Αδελφοί μου, η μετάνοια κατέχει τόσο βαθιά ομορφιά που κατά Θεία έμπνευση οι άγιοι πατέρες την αποκαλούσαν «επιστήμη των επιστημών» και «τέχνη των τεχνών». Και πράγματι, η μετάνοια είναι ταυτόχρονα και επιστήμη και τέχνη. Τι είναι η τέχνη; Είναι η δημιουργικότητα. Στη μετάνοια ο άνθρωπος με τη θέλησή του γεννά τον εαυτό του στην αιωνιότητα, και αυτό συμβαίνει μέσα από τον πόνο. Ως εκ τούτου, ο δρόμος της μετάνοιας είναι αληθινή δημιουργικότητα· είναι δημιουργία από χοϊκό άνθρωπο σε θεό κατά χάρη. Όταν ο άνθρωπος αποκαλύπτει την εικόνα του Θεού στον εαυτό του, ομοιάζει με τον Δημιουργό του. Ο πνευματικός μας πατέρας Γέροντας Σωφρόνιος (Σαχάρωφ), καλλιτέχνης, ζωγράφος και προσωπογράφος στο επάγγελμα, έλεγε ότι ο Θεός δημιουργεί στον άνθρωπο την αυτοπροσωπογραφία Του. Η δόξα της μετάνοιας στους ουρανούς είναι απείρως μεγάλη. Με τη μετάνοια ο άνθρωπος δημιουργείται πραγματικά έτσι, όπως τον επινόησε ο Θεός.
Οι αρχαίοι Έλληνες φιλόσοφοι δεν ήταν απλώς αφηρημένοι στοχαστές όπως οι σύγχρονοι φιλόσοφοι. Ήταν άνθρωποι που, με τον τρόπο ζωής τους, έπρεπε να επικυρώνουν τον τρόπο σκέψης τους. Αλλά κάθε φιλοσοφία οδηγεί τελικά στη διαπίστωση ότι «δεν ξέρω τίποτα». Ο Έλληνας φιλόσοφος Σωκράτης είχε πει: «Ἓν οἶδα ὅτι οὐδὲν οἶδα». Όλη η επίγεια σκέψη καταλήγει σε αυτό. Πάρτε την πρώτη εντολή των μακαρισμών: «Μακάριοι οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι, ὅτι αὐτῶν ἐστιν ἡ βασιλεία τῶν οὐρανῶν» (Μτ. 5: 3). «Οἱ πτωχοὶ τῷ πνεύματι», στη γλώσσα της φιλοσοφίας, σημαίνει «δεν ξέρω τίποτα».
Οι Άγιοι Πατέρες, ιδιαίτερα την εποχή του Αγίου Βασιλείου του Μεγάλου, οι οποίοι υπήρξαν ειδωλολάτρες, που προσηλυτίστηκαν στην Ορθοδοξία, οι οποίοι γνώριζαν τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό και τη φιλοσοφία, αναγνώριζαν ότι η χριστιανική ασκητική ζωή είναι η μόνη αληθινή φιλοσοφία. Καμιά άλλη φιλοσοφία δεν μπορεί να πραγματοποιηθεί στη ζωή με τέτοιο τρόπο ώστε να μπορέσει στη συνέχεια να παραμείνει στην αιωνιότητα. Έτσι, ο δρόμος της μετάνοιας, ο δρόμος της ταπεινής μας διακονίας προς τον Θεό είναι η επιστήμη των επιστημών και συνδέεται με την αιώνια αλήθεια.
Αν πάρετε στα χέρια σας την «Φιλοκαλία» και άλλα αγιοπατερικά βιβλία, θα δείτε πόσο καθαρά οι άγιοι πατέρες μπορούσαν να διακρίνουν πού αρχίζει και πού τελειώνει η αμαρτία, πού εκδηλώνεται η ανθρώπινη δραστηριότητα και πού αρχίζει το έργο της Θείας χάρης. Κατείχαν μια ακριβή επιστήμη της αιωνιότητας και όχι των παροδικών, γήινων πραγμάτων. Η οποιαδήποτε επιστήμη, η τέχνη, όπως και η δημιουργικότητα, είναι τελικά καλλιέργεια της ομορφιάς, είτε πρόκειται για χρώμα, γραμμή, μορφή, ήχο, κίνηση ή λέξη. Αλλά η τέχνη εξακολουθεί να είναι τεχνητή και να έχει όρια. Μόνο ο Θεός είναι αιώνιος, και η αιωνιότητά Του είναι, όπως όλοι γνωρίζετε, ο παράδεισος.
Όλοι γνωρίζουν, τουλάχιστον διαισθητικά, ότι υπάρχει μια απερίγραπτη ομορφιά και ότι αυτή η ομορφιά είναι η ανθρώπινη ψυχή. Καλούμαστε να καλλιεργήσουμε μέσα μας το καθ΄ομοίωση του Θεού. Και αυτό το γίγνεσθαι είναι στην ουσία η υψηλότερη μορφή τέχνης. Είναι ο μετασχηματισμός, η μεταμόρφωση της θνητής μας φύσης στην αιώνια και άφθαρτη ομορφιά του Θεού. Και αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο η μετάνοια και ο χριστιανικός ασκητισμός αξίζουν να αποκαλούνται τέχνη των τεχνών, επιστήμη των επιστημών και αληθινή φιλοσοφία (γνωστή ως «πρακτική φιλοσοφία» του Ευαγρίου του Ποντικού και του Οσίου Μάξιμου του Ομολογητή).
Τολμώ να ισχυριστώ ότι μόνο μια τέτοια ζωή αξίζει να αποκαλείται πολιτισμός. Πολιτισμός σε ένα βασικό, πρωτόγονο επίπεδο είναι όλα αυτά που καλλιεργείτε. Αν καλλιεργείτε την αμαρτία, τότε η αμαρτία γίνεται ο πολιτισμός σας. Αν καλλιεργείτε αισθήσεις, αυτό γίνεται ο πολιτισμός σας. Αλλά κατά τη γνώμη μου, αν κατανοούμε σωστά τη μετάνοια, αυτή και μόνο είναι άξια του ονόματος «πολιτισμός». Και τότε η Εκκλησία και το κελί σας, όταν προσεύχεστε σε αυτό, γίνεται πολιτιστικό κέντρο. Και σε ένα τέτοιο κέντρο θα ήθελα να μείνω μέχρι το τέλος των αιώνων και θα ήθελα να προσκαλέσω όλους τους αδελφούς και τις αδελφές μου να διαποτιστούν από αυτή την ομορφιά.
Αδελφοί μου, η μετάνοια δεν είναι ουσιαστικά τίποτα άλλο παρά η δυναμική μας άνοδο στην αιωνιότητα, στην αιώνια ζωή. Τι εννοώ με αυτό; Είναι η εσωτερική πτήση της ψυχής που αισθάνεται τις πνευματικές πραγματικότητες και που διψά γι αυτές. Πώς εκφράζεται η μετάνοια; Στο Εξαποστειλάριο της Μεγάλης Εβδομάδας ακούμε πώς αυτό συμβαίνει: «Τὸν νυμφῶνά σου βλέπω, Σωτήρ μου, κεκοσμημένον καὶ ἔνδυμα οὐκ ἔχω, ἵνα εἰσέλθω ἐν αὐτῷ». Όταν βαφτιστήκαμε, η χάρη του Θεού λειτουργούσε ιδιαίτερα στην καρδιά του καθενός. Αυτός είναι ο πολιτισμός, ο πολιτισμός του Πνεύματος, όταν καλλιεργούμε στην καρδιά αυτή την αίσθηση της χάρης του Θεού. Ας καλλιεργούμε αυτή την ανύψωση, αυτή την ανάβαση προς τον Θεό, μέχρις ότου το φως του Χριστού λάμψει μέσα μας, τους αμαρτωλούς.
 |
| Α. Βίκτωρ. «Η μετάνοια του μοναχού», 2016. |
Η μετάνοια αρχίζει από την παρατήρηση της αμαρτίας μας, με την οποία είναι δύσκολο να συναντηθούμε πρόσωπο με πρόσωπο. Είναι δύσκολο να την αντέξουμε. Γι' αυτό και ο ίδιος ο Χριστός είπε στον Όσιο Σιλουανό τον Αγιορείτη: «Κράτα το νου σου στον Άδη και μην απελπίζεσαι». Ο Θεός μας αποκαλύπτει την αμαρτία όχι για να μας συντρίψει, να μας ενοχοποιήσει, να μας φέρει σε απόγνωση και να μας ρίξει στην κόλαση. Αλλά για να αναφωνήσουμε, όταν βλέπουμε την αμαρτία, «Κύριε, βοήθησέ μας!». Και Εκείνος θα μας βοηθήσει, γιατί είναι ο Κύριος. Πρέπει να κράζουμε στον Θεό. Όπως είπε ο Απόστολος Παύλος: «῾Ωσαύτως δὲ καὶ τὸ Πνεῦμα συναντιλαμβάνεται ταῖς ἀσθενείαις ἡμῶν· τὸ γὰρ τί προσευξόμεθα καθὸ δεῖ οὐκ οἴδαμεν, ἀλλ᾿ αὐτὸ τὸ Πνεῦμα ὑπερεντυγχάνει ὑπὲρ ἡμῶν στεναγμοῖς ἀλαλήτοις» (Ρωμ. 8:26).
Πρέπει να μάθουμε την πνευματική γλώσσα της Εκκλησίας. Δεν μιλάμε τη γλώσσα των αγίων πατέρων. Ο Γέροντάς μας, ο πατήρ Σωφρόνιος, είχε το χάρισμα να εξηγεί σοφά πνευματικά πράγματα στη σημερινή μας γλώσσα. Πάντα ένιωθα την ανάγκη να επιστρέφουμε στην ορολογία που αρμόζει στην πνευματική ζωή. Και πρέπει να αφομοιώσουμε όχι μόνο την ορολογία αλλά και το πραγματικό της νόημα. Η δυσκολία που προκύπτει εδώ έγκειται στο ότι, όταν ακούμε κάποιον όρο που σχετίζεται με την πνευματική ζωή, τον κατανοούμε σύμφωνα με την καθημερινή μας εμπειρία. Όμως η εμπειρία μας μπορεί να μην είναι πνευματική, και τότε τον καταλαβαίνουμε με ψυχολογική έννοια ή ακόμη και με φυσική έννοια.
Για παράδειγμα, πάρτε την έννοια της καθαρότητας της ψυχής. Η Αγία Γραφή μιλάει γι' αυτήν. Αλλά αν δεν έχετε βιώσει αυτή την καθαρότητα ούτε για ένα δευτερόλεπτο, δεν ξέρετε τι είναι. Έχουμε μια κάποια ιδέα γι' αυτό, γνωρίζουμε για το σαπούνι, το νερό και άλλα πράγματα. Ξέρουμε κάτι για τις καθαρές σκέψεις. Ωστόσο, δεν έχουμε γνωρίσει το πραγματικό νόημα, τι σημαίνει αυτό. Προσωπικά, πάντα εκπλησσόμουν και εξακολουθώ να εκπλήσσομαι με την αγνότητα της Μητέρας του Θεού, την οποία αποκαλούμε Πάναγνη. Τι είναι η αληθινή αγνότητα; Ας ζητάμε από τη Μητέρα του Θεού να το αποκαλύψει σε όλους μας. Αμήν.