Εξόριστος στη Σιβηρία ο νεαρός επαναστάτης Ντοστογιέφσκι, για απόπειρα δολοφονίας του Τσάρου, χρησιμοποιούσε τις σελίδες της Καινής Διαθήκης, που του χάρισε μια γρια στο σταθμό του τραίνου της εξορίας, για να ανάβει την πίπα του. Είχε «καπνίσει» όλο το κατά Μάρκο και Ματθαίο Ευαγγέλιο και είχε αρχίσει το κατά Λουκά, όταν αποφάσισε, από περιέργεια, να ρίξει μια ματιά στις σελίδες που είχαν απομείνει. Εκεί τον περίμενε η παραβολή του Ασώτου υιού... Η συνέχεια είναι γνωστή.
Συνέντευξη της Marguerite Souchon* στην Aziliz Le Corre
Μετάφραση: Ευάγγελος Δ. Νιάνιος
FIGAROVOX. - Εκδώσατε το Πρώτο μέρος του βιβλίου σας Ο Θεός του Ντοστογιέφσκι. Αν ο Ντοστογιέφσκι είναι ο διασημότερος Ρώσος συγγραφέας, είναι ο κατ' εξοχήν Ρώσος συγγραφέας;
Marguerite Souchon. - Απολύτως – αφού όλοι οι Ευρωπαίοι όταν κλείνουν ένα μυθιστόρημα του Ντοστογιέφσκι λένε ότι, πραγματικά, μόνο οι Ρώσοι γράφουν τέτοια πράγματα! Δεν είναι τυχαίο που ένα από τα κεφάλαιά μου τιτλοφορείται: « Γιατί οι χαρακτήρες είναι όλοι τρελοί;".
Εναντίον του εξευρωπαϊσμού
Από την άλλη, ασχολούνταν κυρίως με το μέλλον της Ρωσίας και ταυτόχρονα με τους νέους Ρώσους –σχεδόν όλοι οι κύριοι χαρακτήρες του είναι μεταξύ δεκαοκτώ και είκοσι οκτώ ετών– που ήταν χαρακτηριστικό της εποχής του: ολόκληρη η λογοτεχνική κοινότητα της Πετρούπολης αναρωτιόταν για την κατεύθυνση που έπρεπε να ακολουθήσει η Ρωσική Αυτοκρατορία και έβλεπε να γεννιούνται καινούρια ρεύματα σκέψης, εισαγόμενα από τη Δύση: σοσιαλισμός, ορθολογισμός, αθεϊσμός... Ο Ντοστογιέφσκι πολέμησε ακριβώς ενάντια σε αυτά τα ρεύματα και αναμφίβολα θα ήταν εξαιρετικά αναστατωμένος αν μάθενε ότι ορισμένοι τον θεωρούν Ευρωπαίο συγγραφέα, ενώ ακριβώς ήθελε να γλιτώσει τη Ρωσία από τη μοίρα της Ευρώπης.
Όσο για το ύφος του, κι εκεί, αμφιβάλλω αν θα μπορούσε να γίνει πιο ρωσικό: άλλωστε, μέχρι τα τέλη του 20ου αιώνα οι μεταφραστές μας πάντα τον «διόρθωναν» και το λειάνανε, για να τον κάνουν πιο ευανάγνωστο στους Γάλλους.
Ο Ντοστογιέφσκι γνώρισε τη δόξα πολύ αργά, γιατί; Ποιος ήταν πριν αναγνωριστεί για την τέχνη του;
Γνώρισε τη δόξα μικρός … και αργότερα μεγάλος: ήταν είκοσι πέντε ετών όταν κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα Οι Φτωχοί, το οποίο γνώρισε αμέσως επιτυχία. Ένας από τους μεγαλύτερους κριτικούς της εποχής έφτασε στο σπίτι δακρυσμένος στις τέσσερις το πρωί αφού το διάβασε μια κι έξω! Η παραμονή του στο κάτεργο, και στη συνέχεια η εξορία του στην κεντρική Ασία τον απομακρύνουν για δέκα χρόνια από τη λογοτεχνική ζωή της Αγίας Πετρούπολης. Καταφέρνει ωστόσο να αποκτήσει ξανά όνομα με το Αναμνήσεις από το σπίτι των πεθαμένων, την αφήγηση της σωφρονιστικής εμπειρίας του, αλλά είναι αλήθεια ότι μόλις επέστρεψε στην Αγία Πετρούπολη, βρίσκεται λίγο περιθωριοποιημένος: έχοντας περάσει τα σαράντα, πρώην κατάδικος, στρατιωτικά ταπεινωμένος, χήρος, ορφανός, απένταρος, συγγραφέας της παλιότερης γενιάς σε σύγκρουση με τις καινούριες ιδέες. Οι Αναμνήσεις του άνοιξαν ξανά τις πρώτες πόρτες: έχει στήλες στις εφημερίδες, εκδίδει δική του επιθεώρηση, κάνει δημόσιες αναγνώσεις... Δημοσιεύει σε πολυδιαβασμένες λογοτεχνικές επιθεωρήσεις, και τα έργα του άλλοτε γίνονται δεκτά με ενθουσιασμό ( Έγκλημα και Τιμωρία ), άλλοτε χλιαρά (Ο Ηλίθιος). Στη συνέχεια έβαλε πραγματικά φωτιά στη λογοτεχνική και πνευματική ζωή της εποχής με το μυθιστόρημα Οι Δαιμονισμένοι.
Χριστός και αλήθεια
Ποια ήταν η σχέση του με την πίστη;
Εμμονη και παράδοξη. Πρόσφατα αφιέρωσα ένα βιβλίο Ο Θεός του Ντοστογιέφσκι σε κάποιον που μου είπε: « Σε κάθε περίπτωση, ένα πράγμα είναι σίγουρο, πίστευε πραγματικά στον Θεό!». Το επόμενο άτομο, ενώ έγραφα την αφιέρωσή του, είπε: « Πολύ βασανισμένος, αυτός ο συγγραφέας: ποτέ δεν κατάφερε πραγματικά να πιστέψει στον Θεό». Το ανέκδοτο τα λέει όλα: Ο Θεός είναι η ραχοκοκαλιά των μυθιστορήματών του, σίγουρα πρωτεϊκος, ασύλληπτος, αλλά πανταχού παρών. Από την παιδική του ηλικία, ο συγγραφέας αισθάνεται μια κλήση προς την υπέρβαση και έχει μια μπερδεμένη διαίσθηση για ανώτερα πράγματα. Ταυτόχρονα, βασανίζεται από το πρόβλημα του κακού στον κόσμο, και μαζί με αυτό το ζήτημα της ελεύθερης βούλησης, αυτό το φαρμακωμένο δώρο που έχει δώσει ο Θεός στην ανθρωπότητα. Δεν είναι τυχαίο ότι το βιβλικό βιβλίο που τον αναστατώνει περισσότερο είναι αυτό του Ιώβ: Θεός και Σατανάς στοιχηματίζουν στην πίστη του δίκαιου αθώου, του οποίου η καρδιά γίνεται πεδίο σύγκρουσης Καλού και Κακού.
«Η ομορφιά είναι ο πρώτιστος κανόνας των ορθόδοξων εικόνων και το σημάδι μιας αρμονίας του άλλου κόσμου που αντικατοπτρίζεται στον δικό μας».
Η μορφή του Χριστού βρίσκεται στο κέντρο της πίστης του. Κατά την απελευθέρωσή του από τη φυλακή, ο Ντοστογιέφσκι έγραψε μια επιστολή που παρουσιάστηκε ως ένα είδος πνευματικής διαθήκης: « Μέχρι σήμερα είμαι (…) παιδί απιστίας ή αμφιβολίας, και θα είμαι έτσι μέχρι τον τάφο. Πόση ταλαιπωρία... μου κοστίζει αυτή η δίψα να πιστέψω. Και προσθέτει περαιτέρω: « Δεν υπάρχει τίποτα πιο όμορφο, πιο βαθύ, πιο συμπαθητικό, πιο λογικό, πιο αρρενωπό και πιο τέλειο από τον Χριστό. (…) Αν μου αποδείκνυαν ότι ο Χριστός είναι μακριά από την αλήθεια, και ότι ήταν πραγματικό ότι η αλήθεια είναι μακριά από τον Χριστό, θα προτιμούσα να είμαι με τον Χριστό παρά με την αλήθεια». Ρισκάρει ελάχιστα με αυτή την τελευταία πρόταση, αφού είναι πεπεισμένος ότι ο Χριστός είναι η αλήθεια, και ότι, αν είναι πράγματι «η οδός», είναι αυτόν που πρέπει να ακολουθήσει ο άνθρωπος: ατελής, απογοητευμένος, χωρίς τη θεϊκότητά του, πρέπει να τείνει προς τον Θεό που, σαρκωμένος, ήρθε να γεμίσει αυτό το κενό από το οποίο υποφέρουν όλοι οι χαρακτήρες του. Αλλωστε, όσοι από τους ήρωές του επιμένουν στον αθεϊσμό σχεδόν όλοι αυτοκτονούν.
Η εμπειρία του κάτεργου
Τον μεταμόρφωσε η εμπειρία του κάτεργου;
Σίγουρα! Ξεκίνησε χάνοντας έναν ορισμένο ρωσισμό της νιότης του, ανακαλύπτοντας ότι ο άνθρωπος δεν γεννιέται θεμελιωδώς καλός. Η επανειλημμένη ανάγνωση των Ευαγγελίων, του μοναδικού επιτρεπομένου βιβλίου, και η επαφή με αιμοδιψείς κατάδικους του έδωσαν τροφή για σκέψη για το κακό στον άνθρωπο. Οι Ρώσοι ονομάζουν του κατάδικους δυστυχείς : είναι «κακοί» με την ετυμολογική έννοια του όρου, δηλαδή ότι εξέπεσαν, έχουν κάνει κακό. Συνέβη σ’ αυτούς, αλλά θα μπορούσε να ήταν οποιοσδήποτε άλλος, αφού όλοι οι άνθρωποι φέρουν το κακό μέσα τους – εδώ επανασυνδεόμαστε με την ιδέα του προπατορικού αμαρτήματος.
Η εμπειρία του κάτεργου έκανε επίσης τον Ντοστογιέφσκι μοναδικό συγγραφέα: στην εποχή του όλοι έγραφαν για τους ανθρώπους, αλλά ποιος τους ήξερε πραγματικά; Όσοι έγραφαν ανήκαν στην καλή κοινωνία και είχαν μια ιδέα γι' αυτούς που συχνά στερούνταν ακρίβειας. Οι άνθρωποι που περιγράφει ο Ντοστογιέφσκι στα μυθιστορήματά του είναι αληθινοί και συνήθως είναι τραχείς, βίαιοι και ελαττωματικοί, ωστόσο δείχνουν συμπόνια, μεγαλείο ψυχής και βάθος.
Κάνετε ένα πολύ απλό αλλά καίριο ερώτημα για την κατανόηση του έργου του συγγραφέα: γιατί οι ήρωες του Ντοστογιέφσκι υποφέρουν συνέχεια;
Είναι αλήθεια ότι δεν είναι πολύ διασκεδαστικά τα μυθιστορήματα του Ντοστογιέφσκι, και το καταλαβαίνεις πριν καν διαβάσεις μια γραμμή, όταν πρέπει να διαλέξεις ανάμεσα σε τίτλους όπως Έγκλημα και Τιμωρία ή Ταπεινωμένοι και Καταφρονεμένοι .
Κυρίως, εκτός από το ότι πάσχουν μόνιμα, πολύ συχνά οι χαρακτήρες επιλέγουν τον πόνο. Οι λόγοι τους διαφέρουν, αλλά πάντα έχουν νόημα. Ο πρώτος χαρακτήρας που καμαρώνει κι’ όλας γι’ αυτό είναι ο ήρωας των Σημειώσεων του Υπογείου, ο οποίος με χλευασμό αρνείται να λάβει θεραπεία όταν πονάει το συκώτι του. Είναι ο δικός του τρόπος να πάει κόντρα στην παλίρροια του στενού, ορθολογικού και υλιστικού σύμπαντος στο οποίο προσπαθούν να τον εγκλωβίσουν: ο ηθελημένος πόνος, η τρέλα, είναι τα εχέγγυα ενός πνεύματος που είναι αδύνατο να οριοθετηθεί και επομένως να χαλιναγωγηθεί, και ως εκ τούτου, εγγύηση ελευθερίας. Ο πόνος είναι ένα είδος παράλογης ανάγκης της ανθρώπινης ψυχής, είναι μια ιδέα που βρίσκουμε στην πρόταση που δίνει τον τίτλο του Ταπεινωμένοι και Καταφρονεμένοι : "Αυτή η ανάγκη επιδείνωσης του πόνου, και η απόλαυση που μπορεί να βρίσκουμε σ’ αυτόν, ήταν κατανοητές σε μένα: είναι η απόλαυση πολλών ταπεινωμένων και προσβεβλημένων καρδιών, που αισθάνονται θύματα της μοίρας και έχουν επίγνωση της αδικίας της. »
Μια άλλη πτυχή του ηθελημένου πόνου είναι ο στόχος της εξαγοράς: είναι αυτή του Μαρμελάντοφ στο Έγκλημα και Τιμωρία, που πίνει για να εξαγοράσει, μέσα από τον πόνο του ξεπεσμού του, το κακό που προκαλεί στην οικογένειά του (ακριβώς μέσω του αλκοολισμού του). Κατά άλλον τρόπο, θα είναι αυτός του Δημήτρη, που δέχεται να καταδικαστεί για ένα έγκλημα που δεν διέπραξε, για να εξαγοράσει, μιμούμενος τον Χριστό, το κακό που έκαναν άλλοι. Επιλέγοντας ελεύθερα το καλό των άλλων, ο πόνος είναι παραδόξως σημάδι νίκης επί του κακού.
«Ολα επιτρέπονται;»
Όλοι γνωρίζουν το περίφημο απόφθεγμα του Ντοστογιέφσκι, απ’ όπου προήλθε ο υπαρξισμός: «Αν δεν υπάρχει Θεός, όλα επιτρέπονται». Πώς αντιλαμβάνεστε αυτή τη φράση;
Μη μου μιλάτε γι' αυτό, αναγκάστηκα να της αφιερώσω ένα ολόκληρο κεφάλαιο! Ο Ντοστογιέφσκι ήταν σε πόλεμο με τον αθεϊσμό που κέρδιζε τη νεολαία της εποχής του. Αυτή η πρόταση είναι μια μικρή διήκουσα έννοια στους Αδελφούς Καραμαζώφ, ένα μυθιστόρημα που χαρακτηρίζεται από το ζήτημα της ενοχής και την αναζήτηση της δικαιοσύνης. Είναι σημαντικό, εξάλλου, ότι στο έργο του Ντοστογιέφσκι εμφανίζονται μόνο δύο δίκες: μία, στο Έγκλημα και Τιμωρία , όπου γίνεται προσπάθεια να αθωωθεί ένας ένοχος και αυτή του Ντιμίτρι Καραμαζώφ, όπου υπάρχει επιμονή στην προσπάθεια να καταδικαστεί ένας αθώος.
Αν δεν υπάρχει Θεός, μετράνε μόνο η εμμονή και η φύση – αλλά ο νόμος της φύσης είναι ο νόμος του ισχυρότερου: όλα τα χτυπήματα επιτρέπονται και ο καλύτερος κερδίζει. Ο νόμος της φύσης, οι νόμοι της φύσης, είναι ντετερμινισμός: όλα είναι καθορισμένα, επομένως κανείς δεν ευθύνεται… χωρίς καλό ή κακό, όλα επιτρέπονται. Αυτό ήταν το θέμα του μυθιστορήματος Τι να κάνουμε;** , στο οποίο απαντούσαν τα Τετράδια του Υπογείου που αναφέρθηκαν παραπάνω. Είναι σαφές ότι τελικά δεν επιτρέπονται όλα: ακόμη και οι πιο μανιώδεις μηδενιστές των μυθιστορημάτων του Ντοστογιέφσκι καταλήγουν, χωρίς να το θέλουν, καταδικασμένοι σε ένα μεταφυσικό αδιέξοδο.
«Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο»
Του αποδίδεται και ένα άλλο γνωστό απόφθεγμα: «Η ομορφιά θα σώσει τον κόσμο». Θα ήταν σήμερα ο Ντοστογιέφσκι ένας influencer στο Instagram;
Αφιέρωσα και σ’ αυτό ένα ολόκληρο κεφάλαιο για να ξεκαθαρίσω τις λεπτομέρειες αυτής της πρότασης, και να αποδείξω ότι ο Ντοστογιέφσκι δεν σκόπευε να την κοινοποιήσει στο Facebook κάτω από φωτογραφίες κοριτσιών με μαγιό, και να θυμίσω ότι πριν από τις φωτογραφίες νεαρών κυριών, η ομορφιά ήταν ο υπ' αριθμόν ένας κανόνας των ορθόδοξων εικόνων και το σημάδι μιας αρμονίας του άλλου κόσμου που αντικατοπτριζόταν στον δικό μας.
Η ομορφιά αγγίζει τις καρδιές όλων ανεξαιρέτως των ανθρώπων. Υπό αυτή την έννοια, είναι αυτή που θα σώσει τον κόσμο, γιατί ακόμη και τους πιο σκληρούς εγκληματίες μπορεί να τους συγκινήσει: είναι το σημάδι ότι ο άνθρωπος έλκεται φυσιολογικά από ό,τι είναι ωραίο και καλό, ότι έχει μια έμφυτη σύμπνοια σ’ αυτό. Η ομορφιά, μιλώντας στην ψυχή, βοηθάει να διακρίνουμε καλύτερα το νόημα των πραγμάτων. Δεν είναι τυχαίο ότι ο Ντοστογιέφσκι έγραψε μυθιστορήματα και όχι φιλοσοφικές πραγματείες ή ότι ο Ιβάν επέλεξε τη μορφή του ποιήματος για την απολογία του στον Μεγάλο Ιεροεξεταστή, κακώς γνωστή σε μας με το όνομα του «θρύλου». Ο καλλιτέχνης βλέπει μακρύτερα γιατί ενσαρκώνει και αυτό που αρμόζει στον άνθρωπο είναι να ενσαρκώνει. Επιπλέον, δεν θα σας έχει διαφύγει ότι, σε μια φράση που αναφέρθηκε παραπάνω, ο Ντοστογιέφσκι λέει ότι δεν ξέρει τίποτα πιο «όμορφο» από… τον Χριστό. Ετσι μας φανερώνεται ο Θεός: η ομορφιά δείχνει το ιδανικό προς το οποίο τείνει η ανθρωπότητα για να σωθεί.
* Απόφοιτος της περίφημης École Normale Supérieure και καθηγήτρια ρωσικών, η Marguerite Souchon εξέδωσε το πρώτο μέρος του βιβλίου της Ο Θεός του Ντοστογιέφσκι.
**Πρόκειται για το βιβλίο του - σύγχρονου με τον Ντοστογιέφσκι - Τσερνισέβσκη που δεν έχει και μεγάλη λογοτεχνική αξία, όμως ο Λένιν το εκτιμούσε πολύ για τη «σωστή κοινωνική του θέση».(Σημείωση του μεταφραστή στα ελληνικά Αρη Αλεξάνδρου).