ὅσα τοῦ ἔλεγαν, τοῦ ἔβαζαν ὅλο καί πιό βαριές ἀσκήσεις, ὥσπου, τελικά, ἐξασθένησε σωματικά καί δέν μποροῦσε νά σταθεῖ στά πόδια του. Τότε, μέ οἰκονομία τοῦ Θεοῦ, ἐπισκέφθηκε τή Σκήτη κάποιος ξένος μοναχός. Καθώς πλησίαζε στό κελλί τοῦ ἀποκαμωμένου ἀδελφοῦ, τό εἶδε ἀνοιχτό καί τό προσπέρασε, ἀπορώντας πῶς κανείς δέν βγῆκε νά τόν προυπαντήσει. Γύρισε, ὅμως, πίσω, ἐπειδή σκέφτηκε πώς ἴσως ὁ ἀδελφός νά ἦταν ἄρρωστος. Χτύπησε καί μπῆκε. Τόν βρῆκε σέ κακό χάλι. “Τί ἔχεις πάτερ;”, τόν ρώτησε. Κι ἐκεῖνος ἀποκρίθηκε: “Ἐγώ προέρχομαι ἀπό τήν κοσμική ζωή, καί τώρα μέ πολεμάει ὁ ἐχθρός γιά τή γυναίκα μου. Τό εἶπα στούς Πατέρες , κι αὐτοί μοῦ ἔβαλαν διάφορες ἀσκήσεις. Ἐξασθένησα κάνοντάς τες, καί ἐντούτοις ὁ πόλεμος γίνεται πιό δυνατός”. Ὁ γέροντας λυπήθηκε μ᾿ αὐτά πού ἄκουσε καί τοῦ εἶπε: “Οἱ Πατέρες, βέβαια, σάν δυνατοί πού εἶναι, σωστά σοῦ πρότειναν τίς ἀσκήσεις. Ἄν θέλεις, ὅμως ἄκουσε τήν ταπεινότητά μου: Παράτησέ τα αὐτά, παῖρνε λίγη τροφή στήν ὥρα της, κάνε τή μικρή σου ἀκολουθία καί ἀπόθεσε τή φροντίδα σου στόν Κύριο. Γιατί μέ τούς δικούς σου κόπους δέν θά μπορέσεις νά ξεπεράσεις αὐτόν τόν πειρασμό. Τό σῶμα μας, ἄλλωστε, εἶναι σάν ἕνα ροῦχο. Ἄν τό φροντίζεις, διατηρεῖται· ἄν τό παραμελήσεις, καταστρέφεται”. Τόν ἄκουσε ὁ ἐξαντλημένος μοναχός κι ἔκανε ἔτσι. Καί μέσα σέ λίγες μέρες λυτρώθηκε ἀπό τόν πόλεμο»13.
Ὁ φημισμένος γιά τό χάρισμα τῆς πνευματικῆς διακρίσεως μοναχός τῆς Σκήτης ἀββάς Ἀγάθων ρωτήθηκε κάποτε ἀπό ἕνας ἀδελφό γιά τό πάθος τῆς πορνείας. Καί τοῦ ἀπάντησε:
«Πήγαινε, ρίξε τήν ἀδυναμία σου μπροστά στόν Θεό, καί θά βρεῖς ἀνάπαυση»14.
Γιά τό ἴδιο θέμα ὅμοιες ἀποκρίσεις ἔδιναν καί οἱ ἄλλοι μεγάλοι Πατέρες. Καί πολύ σωστά! Γιατί, ἄν ἀναλογιστοῦμε τά μέτρα τῆς φθαρμένης μας φύσεως, τό πάθος τῆς πορνείας μόνο ὁ Θεός μπορεῖ νά τό καταστείλει. Ἡ ἐπίγνωση τῆς φθορᾶς πού προκλήθηκε στή φύση μας ἀπό τήν προπατορική ἁμαρτία καί ἡ ταπεινή ἱκεσία γιά τή θεραπεία καί τήν ἀνακαίνιση τῆς φύσεως ἀπό τόν Πλάστη της, αὐτά εἶναι τά πιό ἰσχυρά, τά πιό ρεαλιστικά, τά πιό ἀποτελεσματικά μας ὅπλα στόν πόλεμο πού κάνουμε ἐναντίον τῆς φύσεως. Τά ὅπλα αὐτά, ὅμως, ἀποδυναμώνονται μέ τήν ἐμπιστοσύνη στόν ἑαυτό μας, ἐμπιστοσύνη πού ἐκδηλώνεται μέ τήν περιτή καί δυσανάλογη πρός τίς δυνάμεις μας σωματική ἄσκηση. Ὁ ἀββάς Κασσιανός ὁ Ρωμαῖος ἐπισημαίνει πώς «ἡ ψυχή θά δέχεται ἀναμφίβολα τίς προσβολές τοῦ πορνικοῦ πάθους, ὅσο δέν ἀναγνωρίζει ὅτι διεξάγει ἕναν ἄνισο πόλεμο, πού οἱ ἀπαιτήσεις του ξεπερνοῦν τίς δικές της δυνάμεις, καί ἐπιπλέον πώς ὅσο ἐπίμονα καί εὐσυνείδητα κι ἄν κοπιάσει, δέν θά μπορέσει νά ἐξασφαλίσει τή νίκη, ἄν ὁ Κύριος δέν ἔρθει συνεργός καί ὑπερασπιστῆς της15. Ὁ ὅσιος αὐτός ἔζησε ἕνα σημαντικό χρονικό διάστημα ἀνάμεσα στούς Πατέρες τῆς Σκήτης καί ἀφομοίωσε τίς διδαχές τους.
Μιλώντας γιά τήν καθαρότητα, θεωροῦσε οὐσιαστικό καί ἀπαραίτητο νά στρέψουμε ταπεινά τόν λόγο στήν ἄγνοια τῶν σημερινῶν ἀνθρώπων, πού τόσο καυχιοῦνται γιά τή γνώση τους, καί νά βοηθήσουμε ὅσους ἐξουθενώνονται καί καταποντίζονται στή σύγχυση καί τή θλίψη ἀπό ἔλλειψη αὐτογνωσίας. Εἶναι πολλοί ἐκεῖνοι πού ἐπιθυμοῦν νά κάνουν ζωή εύσεβή, ἀλλά παθαίνουν πλήρη σύγχυση, ὅταν ξεσηκωθοῦν μέσα τους λογισμοί καί αἰσθήματα σαρκικῆς ἐπιθυμίας. Τόσο παράξενος καί ἄτοπος τούς φαίνεται αὐτός ὁ αἰφνίδιος ξεσηκωμός τοῦ πάθους καί τόσο ταράζονται ἐξαιτίας του, πού παραλύουν ψυχικά. Συχνά, μάλιστα, ἀποφασίζουν νά ἐγκαταλείψουν τήν εύσεβή ζωή, θεωρώντας τόν ἑαυτό τους ἀνίκανο γι᾿ αὐτήν. Μεγάλο λάθος! Ἡ φύση μας εἶναι σέ κατάσταση πτώσεως καί φθορᾶς. Σ᾿ αὐτή τήν κατάσταση οἱ σαρκικές ἐπιθυμίες εἶναι, θά λέγαμε φυσικές, καθώς γεννιοῦνται ἀπό τήν ἴδια τήν πασμένη φύση. Ἔτσι, λοιπόν, δέν πρέπει νά παραξενευόμαστε καί νά σαστίζουμε, ὅταν ἐμφανίζονται ξαφνικά μέσα μας λογισμοί, φαντασιώσεις καί αἰσθήματα ἐφάμαρτα. Αὐτά εἶναι ἀναπόφευκττα. Ἄλλωστε, γιά τήν προκοπή στήν πνευματική ζωή, εἶναι ἀπαραίτητο νά ξεσηκωθοῦν οἱ ἐμπαθεῖς λογισμοί, γιατί μ᾿ αὐτόν τόν τρόπο θά ἀποκαλυφθοῦν τά πάθη. Ὅταν τά πάθη γίνουν γνωστά στόν ἀγωνιστή, τότε αὐτός τά πολεμάει. Κι ἄν τά πολεμήσει μέ ἀνδρεία, θά τά νικήσει καί θά τά ἐξολοθρεύσει καί θά στεφανωθεῖ ἀπό τό Ἅγιο Πνεῦμα16.
Προτρέπουμε τούς ἀγαπητούς ἀδελφούς νά μελετήσουν προσεκτικά τούς βίους καί τά συγγράμματα τῶν ἁγίων Πατέρων. Ἐκεῖ θά δοῦν ὅτι ὅλοι οἱ ἀγωνιστές τοῦ Θεοῦ ὑπέμειναν τίς κακουχίες αὐτοῦ τοῦ πολέμου. Ἀφοῦ πέρασαν μέσ᾿ ἀπό τή φωτιά τῶν παθῶν καί τά ποτάμια τῶν δακρύων, βγῆκαν σέ τόπο ἀναψυχῆς, στήν ἀπάθεια17.
Ὁ Ἀββάς Δωρόθεος, ὅταν ἐγκαταβίωσε στό κοινόβιο τοῦ ἀββᾶ Σερίδου, δοκιμάστηκε πολύ ἀπό τόν σαρκικό πόλεμο, γιά τήν ἀντιμετώπιση τοῦ ὁποίου ζητοῦσε τίς συμβουλές καί τίς νουθεσίες τοῦ ὁσίου Βαρσανουφίου τοῦ Μεγάλου18. Οἱ ἀποκρίσεις τοῦ ὁσίου χειραγωγοῦν ἐξαίρετα ὅλους τούς μοναχούς στόν δρόμο τῆς ἀνδρείας ἀντιστάσεως στίς ἄλογες καί ἄτοπες ἀπαιτήσεις τῆς πεσμένης φύσεως. Σέ μιά του ἀπόκριση ὁ μεγάλος γέροντας ἀποκαλύπτει ὅτι καί ὁ ἴδιος, ὅταν ἦταν νέος, πολεμήθηκε σφοδρά ἀπό τόν δαίμονα τῆς πορνείας γιά πέντε χρόνια. Καί ἀποφαίνεται ἀπό τήν πείρα του:
«Τόν σαρκικό πόλεμο τόν καταργεῖ ἡ ἀδιάλειπτη προσευχή μέ δάκρυα»19.
Ὁ ὅσος Ἀντώνος ὁ Μέγας, ὅπως ἀναφέρεται στόν βίο του20, πολεμήθηκε πολύ ἔντονα ἀπό πορνικούς λογισμούς καί αἰσχρές φαντασίες. Πολλοί ἀπό τούς ἁγίους, ἐνῶ ἤδη εἶχαν ἀνακαινιστεῖ ἀπό τό Ἅγιο Πνεῦμα καί εἶχαν φτάσει στό νοητό καταφύγιο τῆς μακάριας ἀπάθειας, ξαφνικά δέχονταν τίς ἐπιθέσεις ἀκάθαρτων λογισμῶν, πού κινητοποιοῦσαν τίς σαρκικές ὁρμές τους, ὅπως ἔγινε μέ τούς ὁσίους Μακάριο τόν Ἀλεξανδρέα, Ἰωαννίκιο τόν Μέγα21 καί ἄλλους. Γι᾿ αὐτό οἱ ἅγιοι Πατέρες εἶπαν ὅτι τή σάρκα μας μποροῦμε νά τήν ἐμπιστευθοῦμε μόνο ὅταν αὐτή ξαπλώσει στόν τάφο22.
Γι᾿ αὐτό ἐγκαταβιώνουμε σέ μοναστήρι, γιά ν᾿ ἀποκαλύψουμε τά πάθη, πού ζοῦν μέσα μας, καί τή σχέση τῆς φύσεώς μας μέ τά πνεύματα τῆς κακίας, στά ὁποῖα αὐτή ὑποδουλώθηκε ἑκούσια. Γι᾿ αὐτό σπᾶμε τά δεσμά πού μᾶς κρατοῦν στόν κόσμο καί φεύγουμε, ἀφήνοντας τήν κοινωνία τῶν ἀνθρώπων, τούς συγγενεῖς καί τήν περιουσία μας, γιά νά δοῦμετά ἐσωτερικά μας δεσμά καί νά τά σπάσουμε μέ τή βοήθεια τοῦ Κυρίου23. Τό δεύτερο δέν μπορεῖ νά γίνει, ἄν δέν προηγηθεῖ τό πρῶτο. Τότε μόνο μποροῦμε νά ἔρθουμε στήν ταπείνωση τοῦ πνεύματος, ὅταν δοῦμε μέσα μας τήν πτώση τῆς ἀνθωπίνης φύσεως, τήν αἰχμαλωσία της, τή σκληρή δυνάστευσή της ἀπό τούς δαίμονες καί τόν αἰώνιο θάνατο. Τότε μόνο μποροῦμε νά κραυγάσουμε στόν Θεό ἀπό τά βάθη τῆς καρδιᾶς μας μέ τήν προσευχή καί τά δάκρυα, καί μέ τέτοιον προσευχητικό θρῆνο, μέ τέτοια συναίσθηση τῆς καταστροφῆς μας, νά προσελκύσουμε τή βοήθεα τῆς θεῖας χάριτος. Γι᾿ αὐτό ὁ πόλεμος, πού ξεσηκώνεται μέσα μας, συμβάλλει στήν πνευματική μας πρόοδο, ἄν βέβαια πολεμᾶμε μέ ἀνδρεία καί δέν δεχόμαστε μικρόψυχα τήν ἦττα.
Ὁ ἀββάς Δωρόθεος ἀναφέρει:
«Ὁ μαθητής ἑνός μεγάλου γέροντα πολεμήθηκε κάποτε ἀπό τήν πορνεία. Βλέποντας ὁ γέροντας τήν ταλαιπωρία του, τοῦ εἶπε: “Θέλεις νά παρακαλέσω τόν Θεό νά σέ ἀνακουφίσει ἀπό τόν πόλεμο;”. Ἐκεῖνος, ὅμως, ἀπάντησε: “Ὄχι, γέροντα, γιατί, μολονότι κοπιάζω, βλέπω καρπό ἀπό τόν κόπο μου. Παρακάλεσε καλύτερα τόν Θεό νά μοῦ δώσει ὑπομονή”. Νά, τέτοιοι ἀκριβῶς εἶναι ἐκεῖνοι πού θέλουν νά σωθοῦν!»24.
Ὁ ἀββάς Ποιμήν, πάλι, εἶπε γιά τόν ἀββά Ἰωάννη τόν Κολοβό ὅτι παρακάλεσε τόν Θεό καί τοῦ πῆρε τά πάθη. Ἔτσι ἔγινε ἀμέριμνος. Πῆγε, λοιπόν, σέ κάποιον γέροντα καί τοῦ τό εἶπε. Κι ἐκεῖνος τόν συμβούλεψε:
«Πήγαινε καί παρακάλεσε τόν Θεό νά σοῦ ἔρθει πάλι ὁ πόλεμος, καθώς καί ἡ συντριβή καί ἡ ταπείνωση πού εἶχες πρῶτα. Γιατί μέ τούς πολέμους προκόβει ἡ ψυχή»25.
Ἄς μήν κυριευόμαστε, λοιπον, ἀπό τή σύγχυση, τήν ἀθυμία καί τή μικροψυχία, ὅταν σηκώνονται μέσα μας τά μανιασμένα κύματα τῆς ἡδυπάθειας, ὅταν πέφτουν ἐπάνω στήν ψυχή μας οἱ σφοδροί ἄνεμοι τῶν λογισμῶν! Ἄς πολεμᾶμε, ἄς ἀντιστεκόμαστε στήν ἁμαρτία, γιά ν᾿ ἀποκτήσουμε ζωντανή πίστη στόν Θεό καί ζωντανή γνώση τοῦ Θεοῦ.
Ἀρχίζοντας τόν πνευματικό ἀγώνα, εἶναι ἀσύνετο νά ἀπαιτοῦμε ἀπό τόν ἐμπαθή ἑαυτό μας τό ἀδύνατο, τό νά μήν ἐνοχλεῖται δηλαδή ἀπό σαρκικούς λογισμούς καί φιλήδονα αἰσθήματα. Οἱ λογισμοί καί τά αἰσθήματα προέρχονται ἀπό τήν ἴδια τή φθαρμένη φύση μας· πῶς εἶναι δυνατό νά ἀποτρέψουμε τήν ἐμφάνισή τους; Ὄχι, αὐτό δέν τό μποροῦμε. Ἐκεῖνο πού μποροῦμε ἀλλά καί ὀφείλουμε νά κάνουμε, ὅταν ἐμφανίζονται μέ ὁποιαδήποτε μορφή, εἶναι νά τά πολεμᾶμε δέχως καθυστέρηση μέ τά γνωστά μέσα, ἀσκώντας βία στόν ἑαυτό μας. Ἄς ἀγωνιστοῦμε ἐνάντια στήν ἰσχυρή φιλάμαρτη θέλησή μας, ὑπακούοντας στή φωνή τῆς συνειδήσεώς μας καί χειραγωγούμενοι ἀπό τόν λόγο τοῦ Θεοῦ. Ἔτσι θά μπορέσουμε νά ξεφύγουμε ἀπό τήν αἰχμαλωσία μας, νά πετάξουμε ἀπό πάνω μας τόν παλιό ἁμαρτωλό ἑαυτό μας, νά ἀνορθώσουμε καί νά ἀνακαινίσουμε τή φθαρμένη φύση μας.
«Ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν κερδίζεται μέ βία», εἶπε ὁ Κύριος, «καί τήν κατακτοῦν ὅσοι ἀγωνίζονται»26 νά νικήσουν τή φιλάμαρτη βούλησή τους. Ὅταν πιά ἡ χάρη τοῦ Θεοῦ θ᾿ ἀρχίσει φανερά νά μᾶς βοηθάει, δέν θά ἐπηρεαζόμαστε ἀπό τίς αἰσχρές φαντασίες27. Μέ τόν καιρό, δηλαδή, χάρη στή θεία βοήθεια, ὁ νοῦς, ἀντί νά εἶναι ἐπιρρεπής πρός τούς πορνικούς λογισμούς καί τά ἀντίστοιχα αἰσθήματα, θά ἀδιαφορεῖ καί θά τά ἀποστρέφεται. Καί δέν θά ἀπαιτεῖται, ὅπως στήν ἀρχή τοῦ πνευματικοῦ ἀγώνα, νά ἀντιστέκεται μέ βία ἡ ψυχή πρός αὐτά, προκειμένου νά ἀποφύγει τήν πτώση στήν ἁμαρτία.
Παρθένοι, ἐσεῖς πού δέν πήρατε καμιά γεύση τοῦ θανάτου τῆς ψυχῆς μέ τήν πτώση στήν πορνεία, φυλάξτε τήν παρθενία σας σάν τόν πολυτιμότερο θησαυρό! Ζώντας σωστά ὡς μοναχοί, δέν θ᾿ ἀργήσετε νά αἰσθανθεῖτε τήν ἐνέργεια, τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τήν ἁγία ἤ πνευματική ἐνέργεια, ὅπως ὀνομάζεται ἀπό τούς Πατέρες28. Αὐτή ἡ ἐνέργεια πληροφορεῖ μυστικά τήν ψυχή καί διά τῆς ψυχῆς βεβαιώνει ἐμπειρικά τό σῶμα ὅτι αὐτό εἶναι πλασμένο ὄχι γιά τήν αἰσθησιακή ἀλλά γιά τήν πνευματική ἀπόλαυση, ὅτι αὐτό κατάντησε ν᾿ ἀποζητάει τήν κτηνώδη ἱκανοποίηση ἐξαιτίας τῆς πτώσεως καί τῆς ἀπομακρύνσεως τῆς σύμφυτης ψυχῆς ἀπό τόν Θεό, ὅτι αὐτό, τέλος, μπορεῖ νά γευθεῖ μαζί μέ τήν ψυχή τήν πνευματική ἀπόλαυση μέσω τῆς ἀληθινῆς μετάνοιας. Ἀλίμονο! Οἱ ἄνθρωποι, πού διατυμπανίζουν τήν πολυμάθειά τους, δέν γνωρίζουν ὅτι τά σώματά τους ἔχουν τήν ἱκανότητα πνευματικῆς αἰσθήσεως. Μέ δυσπιστία, μάλιστα, ἀκοῦνε γι᾿ αὐτή τήν ἱκανότητα, θεωρώντας ὅτι πρόκειται γιά μιά νέα καί παράδοξη διδασκαλία. Καί ὅμως, οὔτε νέα οὔτε παράδοξη εἶναι! Μελετῆστε τά συγγράμματα τῶν θεοφόρων Πατέρων, καί βρεῖτε ἐκεῖ αὐτή τή διδασκαλία. Μελετῆστε τήν Ἁγία Γραφή, καί θά τή βρεῖτε ἐκεῖ. Ἡ λύτρωση, πού χαρίστηκε στήν ἀνθρωπότητα ἀπό τόν Θεό, ξεχειλίζει ἀπό ἀνέκφραστες εὐεργεσίες, πού ἀναμφισβήτητα τό ἀποδεικνύουν. Ἐμεῖς, ὅμως, εἴμαστε ἱκανοποιημένοι μέ τήν ἐπιφανειακή γνώση τοῦ «γράμματος τοῦ νόμου» καί δέν θέλουμε νά ἀποκτήσουμε τή ζωντανή, τήν ἐμπειρική θεία γνώση, πού προϋποθέτει σταύρωση. Ἀλλάζουν τά αἰσθήματα τῆς καρδιᾶς τοῦ ἀνθρώπου ἀπό τή στιγμή πού αὐτός θά γευθεῖ τήν πνευματική ἡδονή. Ἀπό τότε ἀκριβῶς ἀρχίζει νά ἀποστρέφεται τή σωματική ἡδονή, νά ἐναντιώνεται μέ ζῆλο στίς σαρκικές ὁρμές, νά ἱκετεύει μέ δάκρυα τόν Κύριο γιά τήν κάθαρσή του ἀπό τόν ρύπο τῆς ἡδυπάθειας.
Ἐσεῖς πού μέ παραχώρηση τοῦ Θεοῦ βρεθήκατε στήν κατάσταση τῆς χηρείας καί παραμένετε σ᾿ αὐτήν εἴτε ἑκούσια εἴτε ἀναγκαστικά, μήν πάψετε νά καταφεύγετε μέ θερμή καί ταπεινή προσευχή στόν Θεό, κι Ἐκεῖνος θά σᾶς βοηθήσει νά ἐπιβληθεῖτε στή φύση καί τίς ἕξεις της. Μήν ἀρνηθεῖτε νά ὑπομείνετε τήν ὀλιγόχρονη θλίψη τῆς πάλης μέ τόν ἑαυτό σας. Αὐτή ἡ θλίψη εἶναι ἀσήμαντη μπροστά στή χαρά τῆς νίκης καί στό ἐπακόλουθο αἴσθημα τῆς ψυχικῆς ἐλευθερίας.
Ἐσεῖς πού βρίσκεστε μέσα στό βάραθρο τῆς μοιχείας καί τῆς ἀσέλγειας, ἀκοῦστε τή Φωνή πού σᾶς καλεῖ σέ μετάνοια καί πάρτε αὐτό τό παντοδύναμο φάρμακο ἀπό τόν παντοοδύναμο Γιατρό. Εἶναι δοκιμασμένο τό φάρμακο τῆς μετάνοιας. Αὐτό πολλούς μοιχούς ἔκανε ὑποδείγματα σωφροσύνης καί πολλούς ἄσελγους ἔκανε ἁγίους. Αὐτό πολλά ὄργανα τοῦ διαβόλου μετέβαλε σέ ὄργανα τοῦ Ἁγίου Πνεύματος. Ἔτσι, πολλοί μετανοημένοι ἁμαρτωλοί, τρέχοντας στό στάδιο τῆς πνευματικῆς προκοπῆς, ἄφησαν πολύ πίσω τους ἀσκητές, πού δέν εἶχαν γνωρίσει ποτέ τή θανάσιμη ἁμαρτία. Ἡ ὑπέρτατη ἀξία καί τό μοναδικό πρότυπο κάθε χριστιανοῦ εἶναι ὁ Λυτρωτής Χριστός. Ὅποιος, λοιπόν, χριστοποιεῖται, ὅποιος δηλαδή διαμορφώνει μέσα του τόν Λυτρωτή29, αὐτός εἶναι ἀνώτερος ἀπό τούς ἄλλους ὡς πρός τήν ἀξία.
Πολλοί ἅγιοι Πατέρες, πού ἔζησαν παρθενικά, αὐτοαποκαλοῦνταν ἀκάθαρτοι καί πόρνοι. Μερικοί ἀπ᾿ αὐτούς, μάλιστα, ὅταν συκοφαντήθηκαν ὅτι ἔπεσαν σέ σαρκικό ἁμάρτημα, δέν πρόβαλαν καμιά δικαιολογία, παρόλο πού εὔκολα θά μποροῦσαν ν᾿ ἀποδείξουν τήν ἀθωότητά τους, μέ ἀποτέλεσμα νά ὑποβληθοῦν ἑκούσια σέ ἄδικες τιμωρίες καί ἀνάλογες θλίψεις. Αὐτή ἡ συμπεριφορά, ἄν θεωρηθεῖ ἐπιφανειακά, θά φανεῖ ἴσως παράξενη, ἀλλά δέν εἶναι. Κάθε ἄλλο. Ἐξηγεῖται ἀπό μία βασική ἰδιότητα τῆς ἀσκήσεως μέ τήν ὁποία ἐπιδιώκεται ἡ Ἁγία καθαρότητα. Ποιά εἶναι αὐτή ἡ ἰδιότητα; Τό νά ἀποκαλύπτει ὁλοφάνερα στόν ἀσκητή τήν πεσμένη του φύση καί νά τοῦ ἀποδεικνύει ψηλαφητά, θά λέγαμε, τό ἀναπόφευκτο τῆς ὑποταγῆς του στίς ἀπαιτήσεις τῆς φύσεως αὐτῆς, ἄν δέν τόν γλίτωνε ὁ Θεός μέ τή χάρη καί τή δύναμή Του. Ἔτσι συνειδητοποιεῖ πώς ἡ ἁγνεία του εἶναι δῶρο τοῦ Θεοῦ καί ὄχι ἰδιότητα τῆς φύσεως ἤ καρπός τῶν ἀγώνων του. Δέν μπορεῖ, λοιπόν, παρά νά παραδεχθεῖ πώς ὁ ἴδιος εἶναι ἀπό τή φύση του πόρνος. Ὅσο πιό μακροχρόνια εἶναι ἡ ἄσκηση, τόσο βαθύτερη εἶναι ἡ συνειδητοποίηση αὐτῆς τῆς ἀλήθειας ἀπό τόν ἀσκητή. Μποροῦμε νά ποῦμε, δίχως ὑπερβολή, πώς οἱ ἅγιοι τοῦ Θεοῦ θεωροῦν τόν ἑαυτό τους μολυσμένο ἀπό τήν πορνεία ἀσύγκριτα περισσότερο ἀπ᾿ ὅσο ἐκεῖνοι πού κάνουν ζωή σαρκική καί εἶναι βυθισμένοι στήν ἀκολασία. Νά γιατί ὁ πνευματοφόρος ἅγιος Βαασίλειος ὁ Μέγας, ἀρχιεπίσκοπος Καισαρείας τῆς Καππαδοκίας, ἔλεγε:
«Καί γυναίκα δέν γνώρισα, καί παρθένος δέν εἶμαι»30.
Πόσο βαθιά θρηνητική ἀκούγεται αὐτή ἡ φράση!
Τό ἄπειρο ἔλεος τοῦ Θεοῦ μακάρι νά μᾶς ἀξιώσει νά πλησιάσουμε τήν ἁγία καθαρότητα καί τήν ταπείνωση τῶν ἁγίων Του. Ἀμήν.
Τέλος καί τῇ Τρισηλίῳ Θεότητι
κράτος, αἶνος καί δόξα εἰς τούς αἰῶνας τῶν αἰώνων.
Ἀμήν
«οὐκ οἴδατε ὅτι τό σῶμα ὑμῶν ναός τοῦ ἐν ὑμίν Ἁγίου Πνεύματός ἐστιν, οὗ ἔχετε ἀπό Θεοῦ, καί οὐκ ἐστε ἑαυτῶν; ἠγοράσθητε γάρ τιμῆς· δοξάσατε δή τόν Θεόν ἐν τῷ σώματι ὑμῶν καί ἐν τῷ πνεύματι ὑμῶν, ἅτινά ἐστι τοῦ Θεοῦ»
Α΄ Κορ. στ΄: 19-20
Μετάφραση *
«Δέν ἠξεύρετε, ὅτι τό σῶμα σας εἶναι ναός τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τό ὁποῖον κατοικεῖ μέσα σας καί τό ἔχετε λάβει ἀπό τόν Θεόν, καί συνεπῶς δέν ἀνήκετε εἰς τόν ἑαυτόν σας;
Ναί· δέν ὁρίζετε τόν ἑαυτόν σας.
Διότι ἐξαγορασθήκατε μέ τίμημα βαρύ, μέ τό ἀτίμητον αἷμα τοῦ Χριστοῦ. Ἀποφεύγετε λοιπόν κάθε αἰσχράν πρᾶξιν, πού γίνεται μέ τό σῶμα· καί ἀποδιώκετε κάθε πονηράν σκέψιν καί ἀπιθυμίαν ἀπό τό πνεῦμα σας. Καί ἔτσι δοξάσατε τόν Θεόν μέ τό σῶμα σας καί μέ τό πνεῦμα σας, τά ὁποῖα ἀνήκουν εἰς τόν Θεόν».
Ἀπό τό βιβλίο “ΑΣΚΗΤΙΚΕΣ ΕΜΠΕΙΡΙΕΣ”
Τόμος Β΄
Ἱερά Μονή Παρακλήτου Ὠρωπός Ἀττικῆς.
Εὐχαριστοῦμε θερμά τόν Ἡγούμενο τῆς Ἱ.Μ. Παρακλήτου γιά τήν ἄδεια δημοσίευσης ἀποσπασμάτων ἀπό τά βιβλία πού ἐκδίδει ἡ Ἱερά Μονή.
Ἱερομόναχος Σάββας Ἁγιορείτης
* Μετάφραση Π. Τρεμπέλα
1Βλ. Συναξάρι ὁσίας Μαρίας τῆς Αἰγυπτίας, 1 Ἀπριλίου.
2Ὅ. π., Η΄.
3Ὅ. π., Ζ΄33.
4Πρβλ. Ὁσίου Μακαρίου τοῦ Αἰγυπτίου, Περί ὑψώσεως τοῦ νοός λόγος, 14.
5Βλ. Β΄ Βασ. 11 : 2-4.
6Τό Γεροντικόν, Ἀββάς Ποιμήν, ἀπόφθεγμα ιδ΄.
7Ὅ.π., Ἀββάς Ἰωσήφ ὁ εἰς Πανεφώ, ἀπόφθεγμα γ΄.
8Ὅ.π., Ἀββάς Ποιμήν, ἀπόφθεγμα ξβ΄.
9Ὅ.π., Λ΄, 15.
10Βλ. Συναξάρι ὁσίου Μωυσέως τοῦ Αἰθίοπος, 28 Αὐγούστου.
11Βλ. Συναξάρι ὁσίων Συμεών τοῦ διά Χριστόν σαλοῦ καί Ἰωάννου τοῦ συνασκητοῦ αὐτοῦ, 21 Ἰουλίου.
12Βλ. Συναξάρι ὁσίου Ἰωάννου τοῦ πολυάθλου, 18 Ἰουλίου.
13Τό Μέγα Γεροντικόν, τ. 2, κεφ. Ε΄, 46.
14Τό Γεροντικόν, Ἀββάς Ἀγάθων, ἀπόφθεγμα κα΄.
15Τά ὀκτώ βασικά πάθη – Γιά τό πνεῦμα τῆς πορνείας, κεφ. 5.
16Πρβλ. Ἀββᾶ Δωροθεύου, ὅ.π., ΙΓ΄, 144-145.
17Πρβλ. Ψαλμ. 65 : 12.
18Βλ. Ὁσίων Βαρσανουφίου καί Ἰωάννου, ὅ.π., σνε΄ - σνη΄.
19Ὅ.π., σνη΄.
20Βλ. Συναξάρι ὁσίου Ἀντωνίου τοῦ Μεγάλου, 17 Ἰανουαρίου.
21Βλ. Συναξάρια τῶν ὁσίων, 19 Ἰανουαρίου καί 4 Νοεμβρίου ἀντίστοιχα.
22Πρβλ. Ἀββᾶ Ἠσαΐου, ὅ.π., ΚΣΤ΄, β΄, γ΄.
23Ὅσίου Μακαρίου τοῦ Μεγάλου, περί ἐλευθερίας νοός λόγος, 29-30.
24Ἀββᾶ Δωροθέου, ὅ.π., ΙΓ΄, 143-144.
25Τό Γεροντικόν, Ἀββάς Ἰωάννης ὁ Κολοβός, ιγ΄
26Ματθ. Ια΄ : 12.
27Πρβλ. Ὁσίου Ἰωάννου τοῦ Σιναΐτου, ὅ.π., ΙΕ΄, 9.
28Βλ., γιά παράδειγμα, Ὁσίου Γρηγορίου τοῦ Σιναΐτου. Εἴδησις ἀκριβής περί ἡσυχίας καί προσευχῆς, ἔτι δέ καί περί τῶν τεκμηρίων τῆς χάριτος καί τῆς πλάνης, γ΄-ι΄. μοναχοῦ Θεοφάνους, Κλῖμαξ θείων χαρίτων, στ. 3. Ὁσίου Νείλου Σόρσκι, ὅ.π., Β΄, Η΄, ΙΑ΄.
29Πρβλ. Γαλ. Δ΄ :19.
30Βλ. Ἀββά Κασσιανοῦ, Τά ὀκτώ βασικά πάθη – Γιά τό πνεῦμα τῆς πορνείας, κεφ. 19.
