Μαθήματα εφαρμοσμένης προπαγάνδας / Μάθημα 28ο
«Ο μόνος τρόπος για να απαλλάξεις τον άνθρωπο από τα εγκλήματα είναι να τον απαλλάξεις από την ελευθερία» (Γ. Ζαμιάτιν)
Το 1982 ο καθηγητής πολιτικής επιστήμης Τζέημς Γουίλσον (James Wilson) και ο καθηγητής εγκληματολογίας και κοινωνικής επιστήμης Τζωρτζ Κέλινγκ (George Kelling), στην κοινή μελέτη τους με τίτλο «Τα σπασμένα παράθυρα. Η αστυνομία και η ασφάλεια της γειτονιάς» (Broken Windows. The Police and the Neighborhood Safety), είχαν καταλήξει στο εξής συμπέρασμα:
ΣΠΑΣΜΕΝΑ ΠΑΡΑΘΥΡΑ
Όταν δεν επισκευάζεται ένα σπασμένο παράθυρο κάποιου κτηρίου, υπάρχει κίνδυνος να σπάσουν πολύ γρήγορα και τα υπόλοιπα, ανεξάρτητα από το αν πρόκειται για κτήριο που βρίσκεται σε καλή ή υποβαθμισμένη συνοικία. Περαιτέρω, μια φιλήσυχη γειτονιά, αποτελούμενη από οικογένειες που προστατεύουν η μία τα παιδιά της άλλης, ενδέχεται σταδιακά να μεταβληθεί σε μια αφιλόξενη ζούγκλα που προκαλεί φόβο, όταν όλο και περισσότερα κτήρια παραμελούνται από τους ιδιοκτήτες τους, σκουπίδια συσσωρεύονται και τα παιδιά αποθρασύνονται από τη χαλάρωση των ελέγχων που μέχρι πρότινος ασκούσαν οι ενήλικοι πάνω τους.
Όπως σημειώνει η επίκουρη καθηγήτρια εγκληματολογίας στην Νομική Σχολή ΕΚΠΑ Τόνια Τζαννετάκη στην μονογραφία της «Ο νεοσυντηρητισμός και η πολιτική της μηδενικής ανοχής. Μια κριτική θεώρηση των θέσεων του James Q. Wilson»1, στις γειτονιές με τα «σπασμένα παράθυρα», ο διάχυτος φόβος «κάνει τους ανθρώπους πιο καχύποπτους και τους ωθεί να αποφεύγουν ο ένας τον άλλον».
Γι’ αυτόν τον λόγο, έχει υποστηριχθεί ότι η αντίδραση του κράτους πρέπει να είναι άμεση και αποτελεσματική με τη βοήθεια της (κατά το δυνατόν αποδεσμευμένης από νομικούς περιορισμούς) αστυνομίας, η οποία δεν θα επικεντρώνεται τόσο στον έλεγχο του εγκλήματος όσο στην επιβολή και διατήρηση του νόμου και της τάξης:
ούτε ένας μεθυσμένος ή επαίτης δεν πρέπει να κυκλοφορεί ανεξέλεγκτος στη γειτονιά, διότι το πρώτο κρούσμα μπορεί να φέρει χίλια.
ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΑΝΟΧΗ
Αυτή ακριβώς είναι η ορολογία του αυταρχικού δόγματος της «μηδενικής ανοχής» (zero tolerance), το οποίο αποτυπώνεται στο λαϊκιστικό σύνθημα χιτλερικής προελεύσεως «Νόμος και Τάξη» (law & order).
Η.Π.Α.
Μια από τις πρώιμες εφαρμογές του εν λόγω δόγματος εντοπίζεται σε ένα πρόγραμμα καταπολέμησης της χρήσης ναρκωτικών που εφαρμόσθηκε τη δεκαετία του 1980 στις ΗΠΑ και εν συνεχεία εντάχθηκε στη ρητορική της σχολικής πειθαρχίας: το 1994 επί Προεδρίας Κλίντον είχε ψηφισθεί ο νόμος για τα «Σχολεία χωρίς Όπλα» (Gun-Free Schools Act), στον οποίο προβλεπόταν σκληρή τιμωρία άνευ εξαιρέσεων (αποβολή διάρκειας ενός έτους) για όποιον καταλαμβανόταν να κατέχει όπλο.
Παράδειγμα μηδενικής ανοχής περιείχε και ο νόμος που θεσπίσθηκε τον Μάρτιο του 1994 από την Πολιτεία της Καλιφόρνιας, καθιερώνοντας τον κανόνα του μπέιζμπολ «Τρία Χτυπήματα και Αποβάλλεσαι» (Three Strikes and You are Out). Πρόκειται για έναν κανόνα που συζητείται στην Αμερική, ιδίως σε Πολιτείες όπου, ανάλογα με τη βαρύτητα της κατά σειρά δεύτερης υποτροπής του εγκληματία, προβλέπεται στέρηση της ελευθερίας για 25 χρόνια ή ακόμη και ισόβια κάθειρξη, σε κάποιες περιπτώσεις μάλιστα αποκλείεται η δυνατότητα υφ’ όρον απόλυσης.
Μετά από επτά χρόνια εφαρμογής του εν λόγω νόμου, κάποιοι είχαν πανηγυρίσει για την επιτυχία της συνταγής της μηδενικής ανοχής, επικαλούμενοι τη μείωση των εγκληματικών πράξεων που διαπιστώθηκε στη Νέα Υόρκη κατά την περίοδο 1996-1998. Ωστόσο, όπως σημειώνει ο Πέτρος Παπακωνσταντίνου στο πολύ σημαντικό βιβλίο του με τίτλο «Η Εποχή του Φόβου. Αυτοκρατορία των ΗΠΑ και Δικτατορία της Αγοράς»:2
«Κανένας δεν μπήκε στον κόπο να αναφέρει ότι πανομοιότυπες πτωτικές τάσεις σημείωσε την ίδια περίοδο η εγκληματικότητα σχεδόν σε όλες τις αμερικανικές Πολιτείες, είτε εφάρμοζαν ανάλογα μέτρα είτε είχαν πιο φιλελεύθερη νομοθεσία, και ότι αυτή η πτώση οφειλόταν απλούστατα στη σχετική μείωση της ανεργίας και της φτώχειας σε μια εποχή παχιών αγελάδων».
Ένθερμος υποστηρικτής του δόγματος της μηδενικής ανοχής ήταν ο δήμαρχος της Νέας Υόρκης Ρούντολφ Τζουλιάνι, ο οποίος ενστερνίσθηκε την αντίληψη ότι:
«ο μικροπαραβάτης τού σήμερα είναι ο δολοφόνος του αύριο» και, επομένως, «το κράτος πρέπει να τιμωρεί με δρακόντειες ποινές και τα πιο μικρά αδικήματα, για να χτυπήσει το κακό στη ρίζα του».
ΕΥΡΩΠΗ
Σε ό,τι αφορά την Ευρώπη, χαρακτηριστικό παράδειγμα εφαρμογής του δόγματος της μηδενικής ανοχής από το μακρινό παρελθόν αποτελούν τα μέτρα που ελήφθησαν στην Γαλλία το 1991, όταν σημειώθηκε έξαρση σφοδρών ταραχών σε εργατικά προάστια μετά τον θάνατο ενός νέου συνεπιβάτη μοτοσυκλέτας που καταδιώχθηκε από την αστυνομία.
Ειδικότερα, τόσο στην Ορλεάνη και σε κάποιες άλλες πόλεις οι τοπικές Αρχές επέβαλαν ένα μέτρο που έγινε πασίγνωστο σε όλο τον κόσμο μετά το ξέσπασμα της πανδημίας του κορωνοϊού, δηλ. το lockdown. Στις γαλλικές πόλεις επεβλήθη τότε απαγόρευση κυκλοφορίας στους ανηλίκους μετά τις έντεκα το βράδυ, εφόσον δεν συνοδεύονταν από τους γονείς τους!
Αλλά και στο Ηνωμένο Βασίλειο, κατά την δεκαετία του 1990 επικράτησε το πνεύμα ενός ποινικού λαϊκισμού (penal populism), πυρήνα του οποίου αποτέλεσε το αυταρχικό δόγμα της μηδενικής ανοχής, όπως αυτό μεταφυτεύθηκε από την βρετανική κυβέρνηση (ιδίως του Τόνι Μπλερ), με σύνθημα την φράση:
«αυστηροί με το έγκλημα, αυστηροί με τις αιτίες του εγκλήματος» (tough on crime, tough on the causes of crime).
ΚΡΙΤΙΚΗ
Πέραν του γεγονότος ότι μέχρι σήμερα δεν κατέστη εφικτό να αποδειχθεί ότι η εφαρμογή της μηδενικής ανοχής συνδέεται αιτιωδώς με την μείωση της εγκληματικότητας όπου αυτή παρατηρήθηκε, στις αδυναμίες του υπό συζήτησιν αυταρχικού δόγματος εγγράφεται η αστυνομική αυθαιρεσία, η οποία μπορεί να οδηγήσει στην κατάρρευση θεμελιωδών αρχών του κράτους δικαίου, όπως είναι η αρχή της ισότητας απέναντι στο νόμο, η συνταγματική προστασία του ατομικού δικαιώματος της προσωπικής ελευθερίας, η αρχή της νομιμότητας και της αναλογικότητας των ενεργειών εκ μέρους κρατικών οργάνων3.
Επιπλέον, η θεωρία της μηδενικής ανοχής εδράζεται σε μια εκ προοιμίου εσφαλμένη προϋπόθεση, ότι δηλ. μια κοινωνία μπορεί να λειτουργήσει φυσιολογικά, όταν θα έχει απαλειφθεί και η τελευταία εστία εγκληματικότητας. Στο μέτρο, όμως, που η κοινωνία δεν είναι παρά το άθροισμα των ανθρώπων που την συναπαρτίζουν, ισχύει για εκείνη ό,τι για τον κάθε ανθρώπινο οργανισμό ξεχωριστά:
Όπως η αρρώστια για τον άνθρωπο, έτσι και η εγκληματικότητα για την κοινωνία είναι ένα απολύτως φυσιολογικό φαινόμενο. Αντιθέτως, η απουσία της εγκληματικότητας ή έστω η υπερβολική συρρίκνωσή της αποτελούν σημάδι κοινωνικής παθολογίας.
Μείζονος βαρύτητας είναι και η ακόλουθη επισήμανση του Έριχ Φρομ στο βιβλίο του «Η υγιής κοινωνία» (The Sane Society / Wege aus einer kranken Gesellschaft), εκδοθέν το 1955:4
«το ψυχικό καθήκον που μπορεί και πρέπει να θέτει στον εαυτό του ένας πολίτης, είναι, όχι να αισθάνεται ασφάλεια, αλλά να είναι ικανό να ανέχεται την ανασφάλεια χωρίς πανικό και αδικαιολόγητο φόβο.
Αυτό το τόσο σημαντικό απόφθεγμα πρέπει να αποτελεί για όλους μας φαροφόρα σημαδούρα και προστατευτική ασπίδα έναντι όλων εκείνων των ραδιούργων προπαγανδιστών οι οποίοι προσποιούνται ότι θέλουν το καλό μας και γι’ αυτό θεσπίζουν νόμους που, στο όνομα της ασφάλειας, καταβροχθίζουν τις ελευθερίες μας.
Ενόψει όλων των ανωτέρω σκέψεων, ο Ρώσος δραματουργός Γιεβγκένι Ζαμιάτιν, στο περίφημο δυστοπικό του μυθιστόρημα «Εμείς» (γραμμένο το 1914), συμπυκνώνει με ξεχωριστή μαεστρία την αχίλλειο πτέρνα της μηδενικής ανοχής και της απόλυτης ασφάλειας σε μία και μόνη πρόταση:5
«Ο μόνος τρόπος για να απαλλάξεις τον άνθρωπο από τα εγκλήματα είναι να τον απαλλάξεις από την ελευθερία».
Παρά τα προαναφερθέντα προβλήματα με τα οποία είναι στενά συνυφασμένη η εφαρμογή του αυταρχικού δόγματος της μηδενικής ανοχής, η παρούσα κυβέρνηση υπερηφανεύεται για την επιλογή της να υιοθετεί συστηματικά και ολοένα πιο άκαμπτα το δόγμα αυτό, προπαγανδίζοντάς το με λαϊκιστικά σλόγκαν όπως:
Είναι δε αξιοσημείωτο ότι τα σλόγκαν αυτά συνδυάζονται με την χρήση μιας μιλιταριστικής ρητορικής, στην οποία δεσπόζουν οι συγγενείς όροι «πόλεμος» και «μάχη» κατά του εγκλήματος. Δεν είναι τυχαίο ότι η μηδενική ανοχή εμφανίσθηκε ως προπαγανδιστικό σλόγκαν σε λόγο του (πρώην ηθοποιού!) Προέδρου των ΗΠΑ Ρόναλντ Ρέιγκαν, για να υποδηλωθεί η αποφασιστικότητα της πολιτικής βούλησης στον «πόλεμο κατά των ναρκωτικών» (war on drugs).
Φυσικά, όπως συμβαίνει σχεδόν πάντα με τέτοιες καμπάνιες, τα «πολεμικά σλόγκαν» επιτελούν την λειτουργία του «ξεκαρφώματος», κομψότερα: της συγκάλυψης. Στα λόγια, δηλαδή, η εκάστοτε βδελυρή εγκληματική δραστηριότητα αποκηρύσσεται με τον πιο απερίφραστο τρόπο και, παράλληλα, προαναγγέλλεται ένας ανίερος-ολοκληρωτικός πόλεμος εναντίον της, αλλά στην πράξη υποθάλπεται η συνέχισή της. Ο ορισμός της οργουελικής-προπαγανδιστικής διγλωσσίας!
ΕΡΩΤΗΜΑΤΑ
Μετά τις παραπάνω διευκρινίσεις υπάρχει άραγε καμία αμφιβολία ότι η παρούσα κυβέρνηση της Νέας Δημοκρατίας (ορθότερα: Νέας Δικτατορίας) αποτελεί ένα ξεκάθαρα αυταρχικό καθεστώς που εφαρμόζει σε βάρος των Ελλήνων ξενόφερτες, αναποτελεσματικές και επικίνδυνες εγκληματολογικές θεωρίες αμερικανικής προελεύσεως, οι οποίες αποπροσανατολίζουν τους πολίτες με προπαγανδιστικά-λαϊκιστικά νανουρίσματα;
Αλήθεια, γιατί σιωπούν οι εν Ελλάδι εγκληματολόγοι και ποινικολόγοι, οι οποίοι γνωρίζουν άριστα ότι σε μια ψευτοδημοκρατία, όπως η ελληνική, το δόγμα της μηδενικής ανοχής αποτελεί καμπανάκι ολοκληρωτισμού;
ΜΙΑ ΕΠΙΚΑΙΡΗ ΣΥΜΒΟΥΛΗ ΤΟΥ ΑΝΤΡΕΑΣ ΦΟΝ ΧΙΡΣ
Σημειωτέον ότι, ήδη από το 1998, ο Αντρέας/Άντριου φον Χιρς (Andreas/Andrew von Hirsch: Γερμανός (ομότιμος) καθηγητής Ποινικού Δικαίου στην Νομική Σχολή του Κέιμπριτζ και διευθυντής του Ερευνητικού Κέντρου της Φρανκφούρτης για την Θεωρία και την Ηθική του Ποινικού Δικαίου), σύμφωνα με τον οποίο δύο είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της πολιτικής που επιγράφεται ως «Νόμος και Τάξη», πρώτον, η δρακόντεια αυστηρότητα με την οποία αντιμετωπίζονται οι εγκληματίες και, δεύτερον, η ρητή επίκληση του τρόμου και της αποστροφής για την εγκληματικότητα (“Politik des Ressentiments”)8, μας συμβούλευε ότι θα ήταν ωφέλιμο να επιχειρείται συστηματικά η διαφώτιση των πολιτών για τους σκοτεινούς σκοπούς που εξυπηρετεί η πολιτική του «Νόμου και της Τάξης»9.
Εξίσου σημαντική, σύμφωνα με τον ίδιο καθηγητή, είναι και η αντιστασιακή ενεργοποίηση της πνευματικής ελίτ (ιδίως εγκληματολόγων, ποινικολόγων, δικαστών και εισαγγελέων) προς την κατεύθυνση της αποκλιμάκωσης των αυστηρών ποινών10.
Αναμένουμε, λοιπόν, μετά τις ανωτέρω επισημάνσεις να πάρουν την σκυτάλη άλλοι νομικοί επιστήμονες, οι οποίοι θα κρούσουν στους πολίτες τον κώδωνα του μείζονος κινδύνου που παράγεται για τα ατομικά τους δικαιώματα από την αυταρχική αντεγκληματική πολιτική, την οποία υλοποιεί μεθοδικά και ανεμπόδιστα η παρούσα κυβέρνηση, ορθότερα: το κρυπτοδικτατορικό καθεστώς Μητσοτάκη.
Ας το συνειδητοποιήσουμε:
Όσοι αδαείς ή ευκολόπιστοι πανηγυρίζουν σήμερα για το άτεγκτο-αυταρχικό προφίλ του μητσοτακικού καθεστώτος, το οποίο αντιγράφει παρωχημένες και αποτυχημένες εγκληματολογικές θεωρίες που εφαρμόσθηκαν στα τέλη του 20ού αιώνα ιδίως σε Αμερική και Αγγλία, δείχνοντας πανίσκληρη στάση απέναντι σε κάθε μικρό και μεγάλο εγκληματία (στάση, βεβαίως, που έχει πρωτίστως ψηφοθηρικό υπόβαθρο και γι’ αυτό εντάσσεται στο πεδίο του ποινικού λαϊκισμού), αργά ή γρήγορα θα έρθει η ώρα που θα βρεθούν με χειροπέδες πίσω από τα κάγκελα κάποιου καταστήματος κράτησης, και προσέξτε: όχι κατ’ ανάγκην κρατικού!
ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το ανωτέρω κείμενο αποτελεί εμπλουτισμένη εκδοχή του ομότιτλου άρθρου που δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΚΥΡΙΑΚΑΤΙΚΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ, 16/6/2024, σελ. 57. Όποιος επιθυμεί να κατανοήσει πώς εφαρμόσθηκε το αυταρχικό δόγμα της μηδενικής ανοχής στην διαχείριση της λεγόμενης πανδημίας του κορωνοϊού, μπορεί να αντλήσει βοήθεια από το βιβλίο του γράφοντος: ΑΠΟ ΤΗΝ ΤΡΟΜΟΚΡΑΤΙΑ ΣΤΗΝ ΠΑΝΔΗΜΙΑ. ΥΠΟΧΡΕΩΤΙΚΕΣ ΙΑΤΡΙΚΕΣ ΠΡΑΞΕΙΣ ΣΤΟΝ ΠΟΛΕΜΟ ΚΑΤΑ ΤΟΥ ΑΟΡΑΤΟΥ ΕΧΘΡΟΥ, Τρίτη επικαιροποιημένη έκδοση, Αλφειός, Αθήνα 2023, σελ. 499 επ.
Eκδ. Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2006, σελ. 101.
Εκδ. Λιβάνη, Αθήνα 2005, σελ. 257.
Αντωνοπούλου, Σύγχρονες τάσεις αντεγκληματικής πολιτικής. Η πολιτική της μηδενικής ανοχής και τα μέτρα διαχείρισης κρίσεων, 2010, σελ. 159.
Μτφ.: Δημ. Θεοδωρακάτου, εκδ. Μπουκουμάνη, Αθήνα 1973, σελ. 246/247.
Ζαμιάτιν, Εμείς, μτφ.: Αλίκη Αλεξανδράκη, εκδ. Πλέθρον, Αθήνα 1978, σελ. 48.
Βλ. εφημ. «ΤΑ ΝΕΑ», 19.12.2023, σελ. 43: «Κατάρρευση του δόγματος “τάξη και ασφάλεια”. Τρόμος πάνω από την πόλη, από συμμορίες και ομάδες ένοπλης βίας» (τίτλος πρωτοσέλιδου: «Τρίζει το δόγμα “τάξη-ασφάλεια”».
Βλ. το ρεπορτάζ του Κ.Π. Παπαδιόχου, Κωδικός «νομιμότητα παντού», εφημ. «Η Καθημερινή», 28.4.2024, σελ. 10.
v. Hirsch, Law and Order: Die Politik der Ressentiments, εις: Lüderssen (επιμ. έκδ.) Augeklärte Kriminalpolitik oder Kampf gegen das Böse?, Τόμ. V: Lernprozesse im Vergleich der Kulturen, 1998, σελ. 31 επ., 32, 35.
v. Hirsch, ό.π., σελ. 41.
v. Hirsch, ό.π., σελ. 41/42.