Γράφει ὁ κ. Ἀνδρέας Κεφαλληνιάδης,
Δάσκαλος Γ΄ Ἀρσακείου – Τοσιτσείου Δημοτικοῦ Σχολείου Ἑκάλης
Τὰ τελευταῖα χρόνια, κάποιοι ἐπιπόλαιοι ἰσχυρίζονται ὅτι γιὰ τὴν πτώση τῆς Κωνσταντινούπολης εὐθύνεται ὁ μοναχισμός, ἐπειδὴ ἐξασθένησε τὴ στρατιωτικὴ δύναμη τοῦ Βυζαντίου. Ὅσοι ὅμως τὰ λένε αὐτά, δὲν λαμβάνουν ὑπόψη ὅτι τοὺς τελευταίους αἰῶνες πρὶν ἀπὸ τὴν Ἅλωση, δὲν ὑπῆρχε ὁ θεσμὸς τῆς ὑποχρεωτικῆς στράτευσης, ἀλλὰ ἡ δυνατότητα ἐξαγορᾶς τῆς στρατιωτικῆς θητείας. Ἑπομένως δὲν ὑπῆρχε λόγος νὰ καταφύγει κάποιος σὲ μοναστήρι, ἂν ἤθελε νὰ ἀποφύγει τὴ στράτευση. Ἔτσι, τοὺς τελευταίους αἰῶνες πρὶν ἀπὸ τὴν Ἅλωση, ὁ στρατὸς τοῦ Βυζαντίου ἦταν πλέον μισθοφορικὸς κι ὄχι ἐθνικός. Ἀλλὰ ὁ ἀριθμὸς τῶν μισθοφόρων ἦταν μικρός, γιατί τὸ πάμπτωχο Βυζάντιο τῆς ἐποχῆς τῶν Παλαιολόγων, δὲ μποροῦσε φυσικά, παρὰ μικρὲς δυνάμεις μισθοφόρων νὰ συντηρήσει.
Γιατί ὅμως οἱ Βυζαντινοὶ δὲν στελέχωναν ἐθελοντικὰ τὸ στρατὸ τοῦ κράτους; Ἡ βασικὴ αἰτία τῆς ἐξασθένησης τοῦ στρατιωτικοῦ φρονήματος τῶν Βυζαντινῶν, ἦταν ἡ ἐξάπλωση τοῦ φεουδαρχικοῦ συστήματος. Οἱ ἀγρότες, ποὺ ἀποτελοῦσαν τὴ ραχοκοκκαλιὰ τοῦ στρατεύματος, εἶχαν χάσει τὴ γῆ τους ἐξαιτίας χρεῶν κι εἶχαν μεταβληθεῖ σὲ δουλοπάροικους στὰ κτήματα τῶν μεγάλων γαιοκτημόνων. Αὐτοὶ δηλαδὴ ποὺ θὰ ὑπερασπίζανε μὲ τὸν ὄγκο τους καὶ τὴ μαχητικότητά τους τὸν τόπο, ζοῦσαν μία ζωὴ ἄχαρη καὶ βασανισμένη δουλεύοντας σὲ ξένη γῆ. Ὁ κεντρικὸς ἔλεγχος καὶ ὁ παρεμβατισμὸς τοῦ κράτους εἶχε ἀτονήσει, μὲ ἀποτέλεσμα οἱ μεγάλοι γαιοκτήμονες νὰ μποροῦν εὔκολα νὰ ἀπορροφήσουν τὰ χωράφια τῶν μικρῶν γεωργῶν. Ἔτσι, τὸ κίνητρο τοῦ νὰ στρατευτεῖ ἕνας ἀγρότης, γιὰ νὰ ὑπερασπιστεῖ τὴ δική του γῆ, εἶχε πλέον ἐκλείψει. Ἀντίθετα, τοὺς πρώτους καὶ μέσους βυζαντινοὺς αἰῶνες, ποὺ κυρίαρχοι στὴν ὀργάνωσης καλλιέργειας τῆς γῆς ἦταν οἱ γεωργοὶ – ἰδιοκτῆτες τῆς γῆς καὶ ὄχι οἱ φεουδάρχες, τὸ Βυζάντιο ἔγραφε χρυσὲς σελίδες δόξης στὰ πεδία τῶν μαχῶν. Ἑπομένως, στὴν κρατικὴ ἀδυναμία νὰ προστατεύσει τοὺς ἐλεύθερους γεωργοὺς ἀπὸ τὴν ἁρπακτικὴ διάθεση τῶν δυνατῶν θὰ πρέπει νὰ ἀναζητήσουμε τὶς εὐθύνες τῆς στρατιωτικῆς παρακμῆς κι ὄχι στὸ μοναχισμό.
Κλείνοντας, ἀναφέρουμε κι ἕνα ἀκόμα γεγονός, στὸ ὁποῖο ἴσως δὲν ἔχουμε δώσει τὴ σημασία ποὺ θὰ ’πρεπε. Κι ἄλλοτε ἡ Κωνσταντινούπολη εἶχε κινδυνέψει, ἐνῶ ἡ ἄμυνά της ἦταν ἐξασθενημένη, ἀλλὰ σώθηκε. Αὐτὸ συνέβη στὴν πολιορκία της ἀπὸ τοὺς Πέρσες, τοὺς Ἀβάρους κι ἀπὸ τοὺς Ἄραβες. Ἡ ἄμυνα ποὺ ἀντιτάχτηκε τὸ 626 ἀπὸ τοὺς Βυζαντινοὺς εἶχε ἕνα κοινὸ σημεῖο μὲ τὴν ἄμυνα ποὺ ἀντιτάχτηκε τὸ 1453: Δὲν στηριζόταν τόσο στὸ ἔμψυχο δυναμικὸ, ἀφοῦ αὐτὸ ἦταν λιγοστό, ἀλλὰ στὰ τείχη. Μεταξὺ ὅμως τῶν δύο πολιορκιῶν, ὑπάρχουν δύο διαφορές. Ἡ πρώτη εἶναι ὅτι τὰ τείχη ἔχουν πλέον παλιώσει. Ἡ δεύτερη καὶ βασικότερη εἶναι ὅτι οἱ Τοῦρκοι μπόρεσαν νὰ λυγίσουν τὴν ἀντίσταση τῶν Βυζαντινῶν, διότι διέθεταν ἕνα βασικὸ ὅπλο, τὸ ὁποῖο δὲ διέθεταν οἱ Ἄβαροι, οἱ Ἄραβες καὶ οἱ Πέρσες. Κι αὐτὸ τὸ ὅπλο ἦταν τὸ πυροβολικό. Τὰ τεράστια κανόνια ποὺ κτυποῦσαν καθημερινὰ τὰ τείχη, ὄχι μόνο ὑπέσκαπταν τὸ ἠθικὸ τῶν πολιορκημένων, ἀλλὰ καὶ προκαλοῦσαν τεράστια ρήγματα διευκολύνοντας τὴν εἴσοδο τῶν Τούρκων στὴν Πόλη.
Καλὰ θὰ κάνουν λοιπὸν οἱ «ὀρθολογιστὲς» ποὺ ψάχνουν νὰ βροῦν τὰ αἴτια τῆς Ἅλωσης τῆς Πόλης ἀπὸ τοὺς Τούρκους, νὰ βροῦν πιὸ ὀρθολογικὲς αἰτίες, ποὺ νὰ τὴ δικαιολογοῦν κι ὄχι νὰ κατηγοροῦν γι’ αὐτὴν τόν… μοναχισμό.