Οι ραγδαίες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις και εθνικιστικές εκρήξεις, που παρατηρούνται τα τελευταία χρόνια στα Βαλκάνια, έφεραν στην επικαιρότητα το θέμα των Βλάχων. Ένα θέμα που πυροδοτείται έντεχνα από γνωστούς προπαγανδιστικούς κύκλους της Ρουμανίας και των Σκοπίων.
Με τον όρο Βλάχοι εννοούμε τους λατινοφώνους υπηκόους της άλλοτε απέραντης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Με βάση αυτό το δεδομένο ποικίλλουν φυλετικά. Αυτό σημαίνει ότι κατάγονται από όλους τους λαούς, οι οποίοι επί ρωμαιοκρατίας εκλατινίζονται. Εμφανίζονται στα βρετανικά νησιά, όπου υπάρχουν οι αυτόχθονες Ουαλλοί, στην ευρωπαϊκή ήπειρο, όπου απόγονοι είναι οι Βαλλώνοι, αλλά και στην ελληνική χερσόνησο και πέραν του Δουνάβεως.
Οι Βλάχοι στα Βαλκάνια προήλθαν από Ιλλυριούς, Θράκες και Έλληνες. Σε αντίθεση με τους Βλάχους, Ιλλυριούς και Θράκες, που εκσλαβίζονται, οι Έλληνες Βλάχοι επιβίωσαν, γιατί η κάθοδος των Σλάβων δεν επέφερε εθνολογική αλλοίωση του ελληνικού χώρου.
Επομένως κάθε αναφορά σήμερα στους Βλάχους των Βαλκανίων σημαίνει τους Βλαχοφώνους Έλληνες, οι οποίοι κατά τους τελευταίους αιώνες κατακλύζουν τα Βαλκάνια, όπου δημιουργούν μικρούς και μεγάλους βλαχικούς οικισμούς.
Αποφασιστικής σημασίας γεγονός για τη διασπορά των Βλάχων στα Βαλκάνια υπήρξε το έτος 1769, κατά το οποίο συνέβη η πρώτη καταστροφή της Μοσχοπόλεως, η οποία απέβη η πραγματική Μητρόπολη των ελληνοβλαχικών κοινοτήτων και η αντιπροσωπευτικότερη μορφή αστικής οργανώσεως στη Χερσόνησο του Αίμου.
Μετά τη Μοσχόπολη, η Γράμμουστα, η Νικολίτσα, το Λινοτόπι και οι περιφερειακοί τους οικισμοί στάθηκαν η δεύτερη πηγή διασποράς των Βλάχων στα Βαλκάνια.
Οι Βλάχοι του βαλκανικού χώρου εμφανίζονται ως νομαδοκτηνοτρόφοι και εμποροβιοτέχνες και συμβάλλουν αποφασιστικά στην οικονομική και πνευματική ανάπτυξη των χωρών, όπου εγκαθίστανται. ’Ενα άλλο επάγγελμα των Βλάχων είναι το κιρατζιλίκι (αγωγιατισμός). Πρόκειται για τα καραβάνια, που ήταν ομάδες μεταγωγικών ζώων, στα οποία φορτώνονταν τα εμπορεύματα και τους έφερναν σε επαφή με την βαλκανική πραγματικότητα.
Γενικά η ιστορία των βλάχικων πληθυσμών αποτελεί σημαντικό κεφάλαιο της βαλκανικής διαστάσεως της ρωμιοσύνης. Όλοι άλλωστε οι Βλάχοι που κατοικούν σήμερα στην Αλβανία, τα Σκόπια, τη Σερβία, τη Βουλγαρία και τη Ρουμανία (κυρίως στην περιοχή της Δοβρουτσάς) διατηρούν τη συνείδηση ότι προέρχονται από την Ελλάδα.
Την ελληνικότητα των Βλάχων πολέμησε η ρουμανική προπαγάνδα, η οποία ισχυρίζεται ότι οι Βλάχοι κατέβηκαν στη Μακεδονία, Ήπειρο και Θεσσαλία από την πέραν του Δουνάβεως Δακία. Αυτό είχε ως συνέπεια τη δημιουργία του κουτσοβλαχικού ζητήματος, το οποίο ως υπαρκτό πολιτικο-ιστορικό πρόβλημα, καθόρισε την εξέλιξη των ελληνορουμανικών σχέσεων για έναν σχεδόν αιώνα.
Τα αίτια της δημιουργίας του ζητήματος υπήρξαν ο ρουμανικός μεγαλοϊδεατισμός και η ανάγκη αποπροσανατολισμού των Βλαχομολδαβών από την απώλεια της Τρανσυλβανίας από την Αυστροουγγαρία και της Βεσσαραβίας από τη Ρωσία. Επειδή κάθε προσπάθεια αντιμετωπίσεως αυτών των Μεγάλων Δυνάμεων εγκυμονούσε σοβαρούς κινδύνους για τις ηγεμονίες, έστρεψαν το ενδιαφέρον στους Βλάχους της Θεσσαλίας, Ηπείρου και Μακεδονίας, τους οποίους χαρακτήρισαν ως ομοεθνείς τους.
Η θεωρία αυτή είναι ανεδαφική για τους εξής λόγους:
1) Η ρωμαϊκή κατάκτηση στην Ήπειρο προηγήθηκε κατά 300 χρόνια εκείνης της Δακίας.
2) Η φημολογούμενη κάθοδος από τη Δακία στερείται ιστορικών ερεισμάτων. Η σχετική αναφορά της ρουμανικής προπαγάνδας στους βυζαντινούς χρονογράφους Κεκαυμένο και Χαλκοκονδύλη είναι παρωχημένη και έχει ανατραπεί. Άλλωστε δεν έχουμε στα αρχαία, βυζαντινά και νεότερα κείμενα ιστορικές πληροφορίες για μαζική μετακίνηση και εγκατάσταση ενός τόσον πολυπληθούς στοιχείου. Ο S. Dragomir αναφέρει ότι ούτε οι ιστορικές πηγές, που αναφέρονται στο βουλγαρικό έδαφος ούτε εκείνες στη Σερβία δεν μας έχουν διασώσει κάποια ιστορική μαρτυρία για μετακινήσεις ρουμανικού πληθυσμού. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι οι Ρωμαίοι δεν θα επέτρεπαν ποτέ σε ανυπότακτους εχθρούς να εγκατασταθούν στην καρδιά της Βαλκανικής αντί να τους απωθήσου πέραν του Δουνάβεως.
3) Η Μακεδονία έδωσε την πέμπτη –και όχι μόνον– λεγεώνα, η οποία ενώνοντας τη λόγχη της με εκείνες των ρωμαϊκών λεγεώνων εκπόρθησε το βασίλειο των σκληροτράχηλων Δακών. Το γεγονός αυτό καθιστά απίθανη την άποψη ότι οι νεοκατακτημένοι Γετοδάκες έμαθαν στους Μακεδόνες, παλιούς υπηκόους και στρατιώτες των Ρωμαίων, τη γλώσσα, των τελευταίων.
4) Εύγλωττη είναι η πληροφορία του Ιωάννου Λυδού, βυζαντινού χρονογράφου του Στ’ αι., ο οποίος βεβαιώνει ότι στα χρόνια του οι περισσότεροι κάτοικοι της βαλκανικής είναι Έλληνες και μιλούν τη γλώσσα των Ιταλών, δηλαδή τη λατινική.
5) Οι έρευνες του ανθρωπολόγου Άρη Πουλιανού στον ελληνικό χώρο και του Ρώσου M.B. Σεργκιέβσκι στην περιοχή του Δουνάβεως απέδειξαν ότι οι Βλάχοι του ελληνικού χώρου είναι αυτόχθονες και δεν έχουν καμία ομοιότητα με τους ανθρώπους του Δούναβη και του Αίμου.
6) Η προσπάθεια να αποδειχθεί ότι οι Βλάχοι της Μακεδονίας, Ηπείρου και Θεσσαλίας ήρθαν από τη Δακία είναι λογικά ακατανόητη και πρακτικά ασύμφορη. Ούτε λογικό ούτε εύλογο είναι να παραδεχθούμε ότι οι ρουμάνοι άφησαν τις πλούσιες και εύφορες πεδιάδες της Δακίας και ήρθαν να αποικίσουν τις άγονες και πετρώδεις περιοχές των μακεδονικών και ηπειρωτικών ορέων. Όπως παρατηρεί ο καθηγητής Αγαπητός Τσοπανάκης «Δεν ξεσηκώνεται κανείς από την ευλογία της Ρουμανίας για να τυραννιέται στα κατσάβραχα της Πίνδου και του Βοϊου».
Με το ίδιο σκεπτικό δεν μπορεί κανείς να παραδεχθεί ότι οι Βλάχοι του βαλκανικού χώρου είναι απόγονοι ρωμαίων αποίκων. Οι Ρωμαίοι, που είχαν κατακτήσει ολόκληρη την Ευρώπη και μέρος της Ασίας και της Αφρικής, είχαν στη διάθεσή τους να διαλέξουν τα πιο εύφορα μέρη για να στείλουν εκεί αποίκους.
Συμπερασματικά, μπορούμε να πούμε ότι οι Βλάχοι είναι αυτόχθονες Έλληνες εκλατινισμένοι. Είναι οι λατινόφωνοι υπήκοοι της άλλοτε απέραντης ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Χρονολογούνται από την εμφάνιση των Ρωμαίων στην ελληνική χερσόνησο και κοιτίδα τους είναι η πανάρχαια οδική αρτηρία που συνδέει τη Δύση με την Ανατολή, η μετέπειτα Εγνατία οδός.
Το δευτερεύον γλωσσικό τους ιδίωμα, τα βλάχικα, κατάλοιπο της επιδράσεως που άσκησε η δημώδης λατινική στην ηπειρωτική Ελλάδα κατά τη ρωμαιοκρατία και την πρωτοβυζαντινή περίοδο, αφορά επαγγελματικές, φιλικές, οικογενειακές σχέσεις. Η κύρια γλώσσα των Βλάχων στη λατρεία, τη διοίκηση και την εκπαίδευση ήταν και είναι η ελληνική. Η ύπαρξη αυτού του ιδιώματος δεν παίζει κανένα απολύτως ρόλο στο ζήτημα της εθνικής τους συνειδήσεως. Άλλωστε, όπως έχει λεχθεί, «ουχί η γλώσσα, αλλ’ η εθνική συνείδησις και η συνταύτισις ιδεών και παραδόσεων αποτελούν τα μόνα στοιχεία προς κατάταξιν των φυλών σε έθνη».
Είναι πολύ χαρακτηριστική η δήλωση του καθηγητού του Πανεπιστημίου Βελιγραδίου Dusan Popovic: «Αναμφισβήτητα οι Αρμάνοι (Βλάχοι) αισθάνονται Έλληνες και είναι οι φορείς της γλώσσας, του τρόπου ζωής, του πνεύματος των Ελλήνων στον δυτικό κόσμο και στις χώρες μας».