Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος είπε: «ΣΚΑΣΙΛΑ ΜΟΥ ΑΝ ΔΕΝ ΜΕ ΜΝΗΜΟΝΕΥΕΙ Η ΡΩΣΙΚΗ ΕΚΚΛΗΣΙΑ». Γιατί ένας από τους πιο σεβαστούς επισκόπους είπε κάτι τέτοιο και τι σημαίνει αυτό;
Σε μια ομιλία μπροστά στους σεβαστούς εκπροσώπους της ελληνικής διασποράς στις Ηνωμένες Πολιτείες, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος είπε: «Θα έλεγα Σκασίλα μου!» που το όνομά του εξαιρέθηκε από τα δίπτυχα της Ρωσικής Ορθόδοξης Εκκλησίας.
Η φράση που χρησιμοποίησε ο Πατριάρχης της Μεγάλης Εκκλησίας Κωνσταντινουπόλεως είναι μάλλον βρώμικη. Σύμφωνα με τη μαρτυρία των Ρωσόφωνων Ελλήνων, που είναι εξίσου καλοί και στις δύο γλώσσες, τα λόγια του Πατριάρχη Βαρθολομαίου «σκασίλα μου» πλησιάζουν την αγένεια και η μετάφρασή τους στα ρωσικά ως «να φτύσω θα ήθελα» είναι ακόμα μάλλον απαλή. Πολύ ενδεικτική είναι και η θεατρική παύση του επικεφαλής Φαναρίου αυτή τη στιγμή και το γέλιο του ελληνικού κοινού.
Η εντύπωση είναι ότι ο επικεφαλής του Φαναριού σταμάτησε κυριολεκτικά ένα βήμα πριν από βρώμικα λόγια πριν να τελειώσει τα λόγια του. Είναι πολύ πιθανό να υπάρξουν «περισσότερα» περαιτέρω. Γιατί πιστεύουμε έτσι; Διότι με λύπη οφείλουμε να δηλώσουμε ότι κάποια στιγμή ένας από τους πιο έγκυρους πατριάρχες στον κόσμο, ο επίσκοπος της Εκκλησίας του Χριστού, μετατρέπεται σταδιακά σε άτομο που απομακρύνεται όλο και περισσότερο από το Ευαγγέλιο και τις διδασκαλίες του Χριστού. Αυτό αποδεικνύεται όχι μόνο από την απάντησή του για το ερώτημα της ενότητας της Εκκλησίας, αλλά και από πολλά άλλα παραδείγματα, τα οποία θα συζητήσουμε παρακάτω. Γιατί συμβαίνει αυτό και τι προκάλεσε μια τέτοια ειλικρινή πνευματική υποβάθμιση;
«Επιμονή θέλησης» και παραδοχή λαθών
Κάποιος από τους Πατέρες της Εκκλησίας είπε ότι «η αίρεση δεν είναι πλάνη του νου, αλλά επιμονή της θέλησης». Πράγματι, πολλοί αιρετικοί ήταν καλά μορφωμένοι άνθρωποι και δεν μπορούσαν να καταλάβουν ότι η διδασκαλία τους ήταν αντίθετη με τη διδασκαλία του Χριστού και της Εκκλησίας, αλλά παρέμειναν στις αιρέσεις τους. Γιατί; Λόγω επιμονής της θέλησης, δηλαδή λόγω υπερηφάνειας.
Με άλλα λόγια, το να παραδεχτεί κανείς το λάθος του προϋποθέτει την εγκατάλειψη της υπερηφάνειας, που για τους αιρετικούς, όπως μας δείχνει η ιστορία της Εκκλησίας, ήταν πάντα μια προβληματική απόφαση. Άλλωστε πίστευαν ότι ήταν καλύτεροι από τους άλλους, πιο έξυπνοι, πιο μορφωμένοι και επομένως κανείς δεν πρέπει να τολμά να τους διδάξει ή να τους διορθώσει. Ως αποτέλεσμα, ο Άρειος, ο Νεστόριος και ο Μακεδόνιος ατίμασαν τα ονόματά τους και πέρασαν στην ιστορία της Εκκλησίας ως αιρετικοί. Φαίνεται ότι το ίδιο πρόβλημα παρατηρείται και με τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο.
Με την παροχή του Τόμου στην OCU, διέπραξε σκόπιμα ένα κανονικό έγκλημα. Ο επικεφαλής του Φαναρίου εξήγησε την πράξη του με «ανάγκη» και «όφελος» για την Εκκλησία. Δηλαδή, σύμφωνα με τον ίδιο, η «αυτοκεφαλία» της OCU έπρεπε να ξεπεράσει τη διάσπαση στην Ουκρανία, να ενώσει τους «τρεις κλάδους της Ουκρανικής Ορθοδοξίας» και να προσαρτήσει εκατομμύρια Ουκρανούς στην Εκκλησία του Χριστού (θα σιωπήσουμε για τα προσωπικά συμφέροντα του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως). Όμως, τίποτα από όλα αυτά δεν συνέβη. Και αυτό είναι αδύνατο να μην το δεις.
Δεν υπάρχει καν ένα βασικό πράγμα – πραγματική ενοποίηση των Ουκρανών σχισματικών.
Δεν υπάρχει καν ένα βασικό πράγμα στην OCU – πραγματική ενοποίηση των Ουκρανών σχισματικών.
Όπως είναι γνωστό, μια από τις βασικές αρχές της ύπαρξης της Εκκλησίας ως θεσμού είναι η αρχή «μία πόλη – ένας επίσκοπος», που διατυπώθηκε στην Α’ Οικουμενική Σύνοδο. Πριν από το σχηματισμό της OCU, κάθε μεγάλη πόλη της Ουκρανίας είχε έναν «επίσκοπο» από την UOC-KP και έναν «επίσκοπο» από την UAOC. Σύμφωνα με τη λογική του κανονικού δικαίου, με το σχηματισμό μιας νέας «ενωμένης εκκλησίας», οι επισκοπές των πρώην δομών σε μια επικράτεια επρόκειτο να ενωθούν σε μία. Ομοίως, ένας από τους «άρχοντες επισκόπους» έπρεπε να υποχωρήσει και να υποταχθεί σε έναν άλλον. Αλλά δεν συνέβη τίποτα τέτοιο. Κάθε περιφερειακό κέντρο έχει ακόμα δύο επισκοπές και δύο «επισκόπους». Και στη Βίνιτσα, όπου, μετά το σχίσμα του Μητροπολίτη Συμεών (Σοστάτσκι), του πρώην κυβερνώντος επισκόπου της επισκοπής Βίννιτσα της UOC, υπάρχουν τρεις επισκοπές στη δομή της OCU: Vinnytsia-Bar, Vinnytsia-Bratslav, and Vinnytsia-Tulchyn. Παρά τη διαφορά στα ονόματα, και οι τρεις δομές έχουν τους δικούς τους καθεδρικούς ναούς στη Βίνιτσα, και εκεί ζουν και οι «άρχοντες επίσκοποι».
Με άλλα λόγια, η μηχανική «αυτοκεφαλία» της OCU δεν εκπλήρωσε την αποστολή για την οποία εκδόθηκε από το Φανάρι. Επιπλέον, διέλυσε τον ορθόδοξο κόσμο, αφού ορισμένες Εκκλησίες και επίσκοποι αναγνωρίζουν τη νομιμότητά της, ενώ άλλες όχι. Το βλέπει αυτό ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος; Ναι. Καταλαβαίνει τι συμβαίνει; Φυσικά. Τότε γιατί δεν ακυρώνει την απόφασή του για τον Τόμο της OCU, όπως, για παράδειγμα, ακύρωσε την αυτοτέλεια της Αρχιεπισκοπής των Δυτικών Ενοριών; Κοιτάμε παραπάνω – «όχι μια πλάνη του νου, αλλά η επιμονή της θέλησης». Δηλαδή, είναι περηφάνια που δεν επιτρέπει στον επικεφαλής του Φαναρίου να πάρει τη μόνη σωστή απόφαση σε αυτή την κατάσταση. Τι μας δίνει το δικαίωμα να ισχυριστούμε κάτι τέτοιο; Σύγκριση των πράξεων του Πατριάρχη Βαρθολομαίου με όσα λένε οι άγιοι πατέρες για την υπερηφάνεια.
Το πρώτο σημάδι της υπερηφάνειας: η εξύψωση
Η υπερηφάνεια είναι θανάσιμο αμάρτημα και πάθος, που όπως κάθε πάθος έχει προοδευτικό χαρακτήρα και αναγκαστικά επηρεάζει όλες τις πτυχές της πνευματικής ζωής του ανθρώπου. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος έγραψε ότι «η υπερηφάνεια είναι η αρχή της αμαρτίας», γιατί «κάθε αμαρτία αρχίζει από αυτήν και βρίσκει το στήριγμά της σε αυτήν».
Ο αββάς Ιωάννης Κασσιανός ο Ρωμαίος λεει για την υπερηφάνεια τα εξής: «Αυτό το πάθος, αν και ως προς τον καιρό της πάλης με τα κακά και τη σειρά υπολογισμού, κατατάσσεται τελευταίο, ωστόσο σε σημασία και χρόνο καταγωγής είναι το πρώτο: Το θηρίο είναι το πιο άγριο από όλα τα προηγούμενα, δελεάζει ιδιαίτερα τέλειο και σχεδόν ήδη τοποθετημένο στην κορυφή της αρετής, και τα καταστρέφει με σκληρές τύψεις. Η υπερηφάνεια είναι τόσο μεγάλο κακό που της αξίζει να έχει αντίπαλο ούτε Άγγελο ούτε άλλες δυνάμεις που της αντιτίθενται, αλλά τον ίδιο τον Θεό…». Ο μοναχός Αντώνιος ο Μέγας τον απηχεί: «Όλες οι αμαρτίες είναι αποτρόπαιες ενώπιον του Θεού, αλλά η υπερηφάνεια της καρδιάς είναι η πιο αποτρόπαια από όλες».
Αλλά πώς να αναγνωρίσει κανείς έναν περήφανο άνδρα, ποια σημάδια δείχνουν ότι ένα άτομο υπόκειται σε αυτό το πάθος; Ας ακούσουμε τον Άγιο Βασίλειο τον Μέγα: «Η αρχή της υπερηφάνειας είναι συνήθως η περιφρόνηση. Αυτός που περιφρονεί και θεωρεί τους άλλους ως τίποτα – άλλους θεωρεί φτωχούς, άλλους ως χαμηλούς, άλλους ως αδαείς, από τέτοια περιφρόνηση φτάνει στο σημείο να θεωρεί τον εαυτό του μόνο σοφό, συνετό, πλούσιο, ευγενή και δυνατό».
Η περιφρόνηση είναι συνήθως η αρχή της υπερηφάνειας. Αυτός που περιφρονεί, μέσα από τέτοια περιφρόνηση, φτάνει στο σημείο να θεωρεί τον εαυτό του μόνο σοφό, συνετό, πλούσιο, ευγενή και δυνατό.
Άγιος Βασίλειος ο Μέγας
Ας συγκρίνουμε τώρα τα λόγια του μεγάλου Αγίου με μερικά από τα λόγια του Πατριάρχη Βαρθολομαίου. Για παράδειγμα, σχολιάζοντας τη διαφωνία της Ρωσικής Εκκλησίας με την αναγνώριση της OCU, ο επικεφαλής του Φαναρίου είπε ότι πρόκειται για «μια συκοφαντική εκστρατεία ενάντια στην ιστορική ευθύνη του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, που τους έφερε τον Χριστιανισμό και τους έκανε πολιτισμένους ανθρώπους».
Σ’ αυτά τα λόγια είναι φανερή η ύψωση στην οποία επεσήμανε ο Άγιος Βασίλειος. Το επιβεβαιώνει όχι μόνο ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος, αλλά και οι στενότεροι συνεργάτες του. Για παράδειγμα, ένας από τους αρχαιότερους επισκόπους του Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, Μητροπολίτης Δέρκων Απόστολος, είπε κατά γράμμα τα εξής:
«Με αηδία διαβάζω στα ΜΜΕ τις αντεκκλησιαστικές και ανθελληνικές δηλώσεις των εκπροσώπων της ρωσικής παρουσίας στην Ουκρανία και σε κατάσταση δίκαιης οργής απαντώ: κλείστε το στόμα σας και αφαιρέστε τα χέρια σας από τον Διάδοχο όσων έκαναν εσάς χριστιανούς! Τα χρωστάτε όλα σε αυτή που τόσο περιφρονητικά αποκαλείτε Κωνσταντινούπολη! Για εμάς, αυτή είναι η μόνη Πόλη που στέκεται εδώ για αιώνες και δίνει μόνο ευλογία σε όλους εσάς που γιορτάζετε τη 1033η επέτειο από την υιοθέτηση του Χριστιανισμού, αλλά ταυτόχρονα δεν αναφέρει πουθενά ποιος σας βάφτισε και σας έδωσε αυτό που τώρα καμαρώνετε. Σας δώσαμε φως – μας το επιστρέφετε τυλιγμένο στο σκοτάδι! Σας δώσαμε χάρη – απαντάτε με αχαριστία! Σας φέραμε πολιτισμό – μας προσβάλλετε!».
Είναι δυνατόν να αναφερθούν και άλλες δηλώσεις τόσο του Πατριάρχη Βαρθολομαίου όσο και άλλων εκπροσώπων του Φαναρίου, οι οποίοι κάνουν διαρκή έκκληση στον ρόλο τους στην ιστορία της Ρωσικής και άλλων Εκκλησιών. Οι Φαναριώτες πιστεύουν ότι το ίδιο το γεγονός της λήψης της πίστης του Χριστού από τα χέρια των Ελλήνων είναι ήδη επαρκής λόγος για την κατάληψη μιας ιδιαίτερης θέσης στην Εκκλησία. Αλλά στην Εκκλησία, το κύριο πράγμα δεν είναι η εθνική καταγωγή, το κύριο πράγμα δεν είναι να είστε κληρονόμοι αυτού ή του άλλου λαού ή του άλλου πολιτισμού, αλλά το κύριο πράγμα είναι να κληρονομήσεις τους αγίους, να έχετε καταγωγή του Χριστού. Τελικά, οι Εβραίοι δεν έλεγαν στον Χριστό ότι «είμαστε τα παιδιά του Αβραάμ»; Και τι τους απάντησε ο Χριστός, θυμάστε;
Οι Εβραίοι δεν έλεγαν στον Χριστό ότι «είμαστε τα παιδιά του Αβραάμ»; Και τι τους απάντησε ο Χριστός, θυμάστε;
Το δεύτερο σημάδι υπερηφάνειας: η επιθυμία για τιμή
Ο Άγιος Βασίλειος ο Μέγας επισημαίνει ένα ακόμη σημάδι υπερήφανου ανθρώπου: «Πώς είναι γνωστό ότι είναι περήφανος; Αναγνωρίζεται από το γεγονός ότι αναζητούνται προτιμήσεις».
Δηλαδή, εκτός από την εξύψωση, το δεύτερο σημάδι υπερηφάνειας είναι η επιθυμία για τιμή και προτίμηση. Διαβάζουμε τα λόγια του Πατριάρχη Βαρθολομαίου: «Είμαστε υποχρεωμένοι να καθοδηγούμε τις Τοπικές Αυτοκέφαλες Εκκλησίες ως μεγαλύτερος αδελφός μιας οικογένειας». Ή: «Όσοι αμφισβητούν τα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις του Οικουμενικού Πατριαρχείου, στην πραγματικότητα αμφισβητούν την ίδια την ύπαρξη και την ταυτότητά τους, την ίδια τη δομή της Ορθοδοξίας».
Σε άλλο σημείο ο προϊστάμενος του Φαναρίου κάνει λόγο για τη θέση που κατά τη γνώμη του θα έπρεπε να καταλάβει στην Εκκλησία: «Θέλω να ρωτήσω: δεν υπάρχει πρωτιά σε κάθε επισκοπή; Δεν υπάρχει Πρώτη σε κάθε εκκλησία; Τότε γιατί αυτός (ο Πρώτος, – Εκδ.) δεν υπάρχει στις Τοπικές Εκκλησίες; Αφού έχουν την Πρώτη από τη μικρότερη δομή, που είναι η ενορία, μέχρι την Τοπική Εκκλησία συνολικά, πώς είναι δυνατόν οι Τοπικές Εκκλησίες να μην έχουν την Πρώτη τους;».
Και ιδού τα λόγια του Μητροπολίτη Αδριανουπόλεως Αμφιλοχίου: «Υπάρχει η άποψη ότι η Εκκλησία έχει επικεφαλής τον Χριστό. Στην πραγματικότητα όμως η Εκκλησία έχει επικεφαλής τον Οικουμενικό Πατριάρχη».
Πώς αναγνωρίζεται περήφανος; Αναγνωρίζεται από το γεγονός ότι αναζητούνται προτιμήσεις.
Άγιος Βασίλειος ο Μέγας
Όμως στην Εκκλησία ο Πρώτος, δηλαδή ο Προϊστάμενος Της, ήταν πάντα, είναι και θα είναι ο Κύριος ημών Ιησούς Χριστός. Και η διαφωνία του Φαναρίου με αυτή την κοινή αλήθεια δείχνει μόνο την ασθένεια που έπληξε αυτήν την πάλαι ποτέ Μεγάλη Εκκλησία.
Το τρίτο σημάδι υπερηφάνειας: η ευθιξία
Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος προσθέτει στην ανάταση και στην επιθυμία για τιμή και ένα τρίτο σημάδι υπερηφάνειας – την ευθιξία: «Ο υπερήφανος άνθρωπος είναι διατεθειμένος να εκδικηθεί τις προσβολές. Ο περήφανος άνθρωπος δεν μπορεί να αντέχει ευθιξίες ούτε από τους ανώτερους ούτε από τους κατώτερους, και όποιος δεν ανέχεται τις ευθιξίες ήρεμα, δεν μπορεί να αντέξει την ατυχία».
Και πάλι, σε συνέντευξή του στην ελληνική εφημερίδα Πολίτης, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος είπε κυριολεκτικά τα εξής: «ασφαλώς και μας στενοχώρησε εδώ στο Φανάρι η πρωτοβουλία για την «αδελφική συνάντηση» στο Αμμάν». Φαίνεται παράξενο, γιατί είναι αναστατωμένος ο Ορθόδοξος Πατριάρχης για τη συνάντηση των Προκαθημένων των Τοπικών Εκκλησιών; Διότι δεν συμφωνούν με την απόφασή του να αναγνωρίσουν την OCU, γιατί αυτός δεν τους συγκέντρωσε, γιατί κάποιοι αρνήθηκαν να λάβουν μέρος στην Κρητική Σύνοδο, που οργάνωσε το Φανάρι.
Γενικά, ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος άφησε να εννοηθεί πολλές φορές ότι η απόφασή του να αναγνωρίσει την OCU προκλήθηκε από την άρνηση της Ρωσικής Εκκλησίας να συμμετάσχει στην Κρητική Σύνοδο. Εδώ είναι μόνο μία από αυτές τις δηλώσεις: «Τώρα ζητούν το Σύνοδο (για να εξετάσει την απόφαση αναγνώρισης της OCU, – Εκδ.)! Έπρεπε να αναγνωρίσουν την Πανορθόδοξη Σύνοδο της Κρήτης και έπρεπε να έρθουν και εκεί. Αλλά δεν το έκαναν».
Πώς μπορεί κανείς να μην θυμηθεί το σκεπτικό για την υπερηφάνεια του μοναχού Ιωάννη Κασσιανού του Ρωμαίου: «Η υπερηφάνεια διακρίνεται από τα ακόλουθα σημάδια: στην αρχή υπάρχει η φωνή της στη συζήτηση, στη σιωπή υπάρχει ενόχληση, στη χαρά υπάρχει μια δυνατή υπερχείλιση γέλιου, σε μια θλιβερή περίπτωση – αδικαιολόγητη λύπη, ως απάντηση – πείσμα, στην ομιλία – επιπολαιότητα, τα λόγια εκφράζονται χωρίς καμία συμμετοχή της καρδιάς, απερίσκεπτα. Δεν έχει υπομονή, είναι ξένη στην αγάπη, προκαλεί με τόλμη προσβολές, αλλά δεν μπορεί να τις ανεχθεί. Δεν έχει την τάση να υπακούει, αν κάτι δεν συμπίπτει με την επιθυμία και τη θέλησή της. Είναι ανένδοτη στην αποδοχή μιας παραίνεσης. να απαρνηθεί τη θέλησή της – αδύναμη, να υπακούει στους άλλους – πολύ πεισματάρα, πάντα προσπαθεί να επιμείνει στη γνώμη της, αλλά δεν θέλει να υποχωρήσει σε άλλη. και έτσι, έχοντας γίνει ανίκανος να δεχτεί σωτήρια συμβουλές, σε όλα εμπιστεύεται τη δική του γνώμη περισσότερο από την κρίση των πρεσβυτέρων ή των πνευματικών πατέρων».
Η υπερηφάνεια ως πνευματική ασθένεια
Οι Ορθόδοξοι έχουν ήδη αρχίσει να συνηθίζουν το γεγονός ότι κάθε ή δύο μήνες υπάρχει κάποια συγκλονιστική δήλωση από τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο. Πιθανώς, δεν αξίζει να παραθέσω όλα αυτά τα λόγια όταν ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος έβριζε με τόλμη, ήταν ανένδοτος να δεχτεί μια νουθεσία, προσπάθησε να επιμείνει στη γνώμη του και εμπιστεύτηκε τον εαυτό του περισσότερο από την κρίση των πρεσβυτέρων ή των πνευματικών πατέρων. Όλες αυτές οι δηλώσεις συζητήθηκαν ευρέως στο Ορθόδοξο περιβάλλον.
Είναι προφανές ότι η πνευματική κατάσταση στην οποία βρίσκεται ο προκαθήμενος της Εκκλησίας της Κωνσταντινούπολης μοιάζει πολύ με αυτή που περιγράφει ο μοναχός Ιωάννης Κασσιανός ο Ρωμαίος. Και πώς θα μπορούσε να είναι διαφορετικά; Εξάλλου, παίρνοντας πρώτα την απόφαση να χορηγήσει τον Τόμο στους αμετανόητους Ουκρανούς σχισματικούς και μετά όντας σε κοινωνία μαζί τους, ο πατριάρχης απλά δεν μπορούσε να αποφύγει να μολυνθεί από την πνευματική ασθένεια που υποφέρουν αυτοί οι άνθρωποι – την υπερηφάνεια. Είναι αυτό το πάθος που δεν επιτρέπει σε ένα άτομο να πει μια απλή φράση «με συγχωρείς», δεν του επιτρέπει να παραδεχτεί τα λάθη του, τον εμποδίζει να πάρει το δρόμο της διόρθωσης.
Και αν αυτό ισχύει όταν μιλάμε για έναν απλό χριστιανό, τότε σε σχέση με τον Πατριάρχη Βαρθολομαίο, το πρόβλημα της πνευματικής εξάρτησης από την υπερηφάνεια εντείνεται μόνο πολλαπλάσια. Ο μοναχός Ιωάννης Κασσιανός έγραψε ότι «η υπερηφάνεια συγκρίνει τα ψηλά τείχη της αγιότητας με τη χώρα των κακών και δεν αφήνει ελευθερία στην υποτονική ψυχή. Και όσο πιο πλούσιος αιχμαλωτίζεται, τόσο περισσότερο ξεσκεπάζει τον ζυγό της σκλαβιάς και, έχοντας ληστέψει βάναυσα όλη την περιουσία των αρετών, ξεσκεπάζεται εντελώς».
Τολμούμε να ισχυριστούμε: Ο Πατριάρχης Βαρθολομαίος είναι ένα άτομο που τον συνεπαίρνει το πάθος και σύμφωνα με τα λόγια του Μ. Βασιλείου «δεν μπορεί να θεραπευθεί από αυτό το πάθος αν δεν εγκαταλείψει όλες τις σκέψεις της προτίμησής του». Επιπλέον, είναι μοναχός, και είναι πάντα χρήσιμο για μοναχό και χριστιανό να αγωνίζεται ενάντια στην ανάταση και την υπερηφάνεια.
Διότι, όπως έλεγε ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «δεν ισούται με την υπερηφάνεια το κακό», αφού «μετατρέπει τον άνθρωπο σε δαίμονα – αλαζονικό, βλάσφημο ψευδορκιστή». Ας προσθέσουμε: και σε αυτόν που λεει «σκασίλα μου!» για την ενότητα της Εκκλησίας του Χριστού.