ΓΕΩΡΓΙΟΥ Ν. ΦΙΛΙΑ
Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών
Είναι γνωστό ότι, στην εβραϊκή λατρεία είχε ενταχθεί η σπουδαία θρησκευτική ποίηση του Ισραήλ, σημαντικό τμήμα της οποίας είναι οι Ψαλμοί. Δεν αποτελεί υπερβολή ο ισχυρισμός ότι οι Ψαλμοί συνιστούν την ουσία ολόκληρης της Π.Δ.: ανακεφαλαιώνουν την περί Θεού και Μεσσία διδασκαλία, επεξηγούν την πνευματική αξία του νόμου του Θεού, εμβαθύνουν στο μυστήριο του ανθρώπου και της σχέσεώς του με το Θεό, εξαίρουν τις αρετές και αποτελούν πηγή διδαχής σε ποικίλα θέματα. Γι’ αυτό οι Ψαλμοί θεωρούνται σημαντικά τμήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας.
Η βάση για την ένταξη των Ψαλμών στη χριστιανική Λατρεία υπήρξε η χρησιμοποίηση ψαλμικών στίχων από τον Κύριο και τους Αποστόλους. Κατά την έξωση των κολλυβιστών από το Ναό, οι Μαθητές ενθυμούνται τον Ψαλμό 68, 10· ο ευαγγελιστής Ματθαίος θεωρεί ότι ο παραβολικός λόγος του Κυρίου εκπληρώνει τον Ψαλμό 77, 28 και παραθέτει στη διήγηση περί της Σταυρώσεως τα ψαλμικά χωρία ’έδωκαν οίνον μετά χωλής (Ψαλμός 68, 22) και διεμερίσαντο τα ιμάτιά μου (Ψαλμός 21, 19) · ο Κύριος αποστομώνει τους Φαρισαίους με τον Ψαλμ. 109, 1 και υπενθυμίζει στους αρχιερείς και γραμματείς τον Ψαλμό 8, 3· ο Ίδιος αναπέμπει το αλληλουάριο κατά το Μυστικό Δείπνο, κάποιους ψαλμικούς στίχους κατά την προσευχή στη Γεθσημανή, αλλά και κατά την ώρα της Σταυρώσεως.
Ψαλμικοί στίχοι υπάρχουν στην δοξολογική απάντηση της Θεοτόκου προς την Ελισάβετ (Λκ. 1, 46-55), στον ύμνο του Ζαχαρίου (Λκ. 1, 68-79) και στην αναφώνηση του Συμεών (Λκ. 2, 29-32). Ο απ. Παύλος χρησιμοποιεί ψαλμικούς στίχους σε Επιστολές του, όπως και ο αδελφόθεος Ιάκωβος, ενώ ο απ. Πέτρος αναφέρεται με ψαλμικούς στίχους (κατά τη διάρκεια της ομιλίας του- αμέσως μετά την Ανάληψη- στα πρώτα μέλη της Εκκλησίας) στην προδοσία του Ιούδα και στην ανάγκη αναπληρώσεώς του μέσα στον κύκλο των δώδεκα μαθητών. Όταν, αργότερα, ο Πέτρος απολογείται εξ ονόματος όλων των αποστόλων ενώπιον των αρχιερέων και γραμματέων, χρησιμοποιεί τον Ψαλμό 117, 22 για να δηλώσει τη δόξα του Αναστάντος Κυρίου.
Η χρησιμοποίηση των Ψαλμών στην πρωτοχριστιανική Λατρεία πιστοποιείται από μαρτυρίες των επιστολών του απ. Παύλου. Την εποχή εκείνη ούτε εκκλησιαστικοί ύμνοι υπήρχαν (με τη μεταγενέστερη έννοια του όρου), αλλά ούτε και μουσικό σύστημα ψαλμωδήσεως των ύμνων. Επομένως, η χρησιμοποίηση του ρήματος «ψάλλω» μόνο στη λειτουργική χρήση των Ψαλμών μπορεί να αναφέρεται. Υπό την έννοια αυτή πρέπει να ερμηνεύσουμε την αποστροφή των λόγων του απ. Παύλου ψαλώ τω πνεύματι, ψαλώ δε και τω νοΐ , η οποία εντάσσεται σε αναφορά του στην προσευχή της Εκκλησίας της Κορίνθου. Στην ίδια επιστολή σαφώς αναφέρεται ότι, κατά τη διάρκεια της λειτουργικής συνάξεως προβλεπόταν η χρήση των Ψαλμών από ειδική κατηγορία τεταγμένων προς το σκοπό αυτό, είναι δε προφανές ότι μετά την ψαλμώδηση των συγκεκριμένων ύμνων άρχιζε το Κυριακό Δείπνο (η Θεία Λειτουργία).
Τα παραπάνω πιστοποιούνται από τη μαρτυρία των Πράξεων, όπου παρατίθεται κείμενο προσευχής της πρώτης Εκκλησίας μετά από την απόλυση των Πέτρου και Ιωάννου από το συμβούλιο των αρχιερέων και πρεσβυτέρων (Πρ. 4, 24-26). Τονίζοντας το κείμενο του Ψαλμού 2 εξ. φρονούμε ότι καταδεικνύεται με τον καλύτερο τρόπο η ενσωμάτωση των Ψαλμών στην προσευχή της πρώτης χριστιανικής Εκκλησίας. Με ψαλμικούς στίχους αναφέρεται στην Ανάσταση του Κυρίου και ο απ. Παύλος κατά την ομιλία του στην εβραϊκή συναγωγή της Αντιόχειας της Πισιδίας. Οι μαρτυρίες αυτές καταδεικνύουν την ερμηνευτική τάση της πρώτης Εκκλησίας να προβάλλει τους Ψαλμούς ως κείμενα μιας χριστολογικής προαναγγελίας.
Αξιοσημείωτη είναι η χριστολογική ερμηνεία των Ψαλμών στην προς Εβραίους: ο Χριστός προβάλλεται ως «υιός» του Θεού, ως «πρωτότοκος της οικουμένης», ως ο «προσκυνούμενος υπό των αγγέλων» αλλά και ο υπεράνω των αγγέλων, ως ο μαρτυρούμενος υπό του αγίου Πνεύματος, ως ιερεύς εις τον αιώνα κατά την τάξιν Μελισεδέκ. Τα δεδομένα αυτά οδήγησαν έναν από τους σύγχρονους ερευνητές τον B. FISCHER να αναφερθεί στους Ψαλμούς ως «un livre prophetique acompli dans le Christ».
Η «χριστολογικοποίηση» των Ψαλμών
Υπό το νεολογίζοντα όρο «χριστολογικοποίηση» θέλουμε να διερευνήσουμε την τάση της πρώτης χριστιανικής Εκκλησίας, ώστε να χρησιμοποιεί στη Λατρεία της τους παλαιοδιαθηκικούς Ψαλμούς υπό την έννοια των χριστολογικών κειμένων, δηλαδή των μαρτυριών που προετοίμασαν την έλευση του Χριστού.
Ως βάση αυτής της «χριστολογικοποιήσεως» των Ψαλμών στη Λατρεία της πρώτης Εκκλησίας θα πρέπει να εκληφθούν οι λόγοι του ιδίου του Κυρίου προς τους μαθητές Του λίγο πριν από την Ανάληψη: Ούτοι οι λόγοι μου ους ελάλησα προς υμάς έτι ων συν υμιν, ότι δει πληρωθήναι πάντα τα γεγραμμένα εν τω νόμω Μωϋσέως και τοις προφήταις και Ψαλμοίς περί εμού. Το περιεχόμενο των συγκεκριμένων «γεγραμμένων» στα παραπάνω παλαιοδιαθηκικά κείμενα (επομένως και στους Ψαλμούς) επεξηγείται στους ακολουθούντες στίχους 46 και 47: Ούτως γέγραπται παθείν τον Χριστόν και αναστήναι εκ νεκρών τη τρίτη ημέρα, και κηρυχθήναι επί τω ονόματι αυτού μετάνοιαν εις άφεσιν αμαρτιών εις πάντα τα έθνη.
Τα παραπάνω «γεγραμμένα» ευρίσκουν εφαρμογή- στο θέμα του Πάθους του Κυρίου- στους Ψαλμούς 21 και 30, όπως επίσης και περί του θέματος της Αναστάσεως στον ψαλμικό στίχο συ δε κύριε ελέησόν με και ανάστησόν με και ανταποδώσω αυτοίς (Ψαλμ. 40, 11). Όπως προαναφέραμε, η πρώτη Εκκλησία προσεύχεται χρησιμοποιώντας τον Ψαλμ. 2έξ. για να αναφερθεί στο Πάθος του Κυρίου (Πρ. 4, 25-26). Πρόκειται για μία χριστολογική ερμηνεία κατά τη λειτουργική χρήση των Ψαλμών.
Αυτή, όμως, η χριστολογική ερμηνεία των Ψαλμών κορυφώνεται στο κήρυγμα του απ. Πέτρου προς τα πλήθη κατά την ημέρα της Πεντηκοστής, όταν αναφέρεται στο Πάθος και στην Ανάσταση του Κυρίου με τον Ψαλμό 15, 8-11, καθώς και στην δια της Αναλήψεως δόξα Του με τον ψαλμικό στίχο 109,1. Με ψαλμικούς στίχους αναφέρεται στην Ανάσταση του Κυρίου και ο απ. Παύλος κατά την ομιλία του στην εβραϊκή συναγωγή της Αντιόχειας της Πισιδίας. Οι μαρτυρίες αυτές καταδεικνύουν την ερμηνευτική τάση της πρώτης Εκκλησίας να προβάλλει τους Ψαλμούς ως κείμενα μιας χριστολογικής προαναγγελίας.
Αξιοσημείωτη είναι η χριστολογική ερμηνεία των Ψαλμών στην προς Εβραίους: ο Χριστός προβάλλεται ως «υιός» του Θεού, ως «πρωτότοκος της οικουμένης», ως ο «προσκυνούμενος υπό των αγγέλων» αλλά και ο υπεράνω των αγγέλων, ως ο μαρτυρούμενος υπό του αγίου Πνεύματος, ως Ιερεύς εις τον αιώνα κατά την τάξιν Μελισεδέκ. Τα δεδομένα αυτά οδήγησαν τον Τερτυλλιανό να γράψει ότι, «σχεδόν όλοι οι Ψαλμοί προβάλλουν το πρόσωπο του Χριστού και αντιπροσωπεύουν τον Υιό και λόγο του Θεού στη σχέση του με τον Πατέρα».
Ο B. FISCHER (μεγάλος Γερμανός λειτουργιολόγος) ασχολήθηκε ιδιαιτέρως με τη χριστολογική ερμηνεία των Ψαλμών από τους εκκλησιαστικούς συγγραφείς των πρώτων αιώνων. Μεταφέρουμε σε μετάφραση ένα μικρό τμήμα των σημαντικών του διαπιστώσεων: «Η μόνη ερμηνεία του ρόλου που έλαβαν οι Ψαλμοί στη Λατρεία της Εκκλησίας είναι ότι, εκείνοι που τους εισήγαγαν, τους ανέγνωσαν εκ νέου υπό το φως του Χριστού. Η ανάγνωση αυτή έδωσε στους Ψαλμούς ένα στοιχείο πληρότητας. Η συγκεκριμένη ερμηνεία των Ψαλμών από την εκκλησιαστική γραμματεία είναι το έδαφος, από το οποίο βλάστησε η λειτουργική τους χρήση. Έτσι, η πρώτη χριστιανική Εκκλησία δεν χρειάστηκε να μεταβάλει τα κείμενα των Ψαλμών, αλλά απλά να τα θεωρήσει μέσα από ένα χριστολογικό πρίσμα».
Στη σύγχρονη μορφή της Λατρείας δεν υπάρχει εκκλησιαστική Ακολουθία, στην οποία να μην προβλέπεται ανάγνωση Ψαλμών. Η ανάγνωση αυτή γίνεται κατ’ εκλογή, ανάλογα με τα θέματα των Ακολουθιών η των εορτών η των ωρών της ημέρας, η των άλλων περιστάσεων για τις οποίες επιτελείται μία προσευχή. Ασχέτως, όμως, με την «εκλογή» Ψαλμών, το Ψαλτήριο διαβάζεται ολόκληρο, διηρημένο σε είκοσι ίσα (σχεδόν) τμήματα, τα λεγόμενα «καθίσματα». Κάθε «κάθισμα» υποδιαιρείται σε τρεις στάσεις, κατά τον τύπο της Αγίας Τριάδος. Ο όρος «στάση» παραπέμπει στη στάση του σώματος κατά την ανάγνωση των Ψαλμών (οι συμμετέχοντες στη Λατρεία έψαλλαν η αναγίνωσκαν τους Ψαλμούς ιστάμενοι, δηλαδή ευρισκόμενοι σε όρθια θέση, κάθονταν δε μετά την ανάγνωση των τριών «στάσεων»).
Η κατανομή των ψαλμικών «καθισμάτων» προέρχεται από την παράδοση της Μονής του αγίου Σάββα και είχε οργανωθεί κατά τρόπο ώστε να αναγινώσκεται ολόκληρο το Ψαλτήριο κατά τη διάρκεια μιας εβδομάδας (αναγινώσκονταν, δηλαδή, τρία «καθίσματα» κάθε ημέρα, δύο στον Όρθρο και ένα στον Εσπερινό), κατά δε την περίοδο της Μ. Τεσσαρακοστής αναγινώσκεται ολόκληρο δύο φορές, διότι τα «καθίσματα» διπλασιάζονται (η λεγόμενη «ανακύκλιση» του Ψαλτηρίου). Το σύστημα κατανομής των Ψαλμών ονομάζεται «στιχολογία», στο τέλος δε του έντυπου λειτουργικού βιβλίου του Ψαλτηρίου υπάρχουν πίνακες με τον τίτλο «Ερμηνεία όπως δει στιχολογείσθαι το ψαλτήριον».
Η κατανομή αυτή επηρεάζει- ως προς την ονομασία- και τα τροπάρια που ακολουθούν την ανάγνωση των Ψαλμών. Έτσι, στην Ακολουθία του Όρθρου τα τροπάρια που ψάλλονται μετά το πρώτο «κάθισμα» του Ψαλτηρίου ονομάζονται και αυτά «καθίσματα», την δε Κυριακή (όταν διαβάζεται το τρίτο «κάθισμα» του Ψαλτηρίου, ο λεγόμενος «άμωμος»), τα τροπάρια που ακολουθούν ονομάζονται «ευλογητάρια», επειδή στο κάθε ένα από αυτά προτάσσεται ο 12ος στίχος του «αμώμου» (Ευλογητός ει Κύριε, δίδαξόν με τα δικαιώματά σου).
Εφόσον ο Εσπερινός αποτελεί την πρώτη (χρονικά) Ακολουθία της Εκκλησίας (νυχθήμερη τάξη, κατά το Γεν. 1, 5), αποτελεί την αρχή του «οίμου» (δρόμου). Ο 103ος Ψαλμός (με τον οποίο αρχίζει ο Εσπερινός) αποτελεί την «προετοιμασία του δρόμου», εξ ου και η ονομασία του ως «Προ-οιμιακού».
Ωρισμένοι Ψαλμοί αναγινώσκονται ή ψάλλονται πάντοτε στην ίδια Ακολουθία. Πρόκειται για τους σταθερούς Ψαλμούς των Ακολουθιών.
Οι εν λόγω Ψαλμοί επισυνάπτονται στον «Πίνακα των Ψαλμών απάσης της ημερονυκτίου Ακολουθίας της εν τω Μεγάλω Ωρολογίω περιεχομένης». Στους επόμενους πέντε πίνακες παρουσιάζονται τα αναγινωσκόμενα καθίσματα του Ψαλτηρίου κατά τις ιερές Ακολουθίες του εκκλησιαστικού έτους.
ΠΙΝΑΚΑΣ 1
α) Από 22 Σεπτεμβρίου μέχρι της Χριστού Γεννήσεως και
β) Από 15 Ιανουαρίου μέχρι Σαββάτου της Απόκρεω:
ΠΙΝΑΚΑΣ 2
α) Από της Χριστού Γεννήσεως μέχρι της 14 Ιανουαρίου, β) Από της Κυριακής της Απόκρεω μέχρι της Τυρινής και γ) Από της Κυριακής του Αντίπασχα μέχρι της 22 Σεπτεμβρίου:
ΠΙΝΑΚΑΣ 3
Κατά τις Α’, Β’, Γ’, Δ’, και Στ’ Εβδομάδες της Αγίας και Μεγάλης Τεσσαρακοστής
ΠΙΝΑΚΑΣ 4
Κατὰ τὴν Ε´ Εβδομάδα τῆς Αγίας καὶ Μεγάλης Τεσσαρακοστῆς
Κατά το Τυπικόν, εφόσον την Ε’ Εβδομάδα των Νηστειών τελείται Προηγιασμένη Θεία Λειτουργία, κατά τον Εσπερινό αναγινώσκεται το ιη’ Κάθισμα.
ΠΙΝΑΚΑΣ 5
Κατά την Αγία και Μεγάλη Εβδομάδα
ΕΝ ΕΠΙΛΟΓΩ
Η άποψη του καθ. Ι.Φουντούλη περί της εντάξεως των Ψαλμών στη Λατρεία της Εκκλησίας ανακεφαλαιώνει με τον καλύτερο τρόπο το συγκεκριμένο θέμα:
«Για
να πάρη τη θέσι το ψαλτήριο στην χριστιανική λατρεία συνέβαλαν πολλοί
λόγοι. Πρώτα-πρώτα η κληρονομία της παλαιάς λατρείας· ο νέος Ισραήλ την
παρέλαβε και την συνέχισε. Ήταν τώρα αυτός, η Εκκλησία, ο αληθινός και
νόμιμος συνεχιστής και κληρονόμος της αληθινής λατρείας του μόνου Θεού.
Μαζί με αυτήν παρέλαβε και το θεόπνευστο υμνολογικό της βιβλίο. Ήταν εξ
άλλου διπλά ιερό για τους χριστιανούς, γιατί το καθηγίασε
χρησιμοποιώντας το και ο ίδιος ο Κύριος. Μέσα σ’ αυτό υπήρχαν θαυμάσιοι
Ψαλμοί, άριστα προσαρμοζόμενοι προς το πνεύμα της όλης λατρείας. Υπήρχαν
και οι προφητείες αναφερόμενες στο Χριστό. Ήδη στην Καινή Διαθήκη και ο
Κύριος ο ίδιος και οι Απόστολοι και βραδύτερα οι Πατέρες σχεδόν σε κάθε
Ψαλμό βρίσκουν μεσσιανικά στοιχεία. Προφητείες που εξεπληρώθησαν κατά
γράμμα στο πρόσωπο και το έργο του Κυρίου και της Εκκλησίας Του. Με το
νέο αυτό πρίσμα οι Ψαλμοί εκχριστιανίζονται· ή μιλά σ’ αυτούς ο Θεός
Πατήρ προς το Χριστό ή ο Χριστός προς τον Πατέρα ή η Εκκλησία προς το
Χριστό ή ο Χριστός προς την Εκκλησία ή ο ιερός ποιητής ψάλλει το πάθος
και την δόξα του Χριστού. Με ανάλογο ερμηνευτικό τρόπο παρέκαμψαν και
ωρισμένες δυσκολίες, φράσεις που αναφέρονται στους εχθρούς και είναι
γεμάτες οργή και εκδίκησι, που δεν θα ταίριαζαν εύκολα στο στόμα των
Χριστιανών».
Η
τελευταία αυτή επισήμανση του αειμνήστου καθηγητή δίδει απάντηση σε ένα
δύσκολο ερώτημα: το πως η Εκκλησία της Χάριτος εναρμονίζεται (στο θέμα
της λειτουργικής χρήσεως των Ψαλμών) με τους λόγους του Κυρίου, ότι «ουκ
ήλθε καταλύσαι τον νόμο, αλλά πληρώσαι». Στιχούμενη στην αλήθεια αυτή, η
Λατρεία της Εκκλησίας μέσα από την ανάγνωση των Ψαλμών επανερμηνεύει τη
θεολογία της Παλαιάς Διαθήκης, ανακαινίζοντας τα «αρχαία» (κατά την
Παύλεια ρήση) και απευθύνοντας την προσευχή και την οφειλόμενη δοξολογία
προς τον Κύριο Ιησού, «άχρι ου έλθη».
Εισήγηση στο Επιστημονικό Λειτουργικό Συμπόσιο με θέμα «Το ήθος και ο χαρακτήρας της λατρείας της Ορθοδόξου Εκκλησίας» που πραγματοποιήθηκε στο Συνεδριακό Κέντρο της Ιεράς Μητροπόλεως Περιστερίου στις 6-8 Ιουνίου 2023
ΨΗΦΙΟΠΟΙΗΣΗ : Ι.Ν.ΑΓΙΩΝ ΤΑΞΙΑΡΧΩΝ ΙΣΤΙΑΙΑΣ