Γράφει ὁ κ. Κωνσταντῖνος Βαθιώτης,
τέως Ἀναπληρωτὴς Καθηγητὴς Νομικῆς Σχολῆς Δ.Π.Θ.
ΜΕΡΟΣ Ι΄
«Ο ΜΕΓΑΛΟΣ ΑΔΕΛΦΟΣ ΣΕ ΠΑΡΑΚΟΛΟΥΘΕΙ»
Στὸ περιοδικὸ «ΕΝΑ» τῆς 25ης Ἀπριλίου 1990 [1] εἶχε δημοσιευθεῖ ἕνα ἀνατριχιαστικὰ ἐπίκαιρο κείμενο τοῦ Βαγγέλη Γρηγόρη μὲ τίτλο «Ὁ Μεγάλος Ἀδελφὸς σὲ παρακολουθεῖ!», τὸ ὁποῖο ἀξίζει νὰ ἀναπαραχθεῖ ἐδῶ κατὰ τὸ μεγαλύτερο τμῆμα του, δεδομένου ὅτι εἶναι κάτι παραπάνω ἀπὸ ἀντιπροσωπευτικὸ γιὰ τὴν ἀνησυχητικὴ τροπὴ ποὺ φαινόταν ἤδη ἀπὸ τότε ὅτι θὰ πάρουν τὰ πράγματα στὸ πεδίο τῆς τεχνολογίας, ἡ ὁποία ἔμελλε νὰ ἐξελιχθεῖ ὀλίγον κατ’ ὀλίγον σὲ ὁδοστρωτήρα τῆς ἐλευθερίας τοῦ πολίτη.
Ἰδού, λοιπόν, τί ἔγραφε ὁ συντάκτης σὲ ἐκεῖνο τὸ ἄρθρο του, στὸ ὁποῖο δεσπόζει ἡ ἔννοια τοῦ «ἠλεκτρονικοῦ φακελώματος», ἄλλως «προφίλ», ποὺ ἤδη τὸν Μάιο τοῦ 1986, ὅταν ψηφιζόταν ὁ πρόγονος τοῦ σημερινοῦ Προσωπικοῦ Ἀριθμοῦ, δηλ. ὁ ΕΚΑΜ (Ἑνιαῖος Κωδικὸς Ἀριθμὸς Μητρώου), ἀναπαραγόταν ἀπὸ τὰ χείλη τῶν βουλευτῶν σύσσωμης τῆς ἀντιπολιτεύσεως:
Τὸ τέλος τοῦ 20οῦ αἰώνα θὰ συνοδευτεῖ ἀπὸ τὴν ἐμφάνιση ἑνὸς νέου ἀνθρώπινου τύπου. Ὁ μέχρι τώρα δημοφιλὴς “Homo Economicus” κυκλοφορεῖ πλέον μὲ ἕνα Personal Computer ἀγκαλιά. Οἱ τσέπες του εἶναι γεμᾶτες ἀπὸ κάρτες ποὺ ταιριάζουν σὲ ἕνα σωρὸ ὑπολογιστές. Μὲ δύο λόγια, ὁ “Homo Economicus” πεθαίνει μαζὶ μὲ τὴν «ἱστορία» καὶ τὶς «ἰδεολογίες». Στὸ ἑξῆς θὰ μιλᾶμε μὲ παρρησία γιὰ τὸν “Homo informaticus”. Τὸν ἄνθρωπο ποὺ θὰ ζεῖ καὶ θὰ ἀναπνέει «χάριν» τῆς πληροφορικῆς. Βρισκόμαστε ὁλοένα καὶ πιὸ κοντὰ στὴν «Ἐποχὴ τῆς πληροφόρησης», ὅπου καὶ ἡ τελευταία λεπτομέρεια τῆς κοινωνικῆς, οἰκονομικῆς ἀλλὰ καὶ ἰδιωτικῆς ζωῆς τῶν ἀνθρώπων θὰ κωδικοποιεῖται, θὰ προγραμματίζεται, θὰ ταξινομεῖται καὶ τελικὰ θὰ πραγματοποιεῖται ἀπὸ κάποιον ἠλεκτρονικὸ ὑπολογιστή, ποὺ στὴ συνέχεια θὰ μπορεῖ σὲ ἐλάχιστο χρόνο νὰ ἀνακαλεῖ ἀπὸ τὴ μνήμη του κάθε δραστηριότητα καὶ συναλλαγή μας.
ΗΛΕΚΤΡΟΝΙΚΟΝ ΦΑΚΕΛΩΜΑ-ΠΡΟΦΙΛ
Ἀπὸ καιρὸ ἔχει σχεδιαστεῖ στὶς δυτικὲς κοινωνίες ἡ πληροφορικὴ ὀργάνωση τῆς ζωῆς. Ὡστόσο, αὐτὸς ὁ σχεδιασμὸς ἔχει συναντήσει ἀρκετὲς ἀντιστάσεις ἀπὸ τὸ κοινωνικὸ σῶμα. Πρόσφατα, μάλιστα, στὴ Γαλλία, ξέσπασε ἄγριος καβγὰς γύρω ἀπὸ τὸ ζήτημα τοῦ ἠλεκτρονικοῦ φακελώματος τῶν Γάλλων πολιτῶν ἀπὸ τὶς ἀστυνομικὲς καὶ δικαστικὲς Ἀρχές. Συγκεκριμένα, μὲ δύο προεδρικὰ διατάγματα ποὺ δημοσιεύτηκαν στὴν ἀρχὴ τοῦ περασμένου Μαρτίου, προβλέπεται ὅτι τὰ γαλλικὰ δικαστήρια θὰ μποροῦν νὰ δίνουν στοιχεῖα σὲ ἠλεκτρονικοὺς ὑπολογιστὲς σχετικὰ μὲ τὸ θρησκευτικὸ καὶ ἐθνικὸ προφὶλ τῶν ἀτόμων ποὺ ἐμπλέκονται μὲ τὴ Δικαιοσύνη. Ἐπιπλέον, ἡ Γαλλικὴ Ὑπηρεσία Κρατικῶν Πληροφοριῶν ἔχει τὸ δικαίωμα νὰ διατηρεῖ καὶ νὰ τροφοδοτεῖ τοὺς ἠλεκτρονικοὺς ὑπολογιστές της μὲ στοιχεῖα καὶ πληροφορίες ποὺ ἀφοροῦν «τὴν ἐθνικὴ καταγωγή… καθὼς καὶ τὶς πολιτικές, φιλοσοφικὲς καὶ θρησκευτικὲς ἀντιλήψεις ἐπώνυμων προσώπων, ὅπως ἐπίσης καὶ τὴ συνδικαλιστική τους δραστηριότητα».
Ἡ γαλλικὴ κοινωνία ἔνιωσε ξαφνικὰ νὰ τὴ διαπερνᾶ μία ἀνατριχίλα. Ἡ Γαλλία φακελώνεται; Ὁ Ὀργουελιανὸς τρόμος ξαναεμφανίζεται στὸ προσκήνιο; Τὸ νομοσχέδιο Φωβέ, ὅπως ὀνομάστηκε πρὸς τιμὴν τοῦ ἐμπνευστῆ του, ποὺ ἦταν μάλιστα καὶ παλιὸς διευθυντὴς τῆς ἐφημερίδας «Μὸντ» [2], θὰ προσφέρει στὸ «μάτι τῆς ἐξουσίας» τὴ δυνατότητα νὰ παρακολουθεῖ ἠλεκτρονικά τούς Ἄραβες, τοὺς μασόνους, τοὺς Ἑβραίους, τοὺς μάρτυρες τοῦ Ἰεχωβά, τοὺς κομμουνιστές; Ὁποιονδήποτε δηλαδὴ πού δὲν ταιριάζει σὲ κάποια αὐθαίρετα «στάνταρτς» τῶν ἐπίδοξων προστατῶν τῆς «καθαρότητας» τοῦ γαλλικοῦ ἔθνους; Οἱ πολλὲς ἀντιδράσεις ἀνάγκασαν τὸν Γάλλο πρωθυπουργὸ Μισὲλ Ροκὰρ νὰ πάρει πίσω τὸ πολυσυζητημένο νομοσχέδιο. Δὲν παρέλειψε ὅμως νὰ παρατηρήσει ὅτι ἡ ἀπόσυρσή του ἔγινε ὑπὸ τὸ καθεστὼς μίας «σοβαρῆς παρεξήγησης».
Τὸ γαλλικὸ παράδειγμα δὲν θὰ πρέπει βέβαια νὰ τὸ θεωρήσουμε γιὰ τὰ καθ’ ἡμᾶς καὶ συνεπῶς ἀδιάφορο. Ἀντίθετα! Ὅλα τὰ δεδομένα δείχνουν πὼς σύντομα θὰ ἀναγκαστοῦμε νὰ σταθοῦμε κι ἐμεῖς μπροστὰ σὲ παρόμοια διλήμματα.
Καθημερινά, ἕνα πλέγμα ἀπὸ ὀργανώσεις, ἐπιχειρήσεις καὶ ὑπηρεσίες καταγράφουν μὲ τρόπο ἠλεκτρονικὸ τὶς δραστηριότητές μας: οἱ τράπεζες, γιὰ παράδειγμα, γνωρίζουν ὅλο καὶ περισσότερο τὶς οἰκονομικές μας συναλλαγές· χάριν τοῦ πλαστικοῦ χρήματος ξέρουν τί, ποῦ καὶ πότε ἀγοράζουμε, ποῦ πηγαίνουμε στὶς μετακινήσεις μας. Τί ἀποταμιεύουμε. Στὴ δουλειά μας, στὶς σύγχρονες ἐπιχειρήσεις, κωδικοποιεῖται ἡ οἰκογενειακή μας κατάσταση, τὰ ὡράριά μας, ὁ ἐλεύθερος χρόνος μας. Τὰ βιογραφικά μας σημειώματα ἀπογυμνώνουν ἕνα κομμάτι τοῦ παρελθόντος μας, ἴσως τὸ πιὸ σημαντικὸ ἀπὸ παραγωγικὴ ἄποψη. Τὰ ψυχολογικὰ τέστ στοὺς ἐργασιακοὺς χώρους, ἐγκλωβίζουν μέσα σὲ ὑπολογιστὲς καὶ τὶς πιὸ ἀθέατες πλευρὲς τοῦ χαρακτήρα μας. Οἱ οἰκονομικὲς ὑπηρεσίες τῶν ὑπουργείων γνωρίζουν τὰ εἰσοδήματά μας, τὶς πηγές τους, τὰ περιουσιακά μας στοιχεῖα. Καταγράφουν τὶς «τεκμαρτές» μας δαπάνες καὶ συνεπῶς τὸ στὺλ τῆς διαβίωσής μας. Ἡ κοινωνικὴ ἀσφάλιση καταγράφει τὴν κατάσταση τῆς ὑγείας μας καὶ τῶν μελῶν τῆς οἰκογένειάς μας. Τὶς ἐργασιακές μας σχέσεις, τὶς «κοινωνικές» μας ἀνάγκες. Ἡ Ἀστυνομία καὶ οἱ κρατικὲς ὑπηρεσίες πληροφοριῶν γνωρίζουν κάθε προστριβή μας μὲ τὸ νομικὸ περιβάλλον, τὶς πολιτικὲς καὶ συνδικαλιστικὲς δραστηριότητές μας, τὶς ἐνδεχόμενες κοινωνικές, φυλετικές, θρησκευτικὲς ἰδιαιτερότητές μας.
Ὅλα τὰ παραπάνω, ἔστω κι ἂν σήμερα δὲν ἀποτελοῦν, στὸ μέλλον σίγουρα θὰ ἀποτελέσουν στοιχεῖα κωδικοποιημένα μέσα σὲ «βουλιμικοὺς» ἠλεκτρονικοὺς ὑπολογιστές. Μὲ τὴν ἀναγραφὴ τοῦ ὀνόματός μας στὴν ὀθόνη ἑνὸς κεντρικοῦ τερματικοῦ, θὰ εἶναι δυνατόν, μέσα στὸν ἐλάχιστο χρόνο, νὰ ἀποκαλυφθεῖ ὅλο τὸ οἰκονομικό, κοινωνικό, ἀκόμη καὶ ψυχολογικό μας προφίλ. Τί ἀπομένει λοιπὸν ἀπὸ τὸν ἑαυτό μας γιὰ τὸν ἑαυτό μας; Ὄχι καὶ πολλὰ πράγματα. Φαίνεται ὅτι εἴμαστε διατεθειμένοι νὰ ἐκχωρήσουμε ἕνα πολὺ σημαντικὸ τμῆμα τῆς ἰδιωτικῆς μας σφαίρας, προκειμένου νὰ ὀργανώσουμε «καλύτερα» τὴ ζωή μας.
ΜΥΘΙΚΗ ΣΕΙΡΗΝΑ
Ἔχουμε σχεδὸν πεισθεῖ πὼς εἶναι «τεχνικὰ» ἀδύνατο νὰ ζήσουμε αὐτόνομοι καὶ νὰ ὁρίζουμε οἱ ἴδιοι τὶς ζωές μας. Ἄλλωστε, ἡ τεχνολογικὴ ἐξέλιξη ὑποτίθεται ὅτι ὑπηρετεῖ ἕνα κοινωνικὰ θεμιτὸ σκοπό: ἡ διαβίωσή μας κατορθώνει νὰ γίνεται ἀνετότερη, εὐκολότερη. Ἀπελευθερωνόμαστε ἀπὸ τὸν καταναγκασμὸ τῆς χειρωνακτικῆς ἐργασίας καὶ παράλληλα αὐξάνεται ἡ παραγωγικότητά της. Ἔτσι κι ἀλλιῶς, οἱ σύγχρονες ἀνάγκες μας, εἶναι ἀδύνατον πιὰ νὰ συμβαδίσουν μὲ τοὺς περιορισμένους ἀνθρώπινους ρυθμούς μας. Ἡ πληροφορικὴ ἐμφανίζεται ἔτσι σὰν τὸ μοιραῖο κι ἀναπόφευκτο ἐργαλεῖο ποὺ θὰ μᾶς ἐκτοξεύσει πρὸς τὴν πρόοδο. Μόνο μὲ τὴ βοήθειά της θὰ μπορέσουμε νὰ προλάβουμε τὶς «ἄπιαστες» ταχύτητες τῶν σύγχρονων ἀπαιτήσεων, ὥστε νὰ μὴ μᾶς ξεπερνοῦν. Ἡ πληροφορικὴ διαφημίζεται ἔτσι ὡς προϋπόθεση τοῦ παρόντος καὶ ὅρος τοῦ μέλλοντος. Στὴ στροφὴ τοῦ δρόμου, ὅμως, καραδοκεῖ τὸ σύγχρονο ὑπερκράτος: τὸ κράτος-Μολόχ, ποὺ ἔχει τὴ δυνατότητα νὰ μετατρέψει τὰ ἐπιτεύγματα τῆς μοντέρνας τεχνολογίας σὲ μηχανισμοὺς κοινωνικοῦ ἐλέγχου.
Μὲ τὸ ἐπιχείρημα ἢ καὶ μὲ τὴν πρόφαση τῆς ὀρθολογικῆς ὀργάνωσης καὶ ἀποτελεσματικῆς λειτουργίας της, ἡ κρατικὴ διοίκηση μᾶς ὁδηγεῖ στὴν καρτελοποίηση καὶ στὴν ἐθελούσια ἀποκωδικοποίησή μας, καὶ συνεπῶς στὴ σταδιακὴ ἀπεμπόληση τῆς ἀτομικῆς μας ἐλευθερίας. Βρισκόμαστε μπροστὰ σὲ μία δρομολογημένη πιὰ κατάσταση. Ἡ πληροφορικὴ μοιάζει μὲ τὴ μυθικὴ Σειρήνα πού, πρὶν φυλακίσει γιὰ πάντα τὰ θύματά της στὸ σκοτεινὸ βασίλειό της, τὰ γοητεύει μὲ τὸ τραγούδι της. Ὑπόσχεται τὴ διευκόλυνση, τὴν ἀποτελεσματικότητα, τὴν ταχύτητα, τὸν προγραμματισμό, τὴν ταξινόμηση, τὴν ἀκρίβεια.
Στὸν ἀντίποδά της βρίσκεται ὅ,τι σήμερα κατατρέχει καὶ παρεμποδίζει τὴν ἐξακόντισή μας πρὸς τὸ «ἔνδοξο» μέλλον: ἡ ἀνοργανωσιά, οἱ καθυστερήσεις, ἡ ἀναποτελεσματικότητα, τὸ χαρτοβασίλειο μίας ράθυμης γραφειοκρατίας, ὁ ἀνορθολογισμός. Ἕνα τέτοιο ἀκατάστατο περιβάλλον, ὅμως, ἴσως καὶ νὰ ἀποτελεῖ τὸ ὀχυρό, ὅπου ὁ καθένας θὰ μπορεῖ νὰ ὑπερασπίζει καὶ νὰ διαφυλάσσει τὴν ἰδιωτική του σφαῖρα καὶ τὴν ἀτομική του ὑπόσταση.
ΒΟΥΛΙΜΙΚΟΙ Η/Υ
Ἀπὸ τὸ παραπάνω ἄρθρο, τὸ ἠθικὸ δίδαγμα τοῦ ὁποίου θὰ μποροῦσε νὰ συνοψισθεῖ στὴν ἐπιτακτικὴ ἀνάγκη νὰ μὴ ἐνδίδει ὁ πολίτης στὰ δολώματα τῆς εὐκολίας καὶ τῆς ταχύτητας, ἀφοῦ ἀμφότερα στρώνουν τὸν δρόμο στὸν τεχνολογικὸ ὁδοστρωτήρα, γιὰ νὰ συνθλίψει τὴν ἀνθρώπινη ἐλευθερία, ἀξίζει νὰ ἑστιάσουμε στὸν ὅρο «βουλιμικοὶ ἠλεκτρονικοὶ ὑπολογιστές».
Προσφυῶς ἐπισημαίνει ὁ Γεώργιος Γαλανόπουλος ὅτι «μὲ τὸν ΓΚΠΔ ἡ Ε.Ε. δημιούργησε [μὲν] ἕνα σταθερὸ σημεῖο ἀναφορᾶς γιὰ τὴν ψηφιακὴ ἐμπιστοσύνη», πλὴν ὅμως ὑφίσταται ὁ ἑξῆς κίνδυνος, ποὺ ἰσχύει στὸ ἔπακρο γιὰ τὸν Προσωπικὸ Ἀριθμό, ὁ ὁποῖος ἐπίκειται νὰ ἐκδοθεῖ αὐτοματοποιημένα γιὰ ὅλους τούς πολίτες χωρὶς τὴν συναίνεσή τους: «ὅσο πιὸ μαζικὰ εἶναι τὰ δεδομένα τόσο περισσότερο ἐλλοχεύει καὶ ὁ κίνδυνος νὰ χρησιμοποιηθοῦν γιὰ ἄλλο σκοπὸ ἀπὸ αὐτὸν γιὰ τὸν ὁποῖο συλλέχθηκαν» [3].
Στὴν ἴδια κατεύθυνση, ἡ Φερενίκη Κουτνατζῆ-Παναγοπούλου παραδέχεται ὅτι: «Ὡς πρὸς τὰ “μεγαδεδομένα” ποὺ εἰσάγονται στὴ βάση δεδομένων τοῦ συστήματος, ἡ ἀρχὴ τοῦ περιορισμοῦ τοῦ σκοποῦ τῆς ἐπεξεργασίας τυγχάνει πολὺ περιορισμένης οὐσιαστικῆς ἐφαρμογῆς λόγω τῶν ἰδιαιτεροτήτων ποὺ παρουσιάζει ἡ ἐπεξεργασία τῶν ἐν λόγω δεδομένων ἀπὸ τὸν ἀλγόριθμο τοῦ συστήματος. Εἰδικότερα, ἡ ἀρχὴ αὐτὴ προϋποθέτει τὴν ἐξ ἀρχῆς δυνατότητα καθορισμοῦ τοῦ σκοποῦ τῆς ἐπεξεργασίας τῶν δεδομένων καὶ τὴ μὴ μεταβολὴ αὐτοῦ κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ἐπεξεργασίας, στοιχεῖα ποὺ εἶναι, ἐν πολλοῖς, ἀσυμβίβαστα μὲ τὴ φύση τῆς ἀναλύσεως “μεγαδεδομένων” καὶ τῆς μηχανικῆς μαθήσεως: Τὰ συστήματα τεχνητῆς νοημοσύνης ἐπεξεργάζονται αὐτόματα, μὲ μεγάλη ταχύτητα καὶ ὑπὸ περιορισμένο ἀνθρώπινο ἔλεγχο, μεγάλο ὄγκο δεδομένων καὶ παράγουν μέσῳ συσχετίσεων καὶ λοιπῶν ἀναλύσεων νέα δεδομένα. Κατὰ συνέπεια, δύσκολος εἶναι καὶ ὁ ἐξ ἀρχῆς προσδιορισμὸς τοῦ σκοποῦ, καθὼς δὲν εἶναι εὔκολο νὰ προσδιοριστεῖ μέ βεβαιότητα τὸ τί “θὰ μάθει” τὸ σύστημα καὶ πῶς θὰ χρησιμοποιήσει στὴν πορεία τὰ δεδομένα» [4].
Ἡ βουλιμικοῦ τύπου (συνεχὴς) καταχώριση πληροφορικῶν στὸ σύστημα (data boulimia) καὶ ἡ συνεχὴς ἐπικαιροποίηση τῶν δεδομένων εἶναι προφανὲς ὅτι ἀντιστρατεύεται καθοριστικὰ τὴν ἀρχὴ τῆς ἐλαχιστοποίησης τῶν δεδομένων [5].
(Συνεχίζεται…)
Σημειώσεις:
[1] Τεῦχος 17, σελ. 28 ἑπ. Τὸ συγκεκριμένο τεῦχος τοῦ περιοδικοῦ «ΕΝΑ», ἐκδότης τοῦ ὁποίου ἦταν ὁ ἀείμνηστος Παῦλος Μπακογιάννης, ἐντοπίσθηκε ἀπὸ τὸν γράφοντα στὸν πάτο μίας κούτας ἔξω ἀπὸ τὴν βιτρίνα ἀθηναϊκοῦ παλαιοπωλείου (ἐπὶ τῆς ὁδοῦ Ἀσκληπιοῦ 11) καὶ ἀγοράσθηκε ἀντὶ πινακίου φακῆς (1 €). [2] Σχόλιο τοῦ γράφοντος: Το 1986 ὀνομαστοὶ Γάλλοι εἰδικοί τῆς Πληροφορικῆς, ὅπως ὁ Ζάκ Φωβέ, πρόεδρος τῆς ἐπίσημης, νομοθετικὰ κατοχυρωμένης, γαλλικῆς «Ἐθνικῆς Ἐπιτροπῆς γιὰ τὴν Πληροφορικὴ καὶ τὶς Ἐλευθερίες», καὶ ὁ Φελὶξ Παολεττί, μέλος τοῦ Ἰνστιτούτου Προγραμματισμοῦ στό Πανεπιστήμιο «Παρίσι 6» καί ἕνας ἐκ τῶν συντακτῶν τοῦ βιβλίου «Κοινωνία καὶ Πληροφορικὴ» (ἐκδόσεις Ντελαγκρὰβ 1984), ἔκρουαν τὸν κώδωνα τοῦ κινδύνου γιά «τήν προοπτική μίας ἤπιας, διάσπαρτης ἐπέκτασης τοῦ ἠλεκτρονικοῦ ἐλέγχου καὶ τῆς ἠλεκτρονικῆς ἐπιτήρησης μέσῳ τῆς πληροφορικῆς πού, ἂν δὲν προσέξουμε, μπορεῖ νὰ ὁδηγήσει σιγὰ-σιγὰ σέ πνίξιμο τῶν ἐλευθεριῶν μέσα σὲ ἕνα γιγάντιο ἱστὸ [ψηφιακῆς] ἀράχνης» (βλ. Ρ. Σωμερίτη, Ὁ ἑνιαῖος κώδικας ἀπειλεῖ τὶς ἐλευθερίες μας, ἐφημ. «Ἡ Καθημερινή», 9-10 Μαρτίου 1986, σελ. 8). [3] Γεωργόπουλος, Σύνταγμα, προσωπικὰ δεδομένα καὶ Τεχνητὴ Νοημοσύνη: μία μεταβαλλόμενη γεωμετρία, εἰς: Εὐρ. Στυλιανίδη (ἐπιμ. ἔκδ.), Τεχνητὴ Νοημοσύνη. Ἀνθρώπινα Δικαιώματα, Δημοκρατία & Κράτος Δικαίου, 2025, σελ. 220 ἑπ., 231. [4] Κουτνατζῆ-Παναγοπούλου, Τεχνητὴ νοημοσύνη: Ὁ δρόμος πρὸς ἕνα ψηφιακὸ συνταγματισμό. Μία ἠθικὸ-συνταγματικὴ θεώρηση, ἔκδ. Παπαζήση, Ἀθήνα 2023, σελ. 160. [5] Βλ. Κουτνατζῆ-Παναγοπούλου, ὅ.π., σελ. 164· Βόρρα, Μπορεῖ ὁ ἀλγόριθμος νὰ εἶναι διαφανής; Τεχνητὴ Νοημοσύνη: Ἕνα σύγχρονο κουτὶ τῆς Πανδώρας;, εἰς: Λίλιαν Μήτρου (ἐπιμ. ἔκδ.), Μπορεῖ ὁ ἀλγόριθμος…, ΠΕΚ, Ἡράκλειο 2023, σελ. 151 ἑπ., 156.