Με αφορμή την παρουσία στην Αθήνα, την Κυριακή του Ζακχαίου, του ορθοδόξου επισκόπου Κολομβίας π. Τιμοθέου και της ενδιαφέρουσας ομιλίας που έκανε (22-1-2023), παρουσιάζουμε παλαιοτέρα ανάρτησή μας που έγινε το 2004 με αφορμή τα εγκαίνια του αγίου Νικολάου στην Κούβα υπό του Παναγιωτάτου Οικουμενικού Πατριάρχου Βαρθολομαίου. Εκεί παρουσιάζουμε και τον π. Τιμόθεο ως ιερομόναχο τότε και μιλούμε γενικά για την ορθόδοξη ιεραποστολή στην κεντρική και νότια Αμερική και για τους κληρικούς που την διακονούν.
Η ΟΡΘΟΔΟΞΗ ΙΕΡΑΠΟΣΤΟΛΗ
Στην Κεντρική Αμερική
Όταν γίνεται λόγος για την ορθόδοξη εξωτερική ιεραποστολή, ο νους μας συνήθως πηγαίνει στις χώρες της Αφρικής και της Ασίας. Και πράγματι στην Αφρική και την Ασία αναπτύχθηκε τα τελευταία χρόνια του 20ου αιώνος η ορθόδοξη εξωτερική ιεραποστολή και οι χώρες της Αφρικής και της Ασίας μονοπώλησαν το ενδιαφέρον μας. Τελευταίως όμως αναπτύσσεται και εδραιούται η Ορθοδοξία και στις χώρες της Κεντρικής Αμερικής, όπου τον Χριστιανισμό κήρυτταν και τον εκπροσωπούσαν κυρίως παπικοί. Ας δούμε πως ξεκίνησε η Ορθοδοξία στις χώρες αυτές.
Παλαιότερα ολόκληρη η ήπειρος της Αμερικής, από πλευράς ελληνοφώνου ορθοδοξίας, υπαγόταν στην Αρχιεπισκοπή Βορείου και Νοτίου Αμερικής, με έδρα την Ν. Υόρκη των Η.Π.Α.
Στις 30 Ιουλίου του 1996 το Οικουμενικό Πατριαρχείο για την καλύτερη ποιμαντική οργάνωση των ορθοδόξων στην Αμερική δημιούργησε 4 ανεξάρτητες Μητροπόλεις. Των Η.Π.Α. με έδρα την Ν. Υόρκη, του Καναδά με έδρα το Τορόντο, της Αργεντινής με έδρα το Μπουένος Άιρες και δικαιοδοσία σε ολόκληρη σχεδόν την Ν. Αμερική. Και την Μητρόπολη του Παναμά, η οποία έχει στην δικαιοδοσία της τις χώρες της Κεντρικής Αμερικής (Παναμά, Κόστα Ρίκα. Γουατεμάλα, Νικαράγουα, Ονδούρα, Ελ Σαλβαδόρ, Μπελίζ) ως και τις χώρες Βενεζουέλας, Κολομβίας, Μεξικού και τα νησιά της Καραϊβικής (Μπαχάμες, Κούβα, Μαρτινίκα, Αϊτή, Πουέρτο Ρίκο, Άγιο Δομίνικο και Τζαμάικα). Μητροπολίτης τοποθετήθηκε ο Σεβασμιώτατος Αθηναγόρας ο οποίος ως Επίσκοπος Δορυλαίου ίδρυσε εντός ολίγων μηνών την Μητρόπολη του Χονγκ-Κόνγκ στην Άπω Ανατολή.
* * *
Όταν ανέλαβε ο Σεβασμιώτατος Αθηναγόρας τα καθήκοντά του η κατάσταση ήταν απελπιστική. Ιερείς υπήρχαν μόνο δύο. Ο πατήρ Φώτιος Μπίθα στον Παναμά και ο πατήρ Εμμανουήλ Ρεμουδάκης στην Βενεζουέλα και Κολομβία Ο π. Φώτιος για 10 χρόνια και ο π. Εμμανουήλ για 17 χρόνια, φρόντιζαν ποιμαντικώς τους Έλληνες των χωρών αυτών. Αρκεί να σημειωθεί ότι μόνο στην Βενεζουέλα έχουμε 6 Ελληνικές παροικίες. Φανταστείτε έναν ιερέα να τις φροντίζει και συγχρόνως να έχει στην ευθύνη του και τους Έλληνες της Κολομβίας και διοικητικώς, μέχρι τότε, να υπάγονται στην Αρχιεπισκοπή των ΗΠΑ.
Ενώ όμως η κατάσταση ήταν τόσο τραγική, ο Θεός «ο πανταχού παρών και τα πάντα πληρών», ο ευρισκόμενος εν μέσω των 7 λυχνιών και έχων στο δεξί του χέρι τους 7 αστέρας κατά το όραμα του Ιωάννου του Θεολόγου (Αποκ. 1,13-20), τουτέστιν ο έχων και ο ασκών την άμεση ποιμαντική φροντίδα και εποπτεία και διοικητική μέριμνα των Εκκλησιών, φρόντιζε για την Εκκλησία της Κεντρικής Αμερικής και προετοίμαζε το έδαφος για την επάνδρωσή της και μάλιστα δια γηγενών. Ας δούμε τα θαυμάσια του Θεού και πώς εργάζεται αοράτως εν μέσω του κόσμου.
* * *
Ο π. Τιμόθεος από την Κολομβία, ο οποίος διακονεί τώρα στην Κούβα, ως νέος μεγάλωσε κάτω από δυσμενέστατες πνευματικά συνθήκες. Έφυγε 8 ετών από το σπίτι του. Ζούσε κάτω από μια γέφυρα. Κοιμόταν πάνω σε εφημερίδες, έπινε ναρκωτικά, ήταν παιδί των φαναριών. Κάποια μέρα είδε την τραγική κατάσταση που βίωνε αυτός και τα άλλα παιδιά της παρέας του και θέλησε ν’ αλλάξει ζωή. Πήγε στο Δήμαρχο της πόλεως που ζούσε στην Κολομβία και το παρακάλεσε με δάκρυα στα μάτια. Ήταν τότε 15 ετών. «Δώσε μας ένα σπίτι να κατοικούμε, στείλε μας ψυχολόγους και κοινωνικούς λειτουργούς να μας επιβλέπουν, θα χαθούμε ζώντας έτσι». Ο Δήμαρχος δέχτηκε, έδωσε το σπίτι και το ονόμασε με το όνομα του π. Τιμόθεου.
Πώς έγινε ορθόδοξος ο π. Τιμόθεος;
Κάποια μέρα ήρθε ο Μακάριος της Κύπρου στην Κολομβία. Οι εφημερίδες δημοσίευσαν τη φωτογραφία του με ράσο και επανωκαλύμαυχο. Ο π. Τιμόθεος την είδε. Ποιος είναι αυτός αναρωτήθηκε. Δεν είχε ξαναδεί ενδυμασία ορθοδόξου αρχιερέα. Ρώτησε και έμαθε κι από τότε άρχισε να ερευνά για την Ορθοδοξία. Ότι φωτογραφίες ορθοδόξων επισκόπων και πατριαρχών βρήκε τις έκοβε και τις τοποθετούσε σ’ ένα λεύκωμα. Πόσο μεγάλη η σημασία του ράσου. Ο π. Τιμόθεος απ’ αυτό ελκύσθηκε και γνώρισε την Ορθοδοξία. Πόσο δραστήρια και σοφά εργάζεται ο Θεός μας. Μέσω μιας πολιτικής επισκέψεως καλεί τον π. Τιμόθεο κοντά του.
Μόλις ήλθε ο Σεβασμιώτατος Αθηναγόρας, ο π. Τιμόθεος τον επισκέφθηκε, κατηχήθηκε, βαπτίσθηκε και ζήτησε να γίνει κληρικός. Ήρθε και στην Ελλάδα για αρκετό διάστημα. Μιλά άπταιστα τα ελληνικά, έχει ρητορικό χάρισμα και είναι πολύ συναισθηματικός. Μας είπε μεταξύ άλλων: «Ο ταπεινός κάνει το έργο του Θεού. Κουνάει ολόκληρο τον κόσμο. Είμαστε μικρά και ταπεινά αδέλφια σας. Προσέξτε μας και φροντίστε μας». Τον ρωτήσαμε πόσων χρονών είναι. Φαινόταν νεαρός. Μας απάντησε «επτά». «Επτά γιατί π. Τιμόθεε;» ξαναρωτήσαμε. «Γιατί τόσα είναι τα χρόνια από την βάπτισή μου. Τ’ άλλα ούτε θέλω να τα υπολογίζω. Δεν τα έζησα σωστά. Ήταν χαμένα χρόνια.», μας απάντησε.
Ο π. Αθηναγόρας από την Κολομβία και αυτός. Πρέπει να σημειωθεί ότι η Κολομβία είναι η χώρα των ιερατικών κλήσεων. Η χώρα που οι παπικοί την έχουν ως ιερατικό φυτώριο για τις ιεραποστολές τους. Ο π. Αθηναγόρας υπήρξε παπικός μοναχός. Μελετώντας την ιστορία του Χριστιανισμού άρχισε να προβληματίζεται για τον παπισμό. Είδε τα λάθη του, είδε την διαφοροποίησή του σε δογματικά θέματα από τη αρχέγονη Ορθοδοξία. Άρχισε να έχει έντονες τύψεις που ήταν παπικός. Για 2 χρόνια σταμάτησε να κοινωνεί μέσα στο μοναστήρι των παπικών. Ήδη όμως είχε ιδρυθεί η Μητρόπολις Κεντρικής Αμερικής και είχαν χειροτονηθεί οι πρώτοι γηγενείς κληρικοί. Ένας απ’ αυτούς ήταν ο π. Κοσμάς Οκτάβιο. Ο π. Αθηναγόρας έφυγε από το μοναστήρι του και ταξίδευσε 13 ώρες, για να συναντήσει τον π. Κοσμά Οκτάβιο που ήταν ο πλησιέστερος. Εκείνος τον μύησε στην Ορθοδοξία. Βαπτίσθηκε, ήρθε στην Ελλάδα και σπούδασε στην Ανωτέρα Ιερατική Σχολή της Θεσσαλονίκης. Κατά την επίσκεψη του Πατριάρχη στην Κούβα, σ’ ένα συνέδριο των Εκκλησιαστικών Συμβουλίων της Μητροπόλεως Παναμά, ο Σεβασμιώτατος Αθηναγόρας, αφού ευχαρίστησε τον Πατριάρχη για την επίσκεψή και το ενδιαφέρον του, είπε ότι θα του προσφέρουν ένα δώρο για να τον ευχαριστήσουν. Όλοι περιμέναμε να του προσφέρουν κάποιο εγκόλπιο ή κάποια ράβδο ή τέλος πάντων κάποιο αρχιερατικό άμφιο. Αντί αυτών όμως ο π. Αθηναγόρας, διάκονος τότε, πήρε το μικρόφωνο και τραγούδησε με μια φωνή γεμάτη πάθος και καημό «Στου Βοσπόρου τ’ αγιονέρια». Τα μάτια όλων μας γέμισαν με δάκρυα. Ο δε Πατριάρχης εμφανώς συγκινημένος είπε· «Δεν περίμενα να μου δώσετε τόσο πολύτιμο δώρο».
Ο π. Λάζαρος που υπηρετεί στην Μαρτινίκα -γαλλική κτήση μέχρι και σήμερα- έχει κι αυτός την ιστορία του. Μετέβη πριν από χρόνια στη Γαλλία για σπουδές. Στο Παρίσι γνώρισε την Ορθοδοξία. Όταν γύρισε στο νησί του και γνωρίστηκε με τον Σεβασμιώτατο Αθηναγόρα θέλησε να χειροτονηθεί. Μιλά ελληνικά, μεταβαίνει 2-3 φορές το χρόνο στο Άγιον Όρος για πνευματικό ανεφοδιασμό, είναι δε εξαίρετος αγιογράφος.
Ο π. Αλέξανδρος. 16 χρόνια παπικός. Κατάγεται από την Βραζιλία, αλλά μένει τώρα στο Μεξικό. Ελκύσθηκε από την Ορθοδοξία και εισήλθε τελευταίως ως μοναχός στη Μονή Βατοπεδίου του Αγίου Όρους. Αργότερα σκοπεύει βοηθούμενος από Βατοπεδινούς μοναχούς να ιδρύσει μοναστήρι στο χώρο της Κεντρικής Αμερικής με την ευλογία του Σεβασμιωτάτου Αθηναγόρου.
Ο π. Ιωσήφ Σαράμπια. Έμαθε για την Ορθοδοξία από προσωπικές αναζητήσεις. Ήρθε στο Άγιον Όρος στη Μονή Ξηροποτάμου και εμόνασε 14 χρόνια. Με την άδεια του Ηγουμένου επέστρεψε στην Κολομβία για να βοηθήσει στην ορθόδοξη ιεραποστολή. Σήμερα υπηρετεί στο Μεξικό.
* * *
Αναφερθήκαμε σε μερικές περιπτώσεις ορθοδόξων ιερέων της Μητροπόλεως Κεντρικής Αμερικής, που από μόνοι τους, με προσωπικές αναζητήσεις, βρήκαν την Ορθοδοξία και μόλις ιδρύθηκε η Μητρόπολις τρέξαν να ενωθούν με την εκεί εκκλησιαστική αρχή. Υπάρχουν και άλλοι που προέκυψαν από τη δράσι του Μητροπολίτη Αθηναγόρου. Αναφέρουμε μερικούς.
Γρηγόριος Κάρλος Βελάσκο. Αρχιτέκτων πολεοδομίας το επάγγελμά του. Όταν βαπτίσθηκε, εγκατέλειψε τη θέση του και τον τριπλάσιο μισθό που έπαιρνε και έγινε ιερεύς. «Τώρα είμαι χαρούμενος, τώρα έχει νόημα η ζωή μου», λέγει ευκαίρως ακαίρως.
Μιχαήλ Γκαρσία. Κολομβιανός και αυτός. Είναι καθηγητής σε στρατιωτική Ακαδημία απ’ όπου και μισθοδοτείται. Έγινε ιερεύς και τελεί το Σαββατοκύριακο τα εφημεριακά του καθήκοντα.
Αρχιμ. Ανδρέας από Βοσνία. Καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Πουέρτο-Ρίκο. Εφημέριος στο ναό του αγίου Σπυρίδωνος, όπου υπάρχουν ορθόδοξοι πολλών εθνικοτήτων.
Π. Χριστοφόρος και π. Αθηναγόρας. Μαύροι, απόγονοι των δούλων που είχαν φέρει οι Ισπανοί από την Αφρική. Υπηρετούν στην Αϊτή. Η Κούβα, η Αϊτή και η Τζαμάικα είναι τα μεγαλύτερα νησιά της Καραϊβικής. Ο π. Χριστοφόρος και ο π. Αθηναγόρας σπουδάζουν στην Ελλάδα με την βοήθεια της Ι. Μητροπόλεως Τρίκκης και Σταγών. Ενώ βρισκόταν στην Ελλάδα ο π. Χριστοφόρος τον πήρε τηλέφωνο η μητέρα του να μάθει τα νέα του. «Μητέρα είμαι πλούσιος» της είπε. «Γιατί; Πως έγινε; Σου δώσαν χρήματα»; Ρώτησε εκείνη. «Όχι· αλλά βρήκα την Ορθοδοξία μητέρα» είπε ο π. Χριστοφόρος. Σε προσφώνηση που απηύθυνε σ’ ένα γεύμα μας είπε· «Ζηλεύω την κόρη μου που σπουδάζει από μικρή τα ελληνικά· θα τα μάθει καλύτερα από μένα».
Στην ιεραποστολή της Αϊτής υπάρχει σχολείο που διδάσκεται η ελληνική γλώσσα και φοιτούν 538 παιδιά!!! Παρεμπιπτόντως ας αναφερθεί ότι στις θεολογικές σχολές όλου του κόσμου, όλων των χριστιανικών ομολογιών διδάσκεται η ελληνική γλώσσα, διότι η Καινή Διαθήκη στο πρωτότυπο είναι γραμμένη στην κοινή ελληνική της εποχής της. Ακουέτωσαν ταύτα οι ημέτεροι εν Ελλάδι….
Θα μπορούσαμε να συνεχίσουμε, παραθέτοντας τα ονόματα και την ζωή και άλλων κληρικών γηγενών της Μητροπόλεως Παναμά και Κεντρικής Αμερικής, αλλά θα ήταν κουραστικό. Θα πρέπει να σημειώσουμε όμως ότι από τους 30 ιερείς που έχει σήμερα η Μητρόπολις όλοι τους προηγουμένως ήσαν παπικοί, είτε ως λαϊκοί, είτε ως μοναχοί και ιερείς. Η ορθόδοξη ιεραποστολή στις χώρες αυτές απέβη μοιραία για τους παπικούς. Δεν είναι τυχαίο ότι, κατά την επίσκεψη του Οικουμενικού Πατριάρχου στην Κούβα, ο καρδινάλιος της Κούβας αρνήθηκε να υποδεχθεί και να συναντήσει τον Πατριάρχη. Τον υποδέχθηκε απλώς ο βοηθός επίσκοπος των παπικών. Ο δε Πάπας δεν μπορεί να χωνέψει ότι ο Κάστρο, ενώ έδωσε άδεια στους ορθοδόξους για την ίδρυση ναών, δεν επιτρέπει στον Πάπα να κτίσει άλλους.
Η ορθόδοξη ιεραποστολή στην Κούβα
Στις αρχές του 2004, το ταξίδι του Οικουμενικού Πατριάρχου στην Κούβα και τα εγκαίνια του ιερού ναού του Αγ. Νικολάου απ’ αυτόν, έφεραν στο προσκήνιο την παρουσία της ορθόδοξης ιεραποστολής και στην Κούβα. Παλαιότερα υπήρχε παρουσία ορθοδόξων Ελλήνων στην Κούβα, μάλιστα είχε κτισθεί το 1958 και ο ναός των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης, ευρυχωρότερος του ναού του αγίου Νικολάου και με μεγάλη αυλή τριγύρω του, έξω της πόλεως Αβάνας, δίπλα στο κοιμητήριο της πόλεως. Μετά την επικράτηση όμως του Κάστρο και την εθνικοποίηση των ξένων περιουσιών, οι Έλληνες έφυγαν, εκτός ολίγων, και ο ναός του αγίου Κωνσταντίνου έγινε θέατρο. Όταν έγινε η Μητρόπολις Κεντρικής Αμερικής, ο Σεβασμιώτατος Αθηναγόρας ζήτησε από την κυβέρνηση της Κούβας την επιστροφή του ιερού ναού στην ορθόδοξη λατρεία. Ο Κάστρο, επειδή θα εδημιουργείτο σύγκρουση με την εταιρεία θεάτρου που είχε τον ναό, τους πρότεινε να κτίσει άλλον δίπλα στην παραλία, πράγμα που έγινε. Ο ναός αυτός βέβαια είναι μικρής χωρητικότητας, 100 περίπου ατόμων, αλλά η αρχή έγινε και το συνεχώς αυξανόμενο ενδιαφέρον του Κάστρο για την Ορθοδοξία προμηνύει την στερέωση και ακμή της Ορθοδοξίας στην Κούβα.
Το φαινόμενο Φιντέλ Κάστρο
Μεγάλη έκπληξη δημιουργήθηκε, με την απόφαση ενός γνωστού διεθνώς, άθεου κομμουνιστή ηγέτη να κτίσει ορθόδοξη εκκλησία. Όποιος όμως γνωρίζει την εκκλησιαστική ιστορία ξέρει ότι είναι συνηθισμένο φαινόμενο κάποιοι άθεοι ή διώκτες του χριστιανισμού, άλλοτε από ποικίλα κίνητρα και άλλοτε από αληθινή μεταστροφή και μετάνοια να ενισχύουν τον χριστιανισμό. Αναφέρουμε μερικά παραδείγματα·
α) Ο διώκτης της Εκκλησίας φανατικός Εβραίος Παύλος γίνεται πρωτοκορυφαίος απόστολος.
β) Ο Ιάκωβος ο αδελφόθεος, από εχθρός του Χριστού, γίνεται επίσκοπος Ιεροσολύμων και «στύλος της Εκκλησίας» (Γαλ. 2,9).
γ) Ο Ιουλιανός ο Παραβάτης, ο φοβερός διώκτης του χριστιανισμού και υπέρμαχος της ειδωλολατρίας, επαναφέρει τον εξόριστο από τους αρειανούς Πατριάρχη Αντιοχείας Μελέτιο. Όχι βέβαια διότι επίστευσε· απλώς ανακάλεσε τα διατάγματα που εξόριζαν ανθρώπους για θρησκευτικούς λόγους.
δ) Τον τελευταίο καιρό στη Νότιο Ιταλία, η οποία ήταν ορθόδοξη, με εκατοντάδες μοναστηριών και η ορθοδοξία παρέμεινε ζωντανή μέχρι και την άλωση περίπου της Κωνσταντινουπόλεως, ένας Λαυριώτης μοναχός, ο π. Κοσμάς Λαυριώτης, θέλησε να δώσει ζωή ξανά στο αρχαίο μοναστήρι του Ιωάννου του Θεριστού. Ζήτησε από την κοινότητα του Bivonzi στην οποίαν ανήκε να του παραχωρήσει την ερειπωμένη Μονή. Ο Πάπας αντέδρασε και ζήτησε από τον δήμαρχο του Bivonzi ν’ αρνηθεί. Ο δήμαρχος όμως μαρξιστής και άθεος ενδιαφερόμενος για την τουριστική ανάπτυξη της περιοχής την παραχώρησε.
ε) Στην Νότιο Ιταλία υπάρχει η Seminara, η πατρίδα του Βαρλαάμ, του μοναχού που υπήρξε δεινός πολέμιος του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά και εκφραστής της δυτικής θεολογίας. Σ’ αυτή την πόλη εσχάτως βρέθηκε Ιταλός ο οποίος παραχώρησε οικόπεδο και κτίζει ναό ορθόδοξο. Ο αρχιερατικός επίτροπος Νοτίου Ιταλίας π. Νείλος Βαρόνε, Ιταλός και ο ίδιος και πρώην παπικός, φοβήθηκε μήπως αντιδράσει ο επίσκοπος των παπικών στην περιοχή, Όταν ανακοίνωσε τους φόβους του στον δωρητή Ιταλό εκείνος απήντησε: «Μα εγώ είμαι άθεος, δεν ανήκω στους παπικούς. Εμένα η ορθοδοξία με συγκίνησε και όχι αυτοί, γι’ αυτό προσφέρω το ναό σε σας». Δυστυχώς σήμερα, λόγω λανθασμένων χειρισμών και ανθρωπίνων αδυναμιών ημών των ορθοδόξων, τα πράγματα άλλαξαν προς το χειρότερο… Ας ελπίσουμε και ας προσευχηθούμε και ας προσπαθήσουμε τα πράγματα να ξαναπάνε προς το καλύτερο.
Όποιος μελετά αυτά τα παραδείγματα, αρχαία και σύγχρονα και άλλα παρόμοια, θυμάται κάτι που γράφει ο μακαριστός Παναγιώτης Μπρατσιώτης, Καθηγητής της Θεολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο περισπούδαστο υπόμνημά του στην Αποκάλυψη του Ιωάννου, που εκδόθηκε το 1950. Παραθέτει ο καθηγητής μαρτυρία ξένου θεολόγου, σύμφωνα με την οποία ο κόσμος μοιάζει με ένα επιβατηγό πλοίο. Μέσα στο πλοίο ο καθένας μας κάνει ότι θέλει. Πίνει, χορεύει, γλεντά, ασχημονεί, ασωτεύει, προσεύχεται, μετανοεί, κηρύττει, ασκεί φιλανθρωπία κ.λπ. Το πλοίο όμως οδηγείται από τον πλοίαρχο στον προορισμό του. Έτσι και ο Θεός μας. Χωρίς να παραβιάζει την ελευθερία κανενός, οδηγεί τον κόσμο προς ένα τέλος. Αυτός είναι ο κύριος της ιστορίας. Αυτός είναι ο διοικών τον κόσμο ασχέτως, αν φαινομενικά διοικούν οι ισχυροί της γης. Αυτός θα είναι ο τελικός νικητής. Δεν χρειάζεται να μας καταλαμβάνει απαισιοδοξία, απελπισία και ηττοπάθεια. Ας θυμόμαστε πάντοτε ότι· «ο καιρός εγγύς εστιν, ο αδικών αδικησάτω έτι, και ο ρυπαρός ρυπαρευθήτω έτι, και ο δίκαιος δικαιοσύνην ποιησάτω έτι, και ο άγιος αγιασθήτω έτι. Ιδού έρχομαι ταχύ, και ο μισθός μου μετ’ εμού, αποδούναι εκάστω ως το έργον έσται αυτού, εγώ το Α και το Ω, ο πρώτος και ο έσχατος, αρχή και τέλος» (Αποκ. 22,11-13). Συνεπώς ο καθένας μας χωριστά και όλοι μαζί ως σύνολο, με λόγια και έργα ας κράζουμε προς τον Κύριον «Ναι έρχου Κύριε Ιησού». Περιμένουμε τη νίκη Σου.
Στις φωτογραφίες: Πάνω· ο πρώτος ναός του Αγίου Νικολάου χωρητικότητας 100 ατόμων περίπου. Κάτω: Ο πρώτος ναός των Ορθοδόξων Ελλήνων στην Κούβα, ο ναός των Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης. Τώρα είναι θέατρο με σβησμένες τις τοιχογραφίες και μαυρισμένος εσωτερικά. Κτίσθηκε περίπου το 1958.