Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή. Δρ.Θ.
Διανύουμε την εκκλησιαστική περίοδο της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής, περίοδο άσκησης, πνευματικής και σωματικής, ένα πνευματικό ταξίδι με προορισμό το Πάσχα. Η ονομασία της δεν οφείλεται στη μεγάλη διάρκειά της, αλλά στην μεγάλη σημασία του κοσμοσωτηρίου γεγονότος του επί Σταυρού θανάτου και της Αναστάσεως του Κυρίου μας στο οποίο καταλήγει. Μπορεί να είναι κοπιαστική αυτή η περίοδος όμως πρέπει να την αντιμετωπίσουμε με ενθουσιασμό και να απολαύσουμε τις πνευματικές ευκαιρίες που μας δίδει.
Οι Κυριακές της Μεγάλης Τεσσαρακοστής είναι πέντε και ονομάζονται Κυριακές των Νηστειών. Η Α΄ Κυριακή των Νηστειών, η ανάμνηση της αναστήλωσης των ιερών εικόνων, ονομάζεται και Κυριακή της Ορθοδοξίας διότι η θεολογία των ιερών εικόνων αποτελεί σύνοψη όλης της ορθόδοξης πίστης και ζωής όπως και οι αποφάσεις της Ζ΄ Οικουμενικής Συνόδου αποτελούν μια ανακεφαλαίωση όλων των αποφάσεων των προηγούμενων Οικουμενικών Συνόδων.
Σήμερα, η Β΄ Κυριακή των Νηστειών, είναι αφιερωμένη στη μνήμη του αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης, ασκητού του αγίου Όρους, διδασκάλου της νοεράς προσευχής και του ησυχασμού. Έζησε σε μια ταραγμένη εποχή, τον 14ο αιώνα, και υπερασπίστηκε με πάθος την ορθόδοξη θεολογική παράδοση απέναντι στους λατινόφρονες και δυτικίζοντες θεολογικούς του αντιπάλους, όπως τον Βαρλαάμ τον Καλαβρό, οι οποίοι ήθελαν να την αλλοιώσουν με τις καινοφανείς θεωρίες τους.
Η σημερινή Κυριακή ουσιαστικά αποτελεί τη συνέχεια της Κυριακής της Ορθοδοξίας διότι οι θεολογικές αλήθειες που δίδαξε και υπερασπίστηκε ο άγιος Γρηγόριος υποστηρίζουν την τιμή και προσκύνηση των ιερών εικόνων και λειψάνων η οποία διατρανώθηκε την προηγούμενη Κυριακή1.
Η ιερή και τιμητική προσκύνηση των αγίων λειψάνων και των ιερών εικόνων υπαγορεύεται από μια μεγάλη αλήθεια της χριστιανικής θεολογίας, τη διάκριση Ουσίας και Ενέργειας2 στο Θεό, μια αλήθεια που υπάρχει σε όλη την πατερική παράδοση3, την διασαφήνισε ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς ευκρινώς4 και την υπερασπίστηκε απέναντι στους λατινόφρονες αιρετικούς αντιπάλους του, οι οποίοι δεν την αποδέχονταν. Αν και αυτή η αλήθεια ακούγεται κάπως δυσνόητη για τον απλό πιστό, όμως έχει μεγάλο θεολογικό βάθος και υποστηρίζει το σύνολο της λατρευτικής και ορθόδοξης πνευματικής ζωής. Άλλωστε ο μακαριστός καθηγητής π. Ιωάννης Ρωμανίδης τόνιζε ότι όλες οι αιρέσεις ανέκυψαν εξαιτίας της αδυναμίας των αιρετικών να κάνουν αυτή τη σημαντική διάκριση μεταξύ Ουσίας και Ενέργειας στο Θεό, είτε λόγω αμάθειας, είτε εσκεμμένως5.
Σύμφωνα λοιπόν με τον άγιο Γρηγόριο αν και η Ουσία του Θεού είναι άγνωστη και ακατάληπτη, όμως γνωρίζουμε τις Ενέργειες Του και μετέχουμε, ενωνόμαστε με αυτές6. Το παράδειγμα που θα φέρουμε για να γίνει αυτό κατανοητό είναι αυτό του ήλιου. Ο ήλιος έχει μια συγκεκριμένη ουσία αλλά έχει και τη φωτεινή και τη θερμαντική ενέργεια. Δεν γνωρίζουμε την ουσία του, είναι απροσπέλαστη από εμάς, δεν γνωρίζουμε από τι αποτελείται αλλά αισθανόμαστε, την ενέργειά του, το φως του και τη θερμότητά του. Κατά ανάλογο τρόπο και στο Θεό δεν γνωρίζουμε την Ουσία Του αλλά μας αποκαλύπτεται με τις Ενέργειες Του, όπως τη δημιουργική, άρα είναι Δημιουργός, τη ζωοποιό, άρα είναι Ζωοδότης, τη θεοποιό, άρα είναι Σωτήρας7.
Αυτοί που μετέχουν στη θεοποιό ενέργεια και δύναμη, είναι οι Άγιοι οι οποίοι ακτινοβολούν το άκτιστο Φως της Θεότητας8. Όπως οι Άγιοι είναι γεμάτοι από τη θεοποιό ενέργεια του αγίου Πνεύματος, έτσι και οι εικόνες τους δεν είναι απλά αντικείμενα τέχνης όπως ένας ζωγραφικός πίνακας που έχουμε κρεμασμένο στο τοίχο του σπιτιού μας αλλά είναι φορείς της Θείας Χάρης την οποία φέρουν τα εικονιζόμενα πρωτότυπα9.
Ακόμη και μετά την κοίμησή του Αγίου η χάρις του αγίου Πνεύματος παραμένει στις ψυχές, στα σώματα, στους τάφους και στις άγιες εικόνες τους10. Εφόσον ο Άγιος μετέχει της χάριτος του Θεού κατά συνέπεια μέτοχοι χάριτος γίνονται και οι εικόνες τους11.Εφόσον η εικόνα φέρει τη Θεία Χάρη και την αγιότητα του εικονιζόμενου πρωτοτύπου είναι δυνατό να μετέχεται από τους πιστούς που την προσκυνούν και να τους αγιάζει12.
Η παρουσία της άκτιστης Χάρης του παναγίου Πνεύματος στα πρωτότυπα εικονιζόμενα πρόσωπα και κατά συνέπεια στις εικόνες τους ερμηνεύει τον αγιασμό και τις θαυματουργίες των εικόνων. Τα θαύματα που γίνονται μέσω των ιερών εικόνων επιβεβαιώνουν τη σχέση των εικόνων με τα εικονιζόμενα πρόσωπα, αφού, όπως επισημαίνουν οι Πατέρες της Ζ’ οικουμενικής Συνόδου, «διά τῶν ἁγίων εἰκόνων φαίνονται οἱ ἅγιοι θαυματουργοῦντες». Αυτός που ενεργεί το θαύμα είναι πάντοτε ο Θεός, ανεξάρτητα αν το αίτημα απευθύνεται άμεσα ή έμμεσα σ’ αυτόν. Ο Θεός δηλαδή αποδέχεται το αίτημα των πιστών και όταν οι πιστοί απευθύνονται σ’ αυτόν μέσω των αγίων Του13. Τα θαύματα των εικόνων λοιπόν συνδέονται άμεσα με τα εικονιζόμενα πρόσωπα, τα οποία όμως οφείλουν τη θαυματουργική δύναμή τους στη Χάρη του Θεού.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς λέγει ότι η Θεία Χάρη, δεν εγκαταλείπει τα σώματά των Αγίων μετά το βιολογικό τους θάνατο14. Έτσι κατανοείται και η θαυματουργική δύναμη των λειψάνων των Αγίων15 διότι είναι φορείς των ακτίστων θείων Ενεργειών, της Θείας Χάριτος. Προσκυνώντας και ασπαζόμενοι τα άγια λείψανα, μεταλαμβάνουμε της Θείας Χάριτος που έχουν αυτά. Αυτή η άκτιστη ενέργεια του Θεού, η Θεία Χάρις, γίνεται αντιληπτή πολλές φορές από τους πιστούς και ως ευωδία αλλά και δια των θαυμάτων που ενεργούνται δια των αγίων λειψάνων και των εικόνων. Εφόσον από τη φύση του προσκυνητός είναι μόνο ο αΐδιος και άκτιστος Θεός, οι Άγιοι, είναι προσκυνητοί και τιμώνται όχι καθεαυτοί αλλά μόνον ως μέτοχοι της άκτιστης Θείας Χάρης16.
Το δεύτερο σημαντικό στοιχείο που μας υπενθυμίζει ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς επισημαίνοντας τη μεγάλη αλήθεια διάκριση Ουσίας και Ενέργειας στο Θεό είναι ότι η χριστιανική ζωή δεν είναι ηθικισμός, δηλαδή η τήρηση κάποιων κανόνων, όπως στις άλλες θρησκείες, αλλά μετοχή στην αγιαστική και θεοποιό άκτιστη Ενέργεια του Θεού, δηλαδή στη Θεία Χάρη.
Ο πρωταρχικός σκοπός της ύπαρξής μας είναι να γίνουμε “θείας κοινωνοὶ φύσεως”(Β΄Πετρ.1,4), δηλαδή η θέωση και ο αγιασμός, μετέχοντας στην άκτιστη Ενέργεια και τη δόξα του Ιησού Χριστού που αποκαλύφθηκε στη Μεταμόρφωση (Ματθ.17,2). Πώς όμως είναι δυνατόν να πραγματοποιηθεί αυτό; Αν και είμαστε άνθρωποι και δεν μπορούμε ταυτιστούμε με την Ουσία του Θεού, εν τούτοις έχουμε τη δυνατότατα να μετέχουμε στη θεοποιό Ενέργειά Του, στη Θεία Χάρη Του. Εδώ είναι ακριβώς και το σημαντικό στοιχείο που εκφράζει αυτή η μεγάλη αλήθεια που υπερασπίστηκε ο άγιος Γρηγόριος, δηλαδή η διάκριση Ουσίας και Ενέργειας στο Θεό. Για να το κατανοήσουμε μπορούμε πάλι να επικαλεστούμε το παράδειγμα του ήλιου. Αν και δεν είναι δυνατόν να ταυτιστούμε με την ουσία του ήλιου διότι θα κατακαούμε, όμως στέλνει τις ακτίνες του και μετέχουμε στις ενέργειες του, που είναι το φως και η θερμότητά του και ως αποτέλεσμα φωτιζόμεθα και θερμαινόμεθα. Κατά παρόμοιο τρόπο, μετέχουμε στη θεοποιό άκτιστη Ενέργεια, στη Θεία Χάρη και αγιαζόμεθα. Οι μαθητές Του έγιναν μέτοχοι και κοινωνοί αυτής της Θείας Χάρης στο όρος Θαβώρ, στο άκτιστο Φως της Θεότητος.
Απαραίτητη προϋπόθεση όμως για να επιτευχθεί αυτό είναι η δική μας συγκατάθεση, να βαδίσουμε την οδό της ασκήσεως και της τηρήσεως των εντολών ώστε να γίνουμε δεκτικοί της Θείας Χάρης17. Οφείλουμε να αρνηθούμε το Διάβολο και τα έργα του. Εμείς το μόνο που προσφέρουμε είναι η στροφή της θελήσεως μας προς το Θεό δια της φιλοπονίας και της αντίστασης στις προσβολές του Διαβόλου, ως έμπρακτη απόδειξη της χριστιανικής ιδιότητος18 κάτι το οποίο προκαλεί την επέμβαση της Θείας Χάρης η οποία κατεργάζεται τη σωτηρία μας ως δωρεά της Θείας αγάπης19 και μας κάνει τέκνα Θεού, “οἳ οὐκ ἐξ αἱμάτων, ἀλλ’ ἐκ Θεοῦ ἐγεννήθησαν“ (Ιω.1,13) 20.
Η ηθική τελείωση δεν συνίσταται σε ένα είδος ηθικής ευδαιμονίας όπως έπρατταν οι Φαρισαίοι. Δεν μπορεί ο άνθρωπος να σώσει τον εαυτόν του προσφέροντας στον Θεόν πίστη και έργα, σαν ο Θεός να δέχεται δωροδοκίες. Δεν είναι συναλλαγή με το Θεό η σωτηρία, όπως αναφέρει ο αείμνηστος π. Ιωάννης Ρωμανίδης21, αλλά αποβλέπει στην επίτευξη της ανιδιοτελούς αγάπης, διότι ο Θεός είναι η αυτούσιος Αυτοαγάπη (Α΄Ιω.4,7)22.
Ο άνθρωπος δημιουργήθηκε από το Θεό για να γίνει τέλειος όπως ο Θεός, δηλαδή να αγαπά το Θεό και τον πλησίον του ανιδιοτελώς όπως αγαπά ο Θεός τον κόσμο (Α΄Ιω.4,7-11). Αυτή είναι η κατά φύσιν κατάσταση του ανθρώπου. Εξαιτίας όμως του φόβου του θανάτου, ο άνθρωπος ζει μέσα στην φιλαυτία, τη λατρεία του εγώ, την εμπαθή προσκόλληση στα υλικά αγαθά, στην υπερηφάνια23. Ο άνθρωπος καθίσταται ατομιστής. Αναζητεί την ευχαρίστηση στα πλούτη, τη δόξα και τις σωματικές απολαύσεις. Αγαπά τους αγαπώντες αυτόν και μισεί τους μισούντας αυτόν. Ενδέχεται να ενθουσιάζεται από κάποιες αόριστες ιδεολογικές αρχές περί αγάπης, να κάνει αγώνα και επαναστάσεις για τους κατατρεγμένους της γης, ενώ ταυτόχρονα μέσα στην ψυχή του να φωλιάζει μίσος για τον διπλανό του, τον γείτονα του, τον συνεργάτη του.
Καλούμαστε να αντιγράψουμε με απόλυτη ακρίβεια το πρότυπό μας, να πορευθούμε δηλαδή το δρόμο της ανιδιοτελούς αγάπης δια της αυταπαρνήσεως, που χάραξε ο αρχηγός της σωτηρίας μας (Εβρ. 2,10), Ιησούς Χριστός. Και επειδή στις μέρες μας γίνεται πολύς λόγος περί αγάπης και ειδικότερα τον πρόσφατο καιρό ένα επιχείρημα το οποίο προβάλλουν πολλοί οι οποίοι θέλουν να νομιμοποιήσουν την αμαρτία λέγουν ότι η Εκκλησία εφόσον διδάσκει την αγάπη πρέπει να δεχθεί και την αμαρτία. Ωστόσο πρέπει να επισημάνουμε ότι η χριστιανική αγάπη δεν είναι ένας έωλος συναισθηματισμός. Η αγάπη που μας δίδαξε εμπράκτως ο Κύριος μας δεν είναι η αρετολογία ενός αφηρημένου ουμανισμού, ένα επιδερμικό συναίσθημα, αλλά είναι υπεράνω παντός εν τω κόσμω συμφέροντος ακόμη και πάνω από το ένστικτο της αυτοσυντήρησης (Ιω.15,12-13) και για αυτό το λόγο οφείλουμε οι χριστιανοί να αγαπούμε ακόμη και τους εχθρούς και τους διώκτες μας (Ματθ.5,44), όπως έπραξε ο Χριστός, ο οποίος κρεμασμένος επάνω στο Σταυρό συγχώρεσε τους σταυρωτές Του, οι άγιοι μάρτυρες, όλοι οι Άγιοι μας24. Αυτή η αγάπη αποτελεί θυσιαστική πράξη ώστε ο χριστιανός «τὴν ψυχὴν αὐτοῦ θῇ ὑπὲρ τῶν φίλων αὐτοῦ» (Ιω.15,13), όπως ο άγιος Διονύσιος ο εν Ζακύνθω συγχώρεσε τον φονιά του αδερφού του, ο άγιος Νεκτάριος συγχώρεσε τους συκοφάντες του, ο άγιος Αντώνιος μοίρασε όλα τα υπάρχοντά του και στους φτωχούς. Αυτή είναι η πραγματική αγάπη.
Ο μεταπτωτικός άνθρωπος υπόκειται στην ασθένεια της αμαρτίας25 και οι θείες εντολές που μας εδόθησαν είναι οι οδηγίες της αποθεραπείας μας, είναι τα φάρμακα της θεραπείας μας από την ασθένεια της αμαρτίας26.Ο Θεός δίνει τις εντολές στον άνθρωπο όχι διότι ο ίδιος έχει ανάγκη αυτών αλλά διότι τις έχει ανάγκη ο άνθρωπος27. Μας διδάσκει ο μακαριστός Γέρων Ιωσήφ Βατοπαιδινός ότι εφόσον τηρούμε τις εντολές ομολογούμε την πίστη μας στο Θεό, στρέφουμε την ελευθερία μας στο Θεό και τότε κινείται η Θεία Χάρη οποία καταστρέφει τον παλαιόν άνθρωπο και χτίζει μέσα μας τον καινόν, τον απαθή28.
Οφείλουμε επίσης να επισημάνουμε τη μεγάλη αξία και δύναμη της νοεράς προσευχής στην καλλιέργεια της πνευματικής ζωής που τόνιζε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς ως ακριβής τηρητής της προγενέστερης πατερικής παραδόσεως. Η νοερά προσευχή, η αδιάλειπτος επίκληση του ονόματος του Ιησού, «Κύριε Ιησού Χριστέ ελέησόν με τον αμαρτωλόν», αποτελεί την συντομότερη κλίμακα για ένωση με το Θεό και όπλο εναντίον των πειρασμών και του Διαβόλου. Δεν θα υπεισέλθουμε σε λεπτομερή ανάλυση επί του μεγάλου αυτού θέματος αλλά θα αρκεστούμε στη μαρτυρία του αγίου Εφραιμ Κατουνακιώτη ο οποίος όταν ήταν αρχάριος στην πνευματική ζωή ταλαιπωρούνταν από πειρασμούς και τότε μας λέγει ο Άγιος τα εξής: «Ήρχισα με ζέσι να λέγω την ευχή. Τότε μεταξύ ύπνου καί ξύπνιου βλέπω ένα όνειρο, ένα όραμα: Απέναντι εις την εξώπορτα, ήτανε ένας δαίμονας, όπως τον περιγράφουν Πατέρες, μέ κέρατα, με μαύρα φτερά, κ.λ.π., καί κάγχαζε. Δεν ἠδύνατο ὅμως να πλησιάσει εις το Κελλί μου! Συνήλθα. Πήγα και το διηγήθηκα κατόπιν εις τόν Γέροντα Ιωσήφ(ενν. τον άγιο Ιωσήφ Ησυχαστή). Μού λέγει: Βλέπεις παιδί μου, ότι με την ευχή, τον κρατάς εις την εξώπορτα, και δεν μπορεῖ νά σέ πλησιάση!»29. Αυτή είναι η δύναμη της επίκλησης του ονόματος του Ιησού Χριστού.
“Ἅγιοι γίνεσθε, ὅτι ἐγὼ ἅγιός εἰμι”(Α΄Πετρ.1,16) λέγει Κύριος ο Θεός· και αυτό δεν αποτελεί προτροπή ή παραίνεση αλλά επιταγή και εντολή διότι σκοπός και προορισμός του ανθρώπου είναι η ομοίωση με το Θεό, η επίτευξη της αγιότητας. Τα εκατομμύρια των Αγίων, όχι μόνο αυτοί που έζησαν πριν από αιώνες αλλά και τώρα πρόσφατα, και πολλοί εξ ημών πήραμε την ευχή τους και την ευλογία τους, όπως ο άγιος Παΐσιος, ο άγιος Πορφύριος, ο άγιος Γεώργιος Καρσλίδης, ο άγιος Ιωσήφ ο Ησυχαστής, ο άγιος Εφραίμ ο Κατουνιακιώτης, ο άγιος Σωφρόνιος του Έσσεξ, ο άγιος Γεράσιμος ο Υμνογράφος κ.α., βάδισαν αυτήν την οδό με αποτέλεσμα να ακτινοβολούν το Άκτιστο Φως της Θείας Χάρης για την οποία κάνει συνέχεια λόγο ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Οι Άγιοι αντέγραψαν με απόλυτη ακρίβεια το πρότυπό τους Ιησού Χριστό, αποτελούν τους έμψυχους μάρτυρες του Ακτίστου Φωτός της Μεταμορφώσεως και θεϊκής παρουσίας μέσα στον κόσμο. Αναρίθμητα πλήθη Αγίων επορεύθησαν αυτήν την οδό και απέδειξαν εμπράκτως, αποτελούν τις χειροπιαστές αποδείξεις ότι όχι μόνο κατά τα παλαιά χρόνια αλλά και στη σύγχρονη εποχή, στις μέρες μας, είναι κατορθωτή η θέωσις και ο αγιασμός.
Για αυτό είναι επίκαιρος όσο ποτέ άλλοτε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς διότι αυτό ακριβώς έχει ανάγκη ο σύγχρονος κόσμος, δηλαδή τη μετοχή στη Θεία Χάρη, στην άκτιστη Ενέργεια του Θεού. Και ειδικότερα οι νέοι μας. Βλέποντας αυτή την ανομία που υπάρχει με τη βία, την αλλοτρίωση, την εγκληματικότητα, την έπαρση και την υπερηφάνεια, όλοι εμείς, τα σχολεία, οι γονείς, τους βομβαρδίζουμε συνεχώς με συμβουλές και νουθεσίες. Το Υπουργείο Παιδείας κάνει εκδηλώσεις ενάντια στη βία και τον εκφοβισμό, προσπαθεί να νουθετήσει, με σεμινάρια, με μαθήματα, με διαλέξεις, με επιμορφώσεις, αλλά τίποτα, μάταια, όλα μάταια. Πάμε από το κακό στο χειρότερο διότι λείπει η Θεία Χάρις, η Χάρις των μυστηρίων, της εξομολόγησης και της προσευχής, την απεμπολήσαμε από την οικογένειά μας, την παιδεία μας, τα σχολεία μας και ιδού κάθε μέρα γευόμαστε τους πικρούς καρπούς αυτής της αλλοτρίωσης.
Για να υποστηρίξουμε την αναγκαιότητα της Θείας Χάρης ας αναρωτηθούμε, γιατί άραγε τόσοι άνθρωποι βρήκαν την πνευματική τους υγεία δίπλα σε σύγχρονους Αγίους όπως ο άγιος Παΐσιος, ο άγιος Γεώργιος Καρσλίδης, η οσία Γαβριηλία, ο άγιος Πορφύριος; Διότι ακτινοβολούσαν τη Θεία Χάρη. Δεν έκαμαν ιδιαίτερα σεμινάρια και διαλέξεις αλλά μόνο με το παράδειγμά τους, τον εμπνευσμένο λόγο τους και με τα χαρίσματα του Αγίου Πνεύματος με τα οποία ήταν κοσμημένοι τους βοήθησαν. Πάμπολλες πράγματι είναι οι εμπειρίες ανθρώπων που βίωσαν την θεοειδεία των έργων και των λόγων τους, έγιναν αυτόπτες και αυτήκοοι των χαρισμάτων τους. Πάμπολλα είναι τα παραδείγματα ανθρώπων οι οποίοι μετά τη συναναστροφή τους με σύγχρονους Αγίους άλλαξε άρδην η ζωή τους. Πόσες πολλές είναι οι μαρτυρίες ανθρώπων οι οποίοι συνανεστράφησαν, ειδικά εδώ στη περιοχή της Δράμας με τον άγιο Γεώργιο Καρσλίδη ο οποίος απέκτησε διόραση και προόραση από πολύ μικρή ηλικία και βοήθησε, νουθέτησε, συμβούλευσε, καθοδήγησε πολλούς συγχρόνους του αλλά και εμάς που με ευλάβεια πληροφορούμαστε για την οσία βιοτή του; Αυτή είναι η δύναμη της αγιότητας, η δύναμη της Θείας Χάρης που ακτινοβολεί και εκπέμπεται από τους Αγίους όπως το φως από τον ήλιο.
Το τρίτο στοιχείο το οποίο υπερασπίστηκε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς είναι το περιεχόμενο της χριστιανικής πίστεως. Στις μέρες μας περισσεύει η αθεΐα, διακηρύσσεται από ορισμένους στα μέσα μαζικής ενημερώσης και κοινωνικής δικτύωσης και με όλα αυτό μπολιάζονται οι νέοι μας οι οποίοι καταλήγουν σε ένα ψυχολογικό κενό και χωρίς να έχουν ένα πνευματικό αποκούμπι οδηγούνται στη βία, τα ναρκωτικά, το αλκοόλ και σε άλλες εξαρτήσεις.
Εκείνη την εποχή, οι θεολογικοί αντίπαλοι του Παλαμά, επειδή αρνούνταν τη διάκριση Ουσίας και Ενέργειας στο Θεό υποστήριζαν ότι εφόσον ο Θεός δεν αποκαλύπτεται δια των ακτίστων ενεργειών Του, ο άνθρωπος πρέπει να τον προσεγγίσει με τον ορθό λόγο και κατά συνέπεια η πίστη βασίζεται σε ένα σύστημα λογικών αποδείξεων. Τότε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς διεμήνυσε στους θεολογικούς του αντιπάλους ότι στην Ορθόδοξη Θεολογία δεν ξεκινάμε από πιθανολογούμενους συλλογισμούς, ανθρώπινες σκέψεις και λογισμούς για να ομιλήσουμε για τον Θεό, αλλά από στέρεες, αψευδείς βάσεις που είναι οι θεοδίδακτες και θεόπνευστες αρχές του Ευαγγελίου και των Πατέρων της Εκκλησίας οι οποίες μας απεκαλύφθησαν30. Ο Θεός αποκαλύπτεται δια των ακτίστων Ενεργειών Του, δεν μας αποκαλύπτεται η Ουσία Του αλλά οι Ενέργειές Του, όπως και στην περίπτωση του ήλιου που αναφέραμε, δεν γνωρίζουμε την ουσία του αλλά αισθανόμαστε τη φωτεινή και θερμαντική του ενέργεια.
Η πίστη για τον άγιο Γρηγόριο Παλαμά δεν είναι ένα σύνολο αφηρημένων σκέψεων και ιδεών περί Θεού, ότι απλά υπάρχει Θεός, ο οποίος αποδεικνύεται λογικά όπως παρουσίαζαν οι λατινόφονες σχολαστικοί θεολόγοι της εποχής του, αλλά είναι χειροπιαστή εμπειρία, είναι η εμπειρία των Αποστόλων που άκουσαν, είδαν και συναναστράφηκαν με τον ενανθρωπήσαντα Θεό (Α΄Ιωαν.1,1), είναι η εμπειρία των Μυροφόρων που πήγαν στο κενό μνημείο και είδαν με τα μάτια τους τον Αναστημένο Κύριο.
Η πίστη δεν βασίζεται σε ιδέες και συλλογισμούς που επινόησαν κάποιοι φιλόσοφοι αλλά σε εμπειρικά γεγονότα που βίωσαν εκατομμύρια Άγιοι μέσα στην ιστορία που είδαν την αποκεκαλυμμένη δόξα του Θεού, τα μυστήρια του Θεού μέσα στο Άκτιστο Φως31. Η πίστη μας βασίζεται σε χειροπιαστές αποδείξεις που είναι η εμπειρία των αμέτρητων θαυμάτων, οραμάτων, αποκαλύψεων, θεοφανειών, ιάσεων, χαρισμάτων που έλαβαν χώρα όχι μόνο στο απώτερο παρελθόν, αλλά και τώρα, στο παρόν συνεχίζουν να λαμβάνουν χώρα και έως της συντελείας του αιώνος32. Ο Θεός δεν γνωρίζεται με συλλογισμούς αλλά αποκαλυπτικώς, διότι, αν και άγνωστος και απερίγραπτος κατά την Ουσία Του, αποκαλύπτεται με τις Θεοφάνειες Του, τις Ενέργειές Του στην Κτίση και την Ιστορία33. Μας διδάσκει ο άγιος Σωφρόνιος του Έσσεξ: “Πριν μας αποκαλυφθεί ως πρόσωπο ο Θεός, πριν η ενέργεια της αϊδίου ζωής του διαπεράσει, την καρδιά, το νου και το σώμα μας περιπλανώμεθα εικάζοντες περί αυτού. Κτιστοί όντες δεν μπορούμε να συλλάβουμε πως είναι δυνατόν να υπάρχει το Είναι. Όμως μας αποκαλύπτεται ως πρόσωπο και μας καλεί να τον συναντήσουμε”34.
Αναρίθμητα παραδείγματα καταδεικνύουν την συγκλονιστική παρουσία της Θείας Χάριτος, της ακτίστου Ενεργείας του Θεού μέσα στην ιστορία της Εκκλησίας και στη ζωή των χριστιανών. Από το όραμα του Αποστόλου Παύλου στο δρόμο προς τη Δαμασκό (Πραξ. 9,1-9) μέχρι τις σύγχρονες αποκαλύψεις νεοφανών Αγίων, όπως του Αγίου Ραφαήλ και των συν αυτώ μαρτυρησάντων∙ από την αποκάλυψη της δόξας του Θεού στον πρωτομάρτυρα Στέφανο (Πραξ. 7,55-56) μέχρι τη φανέρωση της χάριτος πολλών αγίων αλλά και της Υπεραγίας Θεοτόκου σε ευλογημένες ψυχές όπως στην αγία Πελαγία, του αγίου Γεωργίου στον άγιο Γεώργιο Καρσλίδη και της αγίας Ευφημίας στον Άγιο Παίσιο τον αγιορείτη∙ από τις θαυματουργικές ιάσεις των αγίων Αποστόλων (Πραξ. 3,1-11) μέχρι τις σύγχρονες ιάσεις πολλών αγίων όπως του αγίου Νεκταρίου, του αγίου Ιωάννου του Ρώσου, του αγίου Εφραίμ του θαυματουργού και άλλων πολλών, αναρίθμητων Αγίων∙ από τη φανέρωση των πνευματικών χαρισμάτων των Αποστόλων και των ασκητών της ερήμου οι οποίοι ήταν έμπλεοι αγιοπνευματικών χαρισμάτων, όπως προόραση και διόραση, δια των οποίων καθοδηγούσαν τους πιστούς∙ αλλά και άλλα αναρίθμητα παραδείγματα αποκαλύψεων, οραμάτων, προφητειών, ιάσεων, ενυπνίων, χαρισμάτων, θαυματουργίας των ιερών λειψάνων και των ιερών εικόνων και άλλων θαυμαστών γεγονότων αποδεικνύουν περίτρανα ότι τόσο στα παλαιά χρόνια όσο και στη σύγχρονη εποχή, ενεργείται η φανέρωση του Θεού δια των ακτίστων ενεργειών Του μέσα στον κόσμο και αποδεικνύεται εμπειρικά η αλήθεια της πίστεώς μας. Η πίστη μας λοιπόν βασίζεται σε χειροπιαστές αποδείξεις και γεγονότα τα οποία βιώνουμε συνεχώς μέσα στην Εκκλησία.
Το τέταρτο στοιχείο το οποίο πρέπει να τονιστεί τη σημερινή ημέρα είναι η υπεράσπιση της Ορθοδοξίας και η πολεμική του αγίου Γρηγορίου Παλαμά απέναντι στη δυτική θεολογία. Τότε, τον 14οαιώνα, ορισμένοι ορθόδοξοι θεολόγοι αλλά και λαϊκοί γοητευμένοι από τα φιλοσοφικές ακροβασίες της λατινικής θεολογίας, προσπαθούσαν να την μεταφέρουν άκριτα στην Ορθόδοξη Θεολογία και να την αλλοιώσουν. Όπως τότε, έτσι και τώρα το σύγχρονο νεοελληνικό κράτος υιοθετεί άκριτα πρακτικές δυτικών χωρών που δεν έχουν σχέση με την Ορθόδοξη παράδοση και Θεολογία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αλλοτρίωσης της κοινωνίας μας, της οικογένειας μας και στρεβλούς διαπαιδαγώγησης της νεολαίας μας από θεωρίες του δυτικού κόσμου, είναι η λεγομένη θεωρία των έμφυλων ταυτοτήτων ή αλλιώς η λεγομένη Gender ιδεολογία δηλαδή η θεωρία περί διαχωρισμού βιολογικού και κοινωνικού φύλου35.
Υποστηρίζουν οι θιασώτες της παραπάνω θεωρίας ότι ένας άνθρωπος αν και γεννιέται με ένα ορισμένο βιολογικό φύλο και τα ανατομικά χαρακτηριστικά που το συνοδεύουν όμως είναι δυνατόν στην κοινωνική του ζωή να συμπεριφέρεται και να πράττει ως σαν να ανήκει στο αντίθετο φύλο ή να έχει μία ανδρόγυνη συμπεριφορά. Οι θιασώτες αυτής της θεωρίας θεωρούν ότι το φύλο με το οποίο γεννήθηκε ένα παιδί δεν είναι τίποτα άλλο παρά μια ετικέτα που δόθηκε από τους μαιευτήρες γιατρούς στο παιδί κατά τη γέννηση του εξαιτίας των εξωτερικών γεννητικών οργάνων και δεν ανταποκρίνεται στο πραγματικό του φύλο. Κατά συνέπεια, καθώς θα μεγαλώνει το παιδί μπορεί να επιλέξει το κοινωνικό φύλο που του αρμόζει, είτε σύμφωνα με το βιολογικό φύλο του είτε αντίθετα προς αυτό36.
Μάλιστα υποστηρίζουν την αλλαγή των οικογενειακών στοιχείων των παιδιών, προτείνοντας αντί “όνοµα πατρός” και “όνοµα µητρός” να αναγράφεται “γονέας Α΄” και “γονέας Β΄” αντίστοιχα37 ώστε να αποτελέσει, όπως λέγουν, το τέλος των έμφυλων διακρίσεων και του κοινωνικού ρατσισμού χωρίς βέβαια να εξηγούν για ποιο λόγο ο ένας γονέας να είναι ο “Ά΄” και ο άλλος να είναι ο “Β’38.
Με αυτό τον τρόπο όμως οδηγούμαστε σε μια κοινωνία με άτομα άφυλα και ανώνυμα, χωρίς ταυτότητα, ποιότητες και χαρακτηριστικά, που στο τέλος αποβαίνουν ξεροί αριθμοί χάριν μιας πιθανολογούμενης ισότητας η οποία ναι μεν είναι μαθηματική αλλά δεν είναι κοινωνική και οντολογική διότι οι θιασώτες αυτών των θεωριών δεν μπορούν ή δεν θέλουν να κατανοήσουν ότι οι διαφορές σε επίπεδο φύλου, εθνικότητας, εμφάνισης, κ.ο.κ., δεν διαφοροποιούν τους ανθρώπους σε επίπεδο ουσίας αλλά σε επίπεδο επουσιωδών διαφορών ή αλλιώς σε επίπεδο συμβεβηκότων(πχ. κάποιος είναι ψηλός ή κοντός, ξανθός ή μελαχρινός κ.ο.κ). Κατά συνέπεια, η χρήση αυτών των όρων, δηλαδή άντρας-γυναίκα, δεν δημιουργούν διακρίσεις και ανισότητες διότι οι άνθρωποι δεν είναι άφυλοι και άχρωμοι αριθμοί, ρομπότ εργοστασίου με ετικέτες όπως “Α΄”, “Β΄”, “Γ΄”, κ.ο.κ., αλλά ζώντες κοινωνικοί οργανισμοί με βούληση και προοπτική που παράγουν πολιτισμό και αλληλεπιδρούν στις μεταξύ τους κοινωνικές σχέσεις.
Συναφές ζήτημα με το προηγούμενο είναι η πρόσφατη θέσπιση του γάμου των ομοφυλόφιλων ζευγαριών και τη δυνατότητα τεκνοθεσίας. Δεν θα προσκομίσουμε περίπλοκα φιλοσοφικά επιχειρήματα, ούτε χρειάζεται κάποιος να έχει ιδιαίτερες επιστημονικές γνώσεις για να αποδείξουμε ότι ο οποιοσδήποτε γάμος μεταξύ ζευγαριών του ιδίου φύλου δεν είναι δυνατόν ποτέ να είναι κυριολεκτικά και ουσιαστικά γάμος, έστω και εάν οι προωθητές του το ονομάζουν έτσι. Η βιολογική τάξη η οποία υπάρχει στον κόσμο μαρτυρά ότι η ένωση ομόφυλων ζευγαριών μπορεί να είναι συμβολαιογραφική και γραφειοκρατική ή σε επίπεδο συναισθηματισμών αλλά ποτέ γάμος διότι δεν μπορεί να οδηγήσει στην βιολογική απόκτηση τέκνων τα οποία θα είναι ο συνδυασμός του γενετικού υλικού αυτών των δύο ατόμων που ήρθαν σε γαμική ένωση. Για αυτό το λόγο οι θιασώτες αυτών των θεωριών προτείνουν ως λύση την τεκνοθεσία. Όμως εάν γίνεται λόγος για υπεράσπιση των δικαιωμάτων των ομοφυλοφίλων ποιος θα υπερασπιστεί τα δικαιώματα των βρεφών που θα υιοθετηθούν από ζευγάρια ομοφυλοφίλων και τα οποία θα στερηθούν είτε το πατρικό είτε το μητρικό πρότυπο; Ποιος θα τα ερωτήσει αυτά; Ποιος θα ομιλήσει για τα δικαιώματα των παρένθετων μητέρων οι οποίες θα χρησιμοποιηθούν για αυτόν τον σκοπό, ποιος θα ομιλήσει για την εργαλειοποίηση πολλές φορές φτωχών γυναικών οι οποίες θα κληθούν να γεννήσουν παιδιά τα οποία θα δοθούν για υιοθεσία σε ομοφυλόφιλα ζευγάρια; Είναι δυνατόν να ομιλούμε υποκριτικά στην εποχή του δικαιωματισμού για à la carte δικαιώματα;
Αγαπητό και ευσεβές ακροατήριο, η εποχή μας ομοιάζει με την εποχή του αγίου Γρηγορίου. Όπως και τώρα έτσι και τότε υπήρχε κοινωνική αστάθεια και σήψη, παρακμή, εκμετάλλευση των αδυνάτων, οι εχθροί απειλούσαν την αυτοκρατορία η οποία συρρικνωνόταν. Όμως μέσα σε αυτήν την αναταραχή και παρακμή υπήρξε μια πνευματική αναλαμπή εξαιτίας της προσωπικότητας του αγίου Γρηγορίου του οποίου η διδασκαλία επηρέασε όλο τον ορθόδοξο κόσμο και απετέλεσε το πνευματικό εφόδιο του υπόδουλου Ελληνισμού στα μαύρα χρόνια της σκλαβιάς που θα ακολουθούσαν. Ευχόμαστε και σήμερα ο Θεός μέσα σε αυτήν την σύγχρονη γενικευμένη παρακμή να αναδείξει φωτεινές πνευματικές μορφές και να ευδοκήσει να λάμψει το φως της αλήθειας της Ορθοδοξίας που οι Πατέρες μας βίωσαν και δίδαξαν.
1 Βλ. αναλυτικά, Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Η θεώρηση των ιερών εικόνων στην Ορθόδοξη θεολογία και οι ανεικονικές αντιλήψεις του Ισλάμ, Εισήγηση στο 20ο θεολογικό συνέδριο Μεταπτυχιακών φοιτητών και Υπ. Διδακτόρων του Μεταπτυχιακού Θεολογικού Συνδέσμου του Τμήματος Θεολογίας του ΕΚΠΑ, στο https://www.entaksis.gr/ η-θεωρηση-των-εικονων-στην-ορθοδοξη-θε/
2 Ενέργειες του Θεού είναι οι άκτιστες θεϊκές δυνάμεις που εκδηλώνονται στις σχέσεις του Θεού με τον άνθρωπο και τον κόσμο. Όλα τα όντα μετέχουν στην ουσιοποιό ενέργειά Του (δημιουργική ενέργεια, που δίνει την ύπαρξη στα όντα), ενώ τα λογικά όντα (άγγελοι – άνθρωποι) μετέχουν και στη λογοποιό ενέργειά Του (ενέργεια που προικίζει τα όντα με λογική). Άλλα όντα μετέχουν στη σοφοποιό και στη θεοποιό ενέργεια του Θεού. Βλ.Ν. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, τ. Β΄,΄ Θεσσαλονίκη 1999,σελ. 46-48,181. Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Η χρήση της Αγίας Γραφής εναντίον των αιρέσεων από τον Άγιο Επιφάνιο Κύπρου, (διδακτορική διατριβή) Θεσσαλονίκη 1998,σελ. 146.
3Βλ.Αγίου Διονυσίου Αρεοπαγίτου, Περί θείων ονομάτων,9, PG 3, 916C.Αγίου Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Θησαυρός, ΙΘ΄, PG 75, 316C. Μ. Βασιλείου, Κατά Εὐνομίου, Ι, Η΄, PG 29, 528C..
4Οι Πατέρες μας υποστήριξαν την οντολογική διάκριση ανάμεσα στην Ουσία του Θεού και των Ενεργειών Του. Αυτή η διάκριση, αποδείχθηκε ιδιαιτέρως κρίσιµη στην εξήγηση της φαινοµενικής αντινοµίας ενός αγεφύρωτου οντολογικού χάσµατος µεταξύ του Θεού και της Δηµιουργίας Του, και ενός προσιτού Δηµιουργού, ο οποίος ήταν άρρηκτα συνδεδεµένος µε τη ζωή των πλασµάτων Του. Υποστηρίζοντας την ουσιαστική ακαταληψία και την ταυτόχρονη αποκάλυψη του Θεού στην ανθρωπότητα µέσω των Ενεργειών Του, των οποίων ο άνθρωπος είναι φορέας µέσω της πίστης επισημαίνουν ότι ο άνθρωπος μπορεί να γνωρίζει τις ιδιότητες του Θεού αλλά το περιεχόμενο της φύσης Του παραμένει κρυμμένο για την ανθρώπινη αντίληψη. Η Ουσία του Θεού δεν είναι μόνο άρρητος και ακατανόητος, αλλά είναι και παραμένει αμέθεκτος και ακοινώνητος από τα κτιστά όντα, είτε υλικά είτε νοερά. Κανένα κτιστό όν δεν μπορεί να μετάσχει στη Θεία Ουσία παρά μόνο στις άκτιστες Ενέργειες του Θεού. Όλα τα όντα μετέχουν στην ουσιοποιό ενέργεια του Θεού και λαμβάνουν από το Θεό το «είναι». Οι άνθρωποι μετέχουν στη ζωοποιό και σοφοποιό ενέργεια του Θεού και κατέχουν τη ζωή και το λόγο κάτι το οποίο τους ξεχωρίζει από τα άλλα κτιστά όντα. Τέλος, οι Άγιοι της Εκκλησίας μας μετέχουν στην θεοποιό ενέργεια του Θεού. Βλ. Ν. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία,τ. Β΄, Θεσσαλονίκη 1999,,σελ.181.
5Βλ.Ιωάννου Ρωμανίδη Πρωτοπρεσβυτέρου, Το προπατορικόν αμάρτημα, Αθήνα 1989, σελ.λγ΄έξ.
6Ν. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β΄, ο.π., σελ.113-114.
7 Παρότι ο Θεός είναι ακατάληπτος και απρόσιτος, αποκαλύπτει τον εαυτό Του µε τις Ενέργειές Του, µε τη µορφή θείων ονοµάτων, χαρακτηριστικών και όρων. Βλ. Αγίου Γρηγορίου Νύσσης, Κατά Εὐνοµίου II,PG 45, 1029A και Περί ψυχῆς και ἀναστάσεως, PG 46, 25A.
8Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Προς τους διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας, Λόγος 1, PG 94, 1252BC και 1301A.
9Βλ.ο.π., Λόγος 3, PG 94, 1353B.
10Βλ.ο.π., Λόγος 1, PG 94, 1249CD.
11Βλ.ο.π.,Λόγος 1,PG 94, 1264B.
12Βλ. αναλυτικά, Δ. Τσελεγγίδη,«Η χαρισματική παρουσία του πρωτοτύπου στην εικόνα του κατά την εικονολογία της Εκκλησίας», στο Οικοδομή και Μαρτυρία – Έκφρασις αγάπης και τιμής εις τον Σεβασμιώτατον Μητροπολίτην Σερβίων και Κοζάνης Διονύσιον, (Β’ Τιμητικός Τόμος), Κοζάνη 1992, σελ. 405 – 420.
13Βλ. Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Προς τους διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας, Λόγος 3, PG 94, 1352CD.
14Βλ.Δεκάλογος τῆς κατά Χριστόν νομοθεσίας, PG 150, 1093Α.
15Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Η θεραπεία του κόσμου. Η Ορθόδοξη Θεολογία απέναντι στις σύγχρονες προκλήσεις, Θεσσαλονίκη 2004,σελ. 152.
16Αγίου Ιωάννου Δαμασκηνού, Προς τους διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας, Λόγος 3,PG 94, 1352C
17 Βλ.σχ. Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Αμαρτία: Ενοχή ή πένθος; Θεσσαλονίκη 2011,σελ.154εξ.
18Γέρων Ιωσήφ Βατοπαιδινός, Το αληθινό νόημα του Πάσχα, στο
https://www.pemptousia.gr/2020/04/to-alithino-noima-tou-pascha/
19 Ἁγίου Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ὑπόμνημα εἰς τήν πρός Κορινθίους δευτέραν ἐπιστολήν, PG 61,467.
20Βλ.Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Αμαρτία: Ενοχή ή πένθος; ο.π.,σελ.80,163.
21 Βλ., Το προπατορικόν αμάρτημα, ο.π., σελ. 118.
22 Λέγει ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας: «τῶν τέκνων δέ ἡ τελεία ἀγάπη, ἧς ἃπας ἀπελλήλαται φόβος. Οὒτε γάρ μισθῶν ἀποτυχίαν,οὒτε πληγάς ἓστι δεδιέναι τῶν εκείνως ἑρώντα· τό μέν γάρ δούλων, ἑκείνο δέ μισθωτῶν· τό δ’ οὒτω καθαρῶς φιλεῖν μόνων γίνεται τῶν υἱῶν».Βλ. Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς 7, PG 150, 720D.
23Όπως λέγει ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, «ὁ τόν θάνατον δεδοικώς, δοῦλος ἐστι, καί πάντα ὑφίσταται ὑπέρ τοῦ μή ἀποθανεῖν».Βλ. Ὁμιλία εἰς τήν πρός Ἑβραίους, PG 63, 41.
24 Βλ. Ιωάννου Ρωμανίδη Πρωτοπρεσβυτέρου, Το προπατορικόν αμάρτημα, ο.π., σελ. 116εξ.
25 Βλ. Ἁγίου Κυρίλλου Ἀλεξανδρείας, Ἐρμηνεία εἰς τήν πρός Ρωμαίους ᾿Επιστολήν, PG 74, 788-789: «νενόσηκεν οὖν ἡ φύσις τήν ἁμαρτίαν, διά τῆς παρακοῆς τοῦ ἑνός, τουτέστιν τοῦ ᾿Αδάμ». Ιωάννου Ρωμανίδη Πρωτοπρεσβυτέρου, Το προπατορικόν αμάρτημα, ο.π., σελ. 168, Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Αμαρτία: Ενοχή ή πένθος; ο.π.,σελ.52εξ.
26Η αμαρτία αποτελεί ασθένεια που εισέβαλλε μέσα στην φύση μας η οποία κληρονομείται σε όλο το ανθρώπινο γένος. Βλ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Ερμηνεία εις την προς Ρωμαίους Επιστολήν, PG 74, 789Β.Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Αμαρτία: Ενοχή ή πένθος; Θεσσαλονίκη 2011,σελ.42εξ.
27Βλ. Ιωάννου Ρωμανίδη Πρωτοπρεσβυτέρου, Το προπατορικόν αμάρτημα, ο.π., σελ. 117.
28Βλ. την ομιλία: Σκοπός της ζωής μας ο αγιασμός
στο https://www.youtube.com/watch?v=AssiUC70xtc
29 Πνευματικὲς νουθεσίες, Περὶ Νοερᾶς Προσευχῆς, Δακρύων καὶ Χάριτος,στο
http://users.uoa.gr/~nektar/orthodoxy/gerontikon/gerwn_efraim_katoynakiwths_pneymatikes_noy8esies.htm
30Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Επιστολή Α΄ προς Ακίνδυνον, Εισαγωγή, Μετάφρασις-Σχόλια υπό Π. Χρήστου,τ.1, Πατερικαί Εκδόσεις, «Γρηγόριος ο Παλαμάς», Θεσσαλονίκη 1981, σελ. 419,420.
31 Βλ. αναλυτικά, Γ. Μαντζαρίδη, Η πνευματική ζωή κατά τον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά, Παλαμικά, Θεσσαλονίκη 1973, σελ. 251-253.
32Ο Ν. Ματσούκας επισημαίνει ότι η αποκάλυψη του Θεού, όπως παρουσιάζεται και ερµηνεύεται από τα βιβλικά και εκκλησιαστικά γεγονότα, δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι Θεοφάνειες που αρχίζει στην ίδια την πράξη της Δηµιουργίας και κορυφώνεται µε την ενανθρώπηση του Λόγου. Βλ. Δογµατική και Συµβολική Θεολογία, τ. Β΄,ο.π., σελ.58εξ.
33Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά, Επιστολή Α΄΄προς Ακίνδυνον, εκδ. Κυρομάνος, επ. Π. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1992, σελ. 214.Βλ.επίσης Ν.Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία, τ.Γ, Θεσσαλονίκη 1997, σελ. 121. Σ. Γιαγκάζογλου, «Η αποδεικτική μέθοδος στη Θεολογία του Γρηγορίου Παλαμά», στο Φιλοσοφία και Ορθοδοξία, εκδ. υπό Κ.Βουδούρη, Αθήνα 1994, σελ.52.
34Αρχιμ.Σωφρονίου, Οψόμεθα τον Θεόν καθώς εστι, Ιερά Μονή Τιμίου Προδρόμου, Έσσεξ Αγγλίας 1992,σελ. 164.
35 Βλ. αναλυτικά για το θέμα των έμφυλων ταυτοτήτων: Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Οι έμφυλες ταυτότητες και η ενοφυλία των Γνωστικών. Θεολογική και ανθρωπολογική προσέγγιση, Θεσσαλονίκη 2018 και στο https://www.pemptousia.gr/2018/03/i-emfiles-taftotites-ke-i-enofilia-ton-gnostikon/
36Εμιλί Λανέζ, Η τραγική εμπειρία της “θεωρίας του γένους”. Ο γκουρού John Money, ο πατέρας της “θεωρίας των δύο φύλων”, είχε δοκιμάσει σε δίδυμα τη θεωρία του, https://kars1918.wordpress.com/2016/10/16/la-theorie-du-genre/
37Βλ.Α.Ζιούτη, Ο γονέας 1, ο γονέας 2, και τα όρια του μυαλού,https://www.ethnos.gr/opinions/article/26532/ogoneas1ogoneas2kaitaoriatoyc2b5yaloy
38Βλ. αναλυτικά για το συγκεκριμένο θέμα: Αρχιμ. Θεοφίλου Λεμοντζή, Γονέας Α΄, γονέας Β΄ ή πατέρας και μητέρα; https://www.pemptousia.gr/2023/01/goneas-a-goneas-v-i-pateras-ke-mitera/