Μπορεί η μορφή του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνου ΙΑ’ Παλαιολόγου να παραμένει ζωντανή μέσα από την Ιστορία, όμως η μοναδική προσωπογραφία του, που εντοπίστηκε στην Παλαιά Μονή Ταξιαρχών, κοντά στο Αίγιο, έρχεται να ρίξει «φως» στην εικόνα του ανθρώπου που βρίσκεται πίσω από τον μύθο του «μαρμαρωμένου βασιλιά».
Πρόκειται για μία μοναδική ανακάλυψη-θησαυρό στα χέρια των αρχαιολόγων κι όχι απλώς για ένα ιστορικό εύρημα, καθώς μέσα από την προσωπογραφία του θα γίνουν γνωστά περισσότερα στοιχεία για την προσωπικότητα του θρυλικού ηγέτη, που αποτέλεσε σύμβολο ηρωισμού και αυτοθυσίας. Σύμφωνα με την ανακοίνωση που εξέδωσε το υπουργείο Πολιτισμού, στο καθολικό της Παλαιάς Μονής Ταξιαρχών Αιγιαλείας, μόλις 15 χιλιόμετρα από το Αίγιο, διατηρούνται δύο στρώματα τοιχογραφιών, υψηλής καλλιτεχνικής ποιότητας, των ύστερων βυζαντινών χρόνων, τα οποία αντανακλούν τις αισθητικές τάσεις της Βασιλεύουσας.
Ωστόσο, κατά τις εργασίες συντήρησής τους η αρχαιολόγος δρ Αναστασία Κουμούση, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας, εντόπισε στο δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης, το οποίο, βάσει τεχνοτροπικών κριτηρίων, χρονολογείται με ασφάλεια στα μέσα του 15ου αιώνα, τη μοναδική προσωπογραφία του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνου ΙΑ’ Παλαιολόγου.
Σύμφωνα με την ανακοίνωση του ΥΠΠΟ, στην τοιχογραφία απεικονίζεται η μορφή ενός ώριμου άνδρα που φέρει αυτοκρατορικά «διάσημα» -που περιλαμβάνουν πολυτελή λώρο πάνω από τον ανοιχτόχρωμο σάκο και διάλιθο στέμμα- και κρατά σταυροφόρο σκήπτρο. Ο πορφυρός μανδύας του αυτοκράτορα, διακοσμημένος με χρυσοκέντητα μετάλλια που φέρουν δικέφαλους αετούς με στέμμα ανάμεσα στις κεφαλές τους, αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα της οικογένειας των Παλαιολόγων.
Οπως επισημαίνει το υπουργείο, ο αυτοκράτορας που απεικονίζεται είναι ιστορικό πρόσωπο και ταυτίζεται με τον Κωνσταντίνο ΙΑ’ Παλαιολόγο, αδελφό των χορηγών της ανακαίνισης της μονής, των δεσποτών Δημήτριο και Θωμά. Πρόκειται για τη νεότερη σωζόμενη αυτοκρατορική προσωπογραφία στη βυζαντινή μνημειακή τέχνη και το μοναδικό πορτρέτο του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου φιλοτεχνημένο κατά τη διάρκεια της βασιλείας του (6 Ιανουαρίου 1449 – 29 Μαΐου 1453). Σε αντίθεση με τα ιδεαλιστικά ή τυποποιημένα πορτρέτα της εποχής, η προσωπογραφία αυτή αποτυπώνει πιστά τα φυσιογνωμικά χαρακτηριστικά του τελευταίου Βυζαντινού αυτοκράτορα.
Ο Κωνσταντίνος ΙΑ’ Παλαιολόγος απεικονίζεται ως ένας γήινος, ώριμος άνδρας, με λεπτό πρόσωπο και εξατομικευμένα χαρακτηριστικά που αποπνέουν ηρεμία και ευγένεια. «Το έργο που υλοποιούν οι Εφορείες Αρχαιοτήτων του υπουργείου Πολιτισμού, στο πλαίσιο της συντήρησης και αποκατάστασης των μνημείων, αποδεικνύεται για ακόμα μία φορά εξαιρετικά σημαντικό, καθώς φέρνει στο φως μοναδικές αρχαιολογικές μαρτυρίες που συνδέονται με ιστορικά πρόσωπα» δήλωσε χαρακτηριστικά η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη για τη σπουδαία ανακάλυψη και συνέχισε:
«Το επιστημονικό προσωπικό των Εφορειών του ΥΠΠΟ, με μεγάλη εμπειρία, υψηλή κατάρτιση και σφαιρική γνώση τόσο των ιστορικών γεγονότων όσο και των αρχαιολογικών δεδομένων, είναι σε θέση να τεκμηριώσει, έπειτα από ενδελεχή μελέτη, κάθε εύρημα που έρχεται στο φως. Στην προκειμένη περίπτωση το πορτρέτο συνδέεται με τον τελευταίο αυτοκράτορα του Βυζαντίου και αφορά τη μοναδική εν ζωή προσωπογραφία του. Ο ζωγράφος πρέπει να απέδωσε τα προσωπογραφικά χαρακτηριστικά του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου ΙΑ΄ Κωνσταντίνου Παλαιολόγου από ιδία αντίληψη, δηλαδή το πρότυπό του να μην ήταν ένα επίσημο αυτοκρατορικό πορτρέτο, όπως συνηθιζόταν, αλλά ο ίδιος ο αυτοκράτορας».
Δεν υπάρχει Ελληνας που δεν συγκινήθηκε βαθιά βλέποντας την τοιχογραφία που ανακαλύφτηκε πρόσφατα στην Παλαιά Μονή Ταξιαρχών Αιγιαλείας και η οποία απεικονίζει τον Κωνσταντίνο ΙΑ’ Παλαιολόγο.
Οπως ανακοίνωσε επίσημα το υπουργείο Πολιτισμού κατά τις εργασίες συντήρησης των δύο στρωμάτων τοιχογραφιών στο καθολικό της μονής: «Η αρχαιολόγος δρ Αναστασία Κουμούση, διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αχαΐας, εντόπισε στο δεύτερο στρώμα τοιχογράφησης, το οποίο βάσει τεχνοτροπικών κριτηρίων χρονολογείται με ασφάλεια στα μέσα του 15ου αιώνα, τη μοναδική προσωπογραφία του τελευταίου αυτοκράτορα του Βυζαντίου Κωνσταντίνου ΙΑ’ Παλαιολόγου».
Η είδηση κυκλοφόρησε χθες σαν αστραπή και η θέα της τοιχογραφίας με τη μορφή του τελευταίου μας αυτοκράτορα συγκλόνισε όσους την είδαν. Ανθρωποι που θα ’λεγε κανείς ότι δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για τα κοινά και δεν έχουν μεγάλη σχέση με την Ιστορία «συνέλαβαν» τους εαυτούς τους να δακρύζουν βλέποντας τη μορφή ενός ιστορικού προσώπου.
Οι μνήμες της Βασιλεύουσας, οι μνήμες της Πόλης και η μορφή του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου συνθέτουν εμπειρίες που είναι πλέον εγχάρακτες στο συλλογικό ασυνείδητο των Ελλήνων. Οσα στρώματα κυνικότητας, νεοταξικών ιδεοληψιών, υλισμού και ηδονισμού να ρίξουν πάνω στο Γένος μας, αρκεί ένα σύμβολο, όπως η μορφή του Παλαιολόγου, που παραπέμπει στην ηθική αποστολή του έθνους μας, για να φέρει στην επιφάνεια αυτό που ήδη έχουμε και μας λείπει: νοηματοδότηση του βίου.
Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν ένα υπερχιλιετές λαμπρό πολιτικό, πολιτισμικό και κοινωνικό οικοδόμημα, που είχε ως θεμέλιους λίθους της την πίστη στον Χριστό και την ελληνική γλώσσα.
Ο τελευταίος αυτοκράτορας των Ελλήνων έγινε ο ίδιος ένσαρκος φορέας της αρετής του Γένους μας. Πέθανε μαχόμενος. Ανέβηκε στο άλογό του, ξεθηκάρωσε και πέρασε ηρωικά και μαρτυρικά τις πύλες του θανάτου. Η ιστορία του «μιλάει» μέσα μας μια γλώσσα στην οποία δεν μπορούμε και δεν θέλουμε να πούμε «όχι». Αγγίζει κομμάτι της ψυχής μας, που βρίσκεται πέρα από τον πυρήνα του εγώ μας. Φτάνει έως το άγιο «εμείς».
Και η εικόνα του τελευταίου αυτοκράτορα, αγέρωχη, θλιμμένη και γαλήνια, μας υποδεικνύει ότι για να φτιάξουμε αυτοκρατορίες, πνευματικές ή και υλικές, πρέπει πρώτα εμείς να συμπεριφερθούμε αυτοκρατορικά. Να μη λησμονούμε την αποστολή μας στον κόσμο τούτο. Είμαστε Ελληνες.