Ο π. Νικόλαος Σαββόπουλος με τον Μητροπολίτη Κιέβου Ονούφριο
Ζητήσαμε από
τον πρωτοπρ. Νικόλαο Σαββόπουλο τ. εκπρόσωπο της Εκκλησίας της Ελλάδος
στην Ευρωπαϊκή Ένωση να μας σχολιάσει τις τελευταίες εξελίξεις στο
ουκρανικό και μας μας απάντησε ως εξής στις ερωτήσεις μας:
Ας αρχίσουμε από τα πλέον πρόσφατα. Ποιο κατά τη γνώμη σας είναι το συμπέρασμα από όλα αυτά που ακούγονται για το Ουκρανικό;
Ευχαριστώ κε
Πολυγένη για την πρόσκληση και πρόκληση. Κατ΄ αρχάς να πούμε ότι έχουμε
ακούσει πολλά που αποσαφηνίζουν κάπως την διαδικασία σύμφωνα με την
οποία έγινε η προετοιμασία της Συνόδου της Ιεραρχίας.
Η όλη
διαδικασία κινήθηκε στα πλαίσια ενός νεφελώδους τοπίου, χωρίς να
αφήνεται το περιθώριο, όχι μόνο στον πιστό λαό της Ελλάδος, ούτε βεβαίως
στους κληρικούς αλλά ούτε ακόμη και στους ίδιους τους Ιεράρχες, για να
έχουν μια σαφή εικόνα για τις προθέσεις και τις κινήσεις αυτών που
ετοίμασαν την Έκτακτη Ιεραρχία.
Αυτό γίνεται
σαφές και από τις αναλυτικές επισημάνσεις του Σεβ. Κυθήρων Σεραφείμ, ο
οποίος στις πολύ εύστοχες περιγραφές του για τα τεκταινόμενα εντός της
Συνόδου μας ανέφερε ότι, κατά την τελευταία ΔΙΣ, η οποία αποφάσισε το
«προνόμιο» του Οικουμενικού Πατριάρχου και το «δικαίωμα» του
Αρχιεπισκόπου, δόθηκε το «κοινό πόρισμα» των δύο Συνοδικών Επιτροπών
στους αρχιερείς απλά για να το παρατηρήσουν «φωτογραφικά» και όχι για να
το μελετήσουν και μάλιστα με ταχύτητα αποσύρθηκε αμέσως από τη
συνεδρίαση.
Δεν ξέρω εάν
καταλαβαίνετε το τέχνασμα. Κλήθηκαν οι Αρχιερείς για να αποφασίσουν για
ένα θέμα που διχάζει την ολόκληρη την Ορθοδοξία και δεν μπόρεσαν να
μελετήσουν το πόρισμα των αρμοδίων επιτροπών στις οποίες οι ίδιοι είχαν
αναθέσει το έργο να εισηγηθούν.
Αλήθεια ποιος
φαεινός εκκλησιαστικός νους μηχανεύτηκε κάτι τέτοιο. Και παρεμπιπτόντως
ένα ερώτημα. Γιατί μόνο ένα και «κοινό πόρισμα»;
Η εκκλησία σοφά έχει δημιουργήσει Συνοδικές Επιτροπές για την εξέταση των θεμάτων σύμφωνα με την αρμοδιότητα κάθε μιάς.
Όταν έχουμε
Επιτροπή Νομοκανονικών είναι σαφές ότι τα θέματα εξετάζονται σε αναφορά
με τους Ιερούς Κανόνες και τους Νόμους της Ελληνικής Πολιτείας και όταν
λέμε Διορθοδόξων θα έπρεπε η επιτροπή να εξάγει ένα πόρισμα σχετικά με
τις θέσεις των άλλων Αυτοκεφάλων Εκκλησιών και με τα ενδεχόμενα
αποτελέσματα που θα έχει η απόφαση στις Διορθόδοξες σχέσεις.
Η πρώτη
Επιτροπή φαίνεται ότι κάτι έψαξε, λανθασμένα μεν αλλά κάτι βρήκε να πει.
Η δεύτερη τίποτα; Αλλά αυτό είναι θέμα μιάς άλλης συνεντεύξεως.
Μη
κρυβόμαστε. το κοινό πόρισμα των Επιτροπών δεν δόθηκε για μελέτη στους
Αρχιερείς και στη δημοσιότητα έγκαιρα, διότι θα γινόταν στη συνέχεια ένα
κουρελόχαρτο στα χέρια αυτών που ξέρουν να διαβάζουν το Κανονικό Δίκαιο
και την Εκκλησιαστική Ιστορία και κατά συνέπεια η επόμενη μηχανορραφία
που είχαν σχεδιάσει για να εφαρμοστεί σε όλη την Ιεραρχία θα έπεφτε στο
κενό.
Γνώριζαν πολύ καλά ότι τα επιχειρήματά τους δεν αντέχουν τον δημόσιο έλεγχο.
Και για όσα έγιναν και ακούστηκαν για την έκτακτη Ιεραρχία τι λέτε;
Στην έκτακτη Ι.Σ.Ι. έγιναν πολύ έξυπνες
προσχεδιασμένες κινήσεις με τις οποίες προσπάθησαν να παγιδεύσουν και
να χρησιμοποιήσουν τους Αρχιερείς.
Ανακοίνωσαν αποφάσεις για αναγνώριση
της ψευτο-αυτοκεφαλίας χωρίς να έχουν λάβει καμία απόφαση ούτε ομόφωνη,
όπως θα έπρεπε για ένα θέμα τέτοιου βεληνεκούς, αλλά ούτε καν
πλειοψηφική.
Ανακοίνωσαν ψευδώς ότι τάχα αποφασίσαν
την αναγνώριση της «αυτοκεφαλίας» και τα είχαν όλα έτοιμα, ώστε με
απίστευτη ταχύτητα να σταλεί ευχαριστήριο γράμμα του Επιφανίου και να
έλθει τηλεφώνημα συγχαρητήριο για την «ιστορική απόφαση» από το
Πατριαρχείο.
Και ο τελευταίος Έλληνας που
παρακολουθεί το ουκρανικό κατάλαβε ότι πρόκειται για ένα Συνοδικό
Πραξικόπημα εις βάρος της Ορθοδοξίας και εις βάρος του Πατριαρχείου μας.
Και είναι βέβαιο ότι αυτήν την τάχα «ιστορική απόφαση» θα την πληρώσει άσχημα η Εκκλησία με την διάσπαση της ενότητάς της.
Είναι αλήθεια ότι από αυτά που
επισημαίνουν αναλυτικά και οι δύο αγωνιστές Μητροπολίτες Πειραιώς και
Κυθήρων, φαίνεται σαφώς ότι κάποιοι πολύ λίγοι στην Ιεραρχία αρέσκονται
στο να παίζουν με τις λέξεις.
Αλλά δόξα τω Θεώ υπάρχουν πολύ περισσότεροι οι οποίοι γνωρίζουν πολύ καλά τα ελληνικά γράμματα και εντοπίζουν τις παγίδες.
Φωνάζουν σε όλους τους τόνους ότι αποφάσισαν για το προνόμιο του Πατριάρχη να χορηγεί αυτοκεφαλίες.
Εάν και εφ όσον έχει αυτό το δικαίωμα,
σε ποιους μπορεί να τις χορηγεί; Στον οποιονδήποτε; Δεν μας απασχολεί
καθόλου ο ακρογωνιαίος λίθος της συνέχειας της επί γης παρουσίας της
Εκκλησίας μας που είναι η Αποστολή Διαδοχή;
Εάν είναι έτσι τότε και όσοι
παλαιοημερολογίτες στην Ελλάδα δεν έχουν κανονικές χειροτονίες θα
μπορούν να ελπίζουν σε μία αυτοκεφαλία;
Και το ποιο αστείο από αυτά που είπαν
είναι ότι έδωσε, λέει, η ΔΙΣ στον Αρχιεπίσκοπο το δικαίωμα να χειρίζεται
μόνος του τέτοιας μεγάλης σημασίας εκκλησιολογικά θέματα.
Και ενώ ο Αρχιεπίσκοπος πολύ σοφά
αμέσως μετά δηλώνει ότι «δεν μπορεί να αναλάβει τέτοια ευθύνη», εκείνοι
επιμένουν και γράφοντας τον Καταστατικό Χάρτη στα παλαιότερα των
υποδημάτων τους, συνεχίζουν το ίδιο τροπάριο και στην Ιεραρχία και λένε
στον Αρχιεπίσκοπο ότι τάχα η ΙΣΙ αποφάσισε ότι έχεις το δικαίωμα.
Και αναγκάζουν τον Αρχιεπίσκοπο να ομολογεί μόλις χθες «δεν ξέρω εάν θα πάω Θεσσαλονίκη, με έχουν μπλέξει».
Γι΄ αυτό θεωρούμε ότι στην Έκτακτη Ι.Σ.Ι. έγινε Συνοδικό Πραξικόπημα εις βάρος του Αρχιεπισκόπου, από μια μικρή ομάδα Ιεραρχών.
Όμως στην Ιεραρχία ακούστηκαν πολλές φωνές υπέρ της Αυτοκεφαλίας του Επιφανίου.
Η αλήθεια ότι σύμφωνα με αυτά που έχουν
οι ίδιοι Αρχιερείς διαρρεύσει στα ΜΜΕ, αφού δεν έχουμε τα ακριβή
πρακτικά για να δούμε τι είπε ο καθένας, μίλησαν στην Ι.Σ.Ι. για το
ουκρανικό χωρίς να αναφέρουν λέξη για την κατάσταση της ορθοδοξίας στη
χώρα αυτή.
Πολύ καλά και προσχεδιασμένα
μακρηγόρησαν για τους Ρώσους «εκβιαστές» και τις τάχα «απειλές» τους,
διαστρέφοντας για άλλη μια φορά τις έννοιες των λέξεων ώστε να
προκαλέσουν σύγχυση.
Η αλήθεια είναι ότι, όχι μόνο το
Πατριαρχείο Μόσχας και όλοι οι υπόλοιποι Προκαθήμενοι της Ορθοδοξίας,
όπως και αρκετοί συνεπίσκοποί τους, όπως ο σεβ. Πειραιώς Σεραφείμ και
σεβ. Κυθήρων Σεραφείμ, αλλά και δεκάδες έγκριτοι θεολόγοι και
πανεπιστημιακοί, επισημαίνουν δημοσίως, όλον αυτόν τον καιρό, τις
εκκλησιολογικώς απαράδεκτες ενέργειες που έχουν γίνει έως τώρα με την
ψευτο-αυτοκεφαλία στην Ουκρανία, και προσπαθούν να διαφωτίσουν τους
ιεράρχες και τον λαό για τις ολέθριες συνέπειές της για την Ορθοδοξία.
Το ίδιο διάστημα η ομάδα αυτή των
ιεραρχών, σκοπίμως και επειδή στερείται εκκλησιολογικών
αντεπιχειρημάτων, μαγείρευε το πώς θα διαστρέψουν την έννοια των
παραπάνω επισημάνσεων για τις συνέπειες, ώστε να τις εκλάβουν οι
περισσότεροι ως «απειλές» και «εκβιασμούς».
Όταν λέει για παράδειγμα ο Σεβ. Ιλαρίων
ότι «εάν η Εκκλησία της Ελλάδος αναγνωρίσει τον Επιφάνιο θα απομονωθεί»
τι σημαίνει; Ότι αυτό είναι απειλή;.
Ο άνθρωπος λέει σαφέστατα, ότι δεν θα
μπορούμε ως Εκκλησία της Ρωσίας να έχουμε κοινωνία με μια Εκκλησία, η
οποία συλλειτουργεί με αυτούς που εμείς έχουμε καθαιρέσει. Μας
υπενθυμίζει δηλαδή το Α και το Β των Ιερών κανόνων.
Και η αλήθεια είναι ότι κάποιοι
Ιεράρχες έπεσαν στην παγίδα αφού κατάφεραν να τους πείσουν. Και όταν
διαπίστωσε αυτή η ομάδα ότι, όπως γράφτηκε, υπήρχε «απροθυμία» από τους
περισσοτέρους για απόφαση τώρα και όταν είδαν ότι συγκέντρωναν μια μικρή
μόνο μειοψηφία της Ιεραρχίας, ακύρωσαν κάθε έννοια ψηφοφορίας και
έβγαλαν στη δημοσιότητα φανταστικές τάχα αποφάσεις. Ετσι απλά.
Αλλά το ποιο τραγικό από την διαδικασία
στην Ι.Σ.Ι. είναι ότι συζήτησαν και τάχα αποφασίσαν για το ουκρανικό,
ερήμην των Ουκρανών.
Δεν βρήκαν ούτε μια λέξη να πουν για
τους αδελφούς μας Ουκρανούς που είναι εκατομμύρια υπό τον Αρχιεπίσκοπο
Ονούφριο και μάλιστα για αυτούς που σήμερα διώκονται με την υπογραφή
αδελφού Ορθοδόξου Πατριάρχου.
Τι να πρωτοσημειώσουμε από τις εισηγήσεις των Ιεραρχών μας.
Του συμφοιτητή μου Σεβ. Πατρών, οποίος
είπε σε Ρώσο επίσκοπο ότι: «Αν είχατε έρθει στην Σύνοδο της Κρήτης
τίποτα από αυτά δεν θα είχε συμβεί» παραδεχόμενος έτσι ότι το
ψευτο-αυτοκέφαλο είναι αντίποινα για την μη προσέλευσή τους στο
Κολυμπάρι; Και ότι ενώ είχε αμφιβολίες «πείστηκε όταν συζήτησε με τον
Πατριάρχη»;
Του Σεβ. Κορίνθου το επιχείρημα ότι:
«και ποιος τέλος πάντων είναι ο Μόσχας, ο Οικουμενικός;» και ότι οι
Ρώσοι έχουν επεκτατισμό και «κτίζουν ναούς παντού με Ρώσικο χρήμα»;
Αλήθεια σε ποιους ναούς αναφέρεται;
Μήπως εννοεί τους ναούς που έκτισαν Ρώσοι επιχειρηματίες και δώρισαν
χωρίς ανταλλάγματα στις Μητροπόλεις Αργολίδος και Ταμασσού;
Η μήπως του Σεβ. Δράμας ο λόγος, που
διχάζει και αποδέχεται να διαιρεί δημόσια την Ιεραρχία της Εκκλησίας της
Ελλάδος σε Βόρειους και Νότιους με ανεξέλεγκτες γι αυτήν συνέπειες,
λέγοντας ότι: «εμείς των Νέων Χωρών έχουμε de facto αναγνωρίσει το
αυτοκέφαλο»;
Η του εξαδέλφου μου Σεβ. Δημητριάδος την δημοσιευμένη πλήρη εισήγηση στην οποία υπάρχει και ο τίτλος για «την ευθύνη των ψυχών».
Αλήθεια πως μπορούμε να σβήνουμε με μια
μονοκοντυλιά το μέγα εκκλησιολογικό έγκλημα που έγινε, με την
συγκέντρωση σε τάχα «σύνοδο» αλλοπρόσαλλων θρησκευτικών στοιχείων, τα
οποία μαζί με τους Ουνίτες δίχαζαν επί δεκαετίες έναν ολόκληρο λαό και
δίωκαν την Ορθόδοξη Εκκλησία της Ουκρανίας.
Και μάλιστα να σβήνουμε το
εκκλησιολογικό αυτό έγκλημα λέγοντας έτσι απλά ότι: «Η επικέντρωση των
συζητήσεών μας στην εγκυρότητα των χειροτονιών και στη συμπεριφορά των
Επισκόπων δεν πρέπει να λαμβάνει χώρα ερήμην της ύπαρξης εκατομμυρίων
ψυχών, έναντι των οποίων έχουμε ευθύνη».
Εάν αισθανόταν ο Σεβ. Δημητριάδος την
παραμικρή ευθύνη για τον λαό που ακολουθεί αυτούς τους αλλοπρόσαλλους
κληρικούς (γιατί περί τέτοιων πρόκειται, αφού συλλειτουργούν χωρίς αιδώ
με ρωμαιοκαθολικούς και θέλουν να ενωθούν με του Ουνίτες), θα έκανε
πρώτα κατήχηση στους τάχα κληρικούς του και θα τους καθοδηγούσε
πνευματικά στη μετάνοια προς την Ορθόδοξη Εκκλησιαστική Αρχή.
Και αυτό γιατί γνωρίζουμε πολύ καλά,
ότι η μόνη Ορθόδοξη Κατήχηση που έχουν δεχτεί ο Επιφάνιος και οι
υπόλοιποι μέχρι σήμερα, είναι κατ αρχήν από τον Φιλάρετο, ο οποίος τους
έμαθε πολύ καλά την ανυπακοή στην Εκκλησία και στις αποφάσεις της και
έπειτα από αυτούς που πρόσφατα ανέλαβαν να τους στηρίξουν και να τους
κάνουν σύμβολα του οριστικού σχίσματος της Ορθοδοξίας.
Και να σκεφτείτε ότι ο Φιλάρετος αφού
έκανε έξι μήνες να μεταφράσει και να καταλάβει τι λέει ο Τόμος, όταν
διαπίστωσε ότι είναι μεγαλύτερα τα δεσμά που του έβαλε το Πατριαρχείο
από ότι έχει βάλει ο Μόσχας προς τον Ονούφριο (ο οποίος απολαμβάνει
πλήρους αυτονομίας), τρελάθηκε και τα κατήγγειλε δημόσια και φυσικά
έφυγε αμέσως από την ψευτοεκκλησία του Επιφανίου. Και τι κρίμα για τους
υποστηρικτές της ψευτο-αυτοκεφαλίας και την εκκλησιολογία τους.
Ο Φιλάρετος ήταν ο μόνος από την
παράγκα «Εκκλησία», ο οποίος είχε κανονική χειροτονία και θα μπορούσε
κάπως να δικαιολογήσει το Πατριαρχείο τον όρο «Εκκλησία».
Αλήθεια ο Φιλάρετος τι από όλα ακριβώς
είναι σήμερα για το Πατριαρχείο; Είναι ακόμα σε ισχύ η απόφασή του για
«αποκατάστασή του στον ίδιο βαθμό ιερωσύνης» και παραμένει επίσκοπος του
Επιφανίου;
Ή μήπως είναι ξανά πάλι αυτόκλητος
«Πατριάρχης»; Ή μήπως παραμένει ακόμα «επίτιμος Πατριάρχης», όπως τον
ονόμασε η ψευτο-σύνδος υπό την προεδρία του Γαλλίας; Γιατί άραγε δεν τον
ξανακαθαιρεί το Πατριαρχείο, αφού εγκατέλειψε την τάχα «Εκκλησία»;
Πως να χαρακτηρίσουμε το άλλο που είπε ο
Σεβ. Δημητριάδος; Ότι «το Πατριαρχείο δεν διέκοψε την κοινωνία με τον
Ονούφριο»; Δηλαδή θα είμαστε ελεύθεροι να επιλέγουμε κάθε φορά σε ποια
Ουκρανική Εκκλησία θα λειτουργούμε;
Ξέρετε τι σημαίνει αυτό; Εισάγεται ένας καινούργιος εκκλησιολογικός όρος, συγχωρέστε μου τη φράση, το «εκκλησιαστικό μπάχαλο»!!!
Αυτά δεν πρέπει να τα σκέπτονται σαν
λύσεις υπεύθυνοι εκκλησιαστικοί ταγοί γιατί είναι ο απόλυτος
εξευτελισμός της Εκκλησίας μας.
Τέλος ο Σεβ. Δημητριάδος μας αποκάλυψε
στην εισήγησή του την Ι.Σ.Ι. και το κερασάκι στην τούρτα. Ότι κατά την
διαδικασία της Συνόδου στο Κολυμπάρι, «επιτύχαμε υπόσχεση του
Οικουμενικού Πατριάρχου ότι δεν θα θέσει ποτέ ζήτημα Νέων Χωρών».
Δηλαδή με άλλα λόγια η σημερινή
υποστήριξη στο ανοσιούργημα γίνεται επειδή επικρέμαται η απειλή για την
άρση της Πατριαρχικής Πράξης του 1928.
Και αφού καταφέραμε να πάρουμε την
«υπόσχεση» από τον Πατριάρχη έληξε το θέμα και θα πρέπει να του κάνουμε
και εμείς ένα δώρο. Την αναγνώριση της ψευτο-αυτοκεφαλίας.
Ειλικρινά κύριε Πολυγένη δεν μπορούσα να φανταστώ ποιο ευφάνταστη και επιφανειακή αντιμετώπιση από Ιεράρχες.
Μας λένε καινοφανώς Ιεράρχες, ότι το
σύστημα της Ορθοδόξου Εκκλησίας είναι «συνοδικό» αλλά είναι και
«ιεραρχικό», αποδίδουν στον Πατριάρχη το «πρωτείο» το οποίο δεν
προσδιορίζουν ότι είναι μόνο «τιμής» και αποδέχονται να αποφαίνεται ο
Πατριάρχης και μάλιστα με τον κοσμικό όρο «αυτεπαγγέλτως», επί παντός
επιστητού στην παγκόσμια ορθοδοξία.
Τον αναγορεύουν δηλαδή σε πάπα της
Ανατολής και μας λένε ότι εμπιστεύονται τις υποσχέσεις του ότι δεν πάρει
υπό την δικαιοδοσία του τις «Νέες Χώρες».
Μπορώ νομίζω να συγχαρώ την εκκλησιαστική διπλωματία της Εκκλησίας της Ελλάδος.
Είχατε επισκεφτεί πρόσφατα το
Κίεβο και μάλιστα κάνατε μια προσφώνηση στον Μητροπολίτη Ονούφριο η
οποία έκανε θόρυβο τι λέτε γι αυτό;
Ναι ήταν μια πολύ καλή εμπειρία. Κάναμε
ένα προσκύνημα στα μοναστήρια της Ουκρανίας και είδαμε με τα ίδια μας
τα μάτια τον αγώνα που κάνουν οι αδελφοί μας Ουκρανοί για να παραμείνουν
στην ορθή Εκκλησία.
Είδαμε ναούς που έχουν με τη βία
κατάσχει μετά το ψευτο-αυτοκέφαλο και είδαμε παντού εικόνες με τους
πρόσφατα αναγνωρισμένους Ελληνες Αγίους.
Έχουν μεγάλη η αγάπη τους για τους Ελληνες αλλά και αισθάνονται πολύ προδομένοι από τον Ελληνισμό.
Πήγαμε σε ένα μοναστήρι στα περίχωρα
του Κιέβου με εκατόν-εξήντα μοναχές, στο οποίο η ηγούμενη με δάκρυα μας
είπε ότι γίνεται καθημερινός πόλεμος, ότι προσπαθούν να πάρουν το
μοναστήρι και ότι είναι το δεύτερο στη κρατική λίστα με μοναστήρια.
Εάν υπαχθεί στον Επιφάνιο θα γίνει σταυροπήγιο του Πατριαρχείου και θα πρέπει να το εγκαταλείψουν.
Τώρα οφείλω να διευκρινίσω ότι στο
Κίεβο πήγαμε με τον άδεια του Μητροπολίτου μας και αμέσως μετά την
επιστροφή μας και τη συνάντηση μαζί του έληξε και η παρεξήγηση που
δημιουργήθηκε.
Είχαμε επισημάνει και προφορικά στον
Σεβασμιώτατο ότι θα πάμε στον Σεβ. Ονούφριο και η άδεια που ζητήσαμε
ήταν για την έδρα του, που είναι η Λάβρα των Σπηλαίων του Κιέβου.
Προς διευκόλυνση δε του εκεί Επισκόπου σημειώθηκε στην άδεια ότι έχουμε το «ακώλητον της ιερωσύνης»;
Εκεί μας προτάθηκε εάν θα θέλαμε να προσφωνήσουμε τον Μητροπολίτη και δεχθήκαμε.
Ο Μητροπολίτης μας υποστηρίζει πάντα την ελευθερία του λόγου και είναι ανοικτός στη διαφορετική άποψη.
Εμείς εκεί εκφράσαμε τις προσωπικές μας απόψεις και δεν προσβάλλαμε κανέναν. Δεν ταυτιστήκαμε καθόλου με το Πατριαρχείο Μόσχας.
Αυτό ακούγεται και προσάπτεται εύκολα σήμερα σε κάποιον που έχει διαφορετική γνώμη για τα γενόμενα στην Ουκρανία, σαν μομφή.
Ως ποιμένες και θεολόγοι, δεν μπορούμε
να αποδεχθούμε τραγικά λάθη που θα διχάσουν οριστικά την Ορθοδοξία και
θα απομονώσουν και θα καταστρέψουν τον θεσμό «Οικουμενικό Πατριαρχείο».
Εμείς στην προσφώνησή μας μιλήσαμε για
την Ουκρανία και τους Ουκρανούς και από την εμπειρία και τις παραστάσεις
που αποκομίσαμε, κάναμε μια έκκληση προς την Ιεραρχία της Ελλάδος.
Τίποτα περισσότερο και τίποτα λιγότερο.
Να ευχηθούμε όλοι, κλήρος και λαός να σταθεί στο ύψος των περιστάσεων. Οι καιροί είναι δύσκολοι για την Ορθοδοξία μας.