Ἄρθρον τοῦ ἱερέως Παύλου Γερμίλοφ, διδάκτορος Ἱστορίας, ὑφηγητοῦ τῆς ἕδρας Συστηματικῆς Θεολογίας καὶ Πατρολογίας τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς
τοῦ Ὀρθοδόξου Πανεπιστημίου Ἀνθρωπιστικῶν Σπουδῶν «Ὁ Ἅγιος Τύχων», προϊσταμένου τοῦ Ἐργαστηρίου Ἐρευνῶν Ἐκκλησιαστικῶν Θεσμῶν.
1ον
Ἡ μεταπολεμικὴ ἀντιπαράθεση τῶν ΗΠΑ μὲ τὴ Σοβιετικὴ Ἕνωση δὲν ἐξελισσόταν μόνον στὸ πολιτικό, οἰκονομικὸ καὶ ἰδεολογικὸ πεδίο. Κατὰ τὴν ἐκπόνηση τῆς πολύπλευρης στρατηγικῆς ἀνάσχεσης τῆς «σοβιετικῆς ἀπειλῆς» οἱ ΗΠΑ ἔδιναν μεγάλη προσοχὴ στὸν θρησκευτικὸ παράγοντα, ἐπιδιώκοντας νὰ ἀποδώσουν στὸν Ψυχρὸ Πόλεμο θρησκευτικὴ διάσταση1. Οἱ Ἀμερικανοὶ ἰδεολόγοι τοῦ «ψυχροῦ», ἢ ὅπως ἔλεγαν τότε τοῦ «ψυχολογικοῦ» πολέμου κατὰ τῆς Σοβιετικῆς Ἕνωσης, παρουσίαζαν τὸν κομμουνισμὸ ὡς μία ἐπιθετικὴ ψευδοθρησκευτικὴ διδασκαλία, στὴν ὁποία ἔπρεπε νὰ ἀντιπαραβληθεῖ «ἡ ἠθικὴ παγκόσμια τάξη» καὶ «ἡ γνήσια πίστη»2. Σὲ ἕνα ἀπὸ τὰ πιὸ σημαντικὰ ἔγγραφα τῆς ἐποχῆς – τὴν ἔκθεση μὲ τίτλο «Οἱ σκοποὶ καὶ τὰ σχέδια τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν στὸ πεδίο τῆς ἐθνικῆς ἀσφάλειας», ποὺ συντάχθηκε τὸν Ἀπρίλιο τοῦ 1950 (NSC 68) – ἐπισημαίνετο ὅτι ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση κινεῖται «μὲ μία νέα φανατικὴ πίστη, ἀντιθετικὴ πρὸς τὴν δική μας» (new fanatic faith, antithetical to our own)3, «μία νέα καθολικὴ πίστη» (new universal faith), ἐν ὀνόματι τῆς ὁποίας εἶναι ἕτοιμη νὰ ἡγηθεῖ τῆς «διεθνοῦς σταυροφορίας» (international crusade)4. Τὸν ἴδιο χρόνο ὁ πρόεδρος τῶν ΗΠΑ Χ. Τρούμαν στὸ χριστουγεννιάτικο μήνυμα πρὸς τὸ ἔθνος ἔλεγε:
«Εἴμασθε ὅλοι ἑνωμένοι στὸν ἀγῶνα κατὰ τῆς κομμουνιστικῆς τυραννίας. Ὁ κομμουνισμὸς εἶναι ἄθεος. Ἡ δημοκρατία δὲ ἀποτελεῖ καρπὸ τῆς πίστεως, τῆς πίστεως στὸν ἑαυτό σου, τῆς πίστεως στοὺς πλησίον σου, τῆς πίστεως στὸν Θεό. Τὸ ἰσχυρότερο ὅπλο τῆς δημοκρατίας δὲν εἶναι τὰ κανόνια, τὰ τάνκς ἢ οἱ βόμβες, ἀλλὰ ἡ πίστη. Ἡ πίστη στὴν ἀδελφοσύνη καὶ τὴν ἀξιοπρέπεια τοῦ ἀνθρώπου ὑπὸ τὸν Θεό»5. Στὴν ἐπίσημη ρητορικὴ ἐκείνης τῆς ἐποχῆς μονίμως τονιζόταν ὅτι ὁ Ψυχρὸς Πόλεμος δὲν ἦταν «ἁπλῶς μία ἀντιπαράθεση δύο ἐθνῶν μὲ ἀντίθετα οἰκονομικὰ καὶ πολιτικὰ συστήματα, ἀλλὰ ἡ ἀντιπαράθεση δύο θρησκειῶν»6.
Τὸ Συμβούλιο Ψυχολογικῆς Στρατηγικῆς (Psychological Strategy Board), ποὺ συγκροτήθηκε τὸ 1952 ἀπὸ τὴ διοίκηση Τρούμαν, ἐπεσήμαινε ὅτι «οἱ δυνατότητες τῆς θρησκείας ὡς μέσου στὸν ἀγῶνα κατὰ τοῦ κομμουνισμοῦ εἶναι ἁπλῶς κολοσσιαῖες… Στὴν προσπάθεια νὰ χρησιμοποιηθεῖ ἡ θρησκεία ὡς ἐργαλεῖο τοῦ Ψυχροῦ Πολέμου καθολικός μας σκοπὸς πρέπει νὰ καταστεῖ ἡ συνδρομὴ στὴν πνευματικὴ ἐξυγίανση τοῦ κόσμου, διότι γιὰ τὸν πνευματικὰ ὑγιῆ κόσμο ὁ κομμουνισμὸς δὲν εἶναι ἀπειλητικός»7. Ἡ ὑλοποίηση αὐτοῦ τοῦ προγράμματος ἄρχισε ἀπὸ τὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες8. Στὶς 6 Μαρτίου 1946 ὁ Τρούμαν μίλησε στὸ Ὁμοσπονδιακὸ Συμβούλιο τῶν Ἐκκλησιῶν τοῦ Χριστοῦ, ὅπου ἐξέφρασε τὴν ἀνάγκη τῆς «πνευματικῆς ἀφύπνισης»:
Ἐὰν ὁ πολιτισμένος κόσμος, ὅπως τὸν γνωρίζουμε σήμερα, πρόκειται νὰ ἐπιβιώσει, ἡ γιγαντιαία δύναμη, τὴν ὁποία ἀπέκτησε ὁ ἄνθρωπος μέσῳ τῆς ἀτομικῆς ἐνεργείας, πρέπει νὰ συμπληρωθεῖ μὲ μία πνευματικὴ ἰσχὺ ἀκόμη μεγαλύτερης κλίμακας. Ὁλόκληρη ἡ ἀνθρωπότητα αὐτὴ τὴ στιγμὴ εὑρίσκεται στὰ πρόθυρα τῆς καταστροφῆς ἢ στὶς ἀπαρχὲς μίας μέγιστης ἐποχῆς στὴν ἱστορία. Θὰ προτιμοῦσα νὰ δῶ αὐτὴ τὴ μεγάλη ἐποχή. Μόνον τὰ ὑψηλὰ ἠθικὰ πρότυπα μποροῦν νὰ ἀποκτήσουν τὸν ἔλεγχο αὐτῆς τῆς νέας δύναμης τοῦ σύμπαντος καὶ νὰ τὴν ἀναπτύξουν γιὰ τὸ κοινὸ καλό… Ἡ Προτεσταντικὴ Ἐκκλησία, ἡ Ρωμαιοκαθολικὴ Ἐκκλησία καὶ ἡ Ἰουδαϊκὴ Συναγωγή, ἀφοῦ ἑνωθοῦν μαζὶ στὴν ἀμερικανικὴ ἑνότητα τῆς ἀδελφοσύνης, πρέπει νὰ παρέχουν τὶς δυνάμεις κρούσεως, γιὰ νὰ ἐπιτευχθεῖ αὐτὴ ἡ ἠθικὴ καὶ πνευματικὴ ἀφύπνιση (moral and spiritual awakening)9.
Ὅμως ὁ Τρούμαν δὲν περιόριζε τὸ πρόγραμμά του στὸ πλαίσιο μόνον τῆς ἀμερικανικῆς κοινωνίας. Καθ’ ὅλη τὴ διάρκεια τῆς προεδρικῆς του θητείας ἀσχολήθηκε μὲ τὴν οἰκοδόμηση ἑνὸς διεθνοῦς θρησκευτικοῦ μετώπου, γιὰ νὰ πολεμήσει τὸν κομμουνισμό10. Ὁ Ἀμερικανὸς πρόεδρος πίστευε βαθιὰ στὴ δυνατότητα τῆς συσπείρωσης ὅλων τῶν θρησκειῶν τοῦ κόσμου στὴ βάση κοινῶν ἠθικῶν ἀξιῶν ἐνώπιον τῆς ἀθεϊστικῆς ἀπειλῆς. Τὸ 1951 ἀπευθυνόμενος στοὺς Ἀμερικανοὺς πιστοὺς ὁ Τρούμαν ἔλεγε:
Σὲ αὐτὴ τὴν κρίσιμη στιγμὴ γιὰ τὴν ἀνθρώπινη ἱστορία ὅλοι οἱ ἄνθρωποι, οἱ ὁποῖοι πρεσβεύουν τὴν πίστη στὸν Θεό, πρέπει νὰ ἑνωθοῦν ζητώντας τὴ βοήθεια καὶ τὴν καθοδήγησή Του. Χρειάζεται νὰ παραμερίσουμε τὶς διαφορές μας καὶ νὰ κινηθοῦμε μαζὶ τώρα, διότι οὐδέποτε οἱ διαφορές μας δὲν ἔμοιαζαν τόσο δευτερεύουσες καὶ ἀσήμαντες, ὅπως ἐνώπιον αὐτῆς τῆς ἀπειλῆς, τὴν ὁποία ἀντιμετωπίζουμε σήμερα… Δὲν κινδυνεύει μόνον ἡ μία ἢ ἡ ἄλλη Ἐκκλησία. Δὲν εἶναι ἁπλῶς ὅτι ἀπειλεῖται τὸ ἕνα ἢ τὸ ἄλλο πιστεύω. Ὅλες οἱ ἐκκλησίες καὶ ὅλα τὰ πιστεύω τελοῦν ὑπὸ ἀπειλή. Διακυβεύεται τὸ ἴδιο τὸ μέλλον τοῦ Λόγου τοῦ Θεοῦ, τῆς διδασκαλίας, ποὺ ἔφθασε μέχρι τὶς μέρες μας ἀπὸ τὴν ἐποχὴ τῶν προφητῶν καὶ τῆς ζωῆς τοῦ Ἰησοῦ. Παρ’ ὅλους τοὺς φραγμούς, ποὺ διαχωρίζουν τὶς διάφορες Ἐκκλησίες, ὑπάρχει μία κοινὴ σχέση ἀδελφοσύνης, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ θεμέλιο ὅλων. Ὀφείλουμε νὰ ἐξακολουθήσουμε τὴν προσπάθεια νὰ βρεθοῦν ἐκεῖνοι οἱ κοινοὶ δεσμοὶ καὶ νὰ ἔλθουν οἱ Ἐκκλησίες κοντά, σὲ μία μεγαλύτερη ἕνωση, σὲ μία σταυροφορία στὸ ὄνομα τῆς εἰρήνης. Καὶ εἴθε ὁ Θεὸς νὰ ἑνώσει τὶς Ἐκκλησίες καὶ τὸν ἐλεύθερο κόσμο, ὥστε νὰ φέρει τὴν εἰρήνη στὴν ἐποχή μας11.
Ἀργότερα ὁ Τρούμαν μοιράστηκε τὶς ἀναμνήσεις του:
«Ἡ ἰδέα, πού, ὅπως μοῦ φαινόταν πάντοτε, ἄξιζε νὰ ὑλοποιηθεῖ, συνίστατο στὸ νὰ φέρουμε τοὺς ἡγέτες καὶ τοὺς ἀκόλουθους τῶν βασικῶν παγκοσμίων θρησκειῶν σὲ μία ἔμπρακτη συνεργασία. Ἐὰν καταφέρναμε νὰ οἰκοδομήσουμε ἕνα τέτοιο κοινὸ θρησκευτικὸ – ἠθικὸ μέτωπο, θὰ εἴχαμε στὴ διάθεσή μας μία ζωτικὴ δύναμη γιὰ τὴν ἐξάπλωση τῆς εἰρήνης ἀνὰ τὴν ὑφήλιο. Οἱ μικρές, ἀκόμη καὶ οἱ σημαντικὲς ἀποκλίσεις ὡς πρὸς τὸ πῶς, κατὰ τὴ γνώμη μας, ὀφείλουμε νὰ λατρεύουμε τὸν Θεό, δὲν μοῦ φαίνονταν τόσο οὐσιώδεις ἐνώπιον τοῦ ἐπιθετικοῦ ἐχθροῦ, ὁ ὁποῖος ἀπειλοῦσε νὰ ἐξαφανίσει τὴν ἐλευθερία τοῦ θρησκεύεσθαι καὶ ἄλλες ἐκδηλώσεις τῆς ἐλευθερίας τοῦ ἀτόμου. Τὸ 1948 ὡς πρόεδρος προσπάθησα νὰ ὠθήσω τοὺς παγκόσμιους θρησκευτικοὺς ἡγέτες σὲ μία τέτοια κίνηση. Ἔστειλα τὸν Μάιρον Τσ. Τέιλορ, τὸν ὁποῖο εἶχα προηγουμένως ὁρίσει ἐκ νέου ὡς προσωπικὸ προεδρικὸ ἐκπρόσωπο στὸ Βατικανό, μὲ εἰδικὴ ἀποστολὴ στὸν Πάπα Πίο ΙΒ΄, προκειμένου νὰ τοῦ παρουσιάσει τὶς σκέψεις μου ἐπὶ τοῦ θέματος. Εἶχα κατ’ ἰδίαν ἀνταλλαγὴ ἀπόψεων μὲ προτεστάντες ἱεράρχες, μεταξὺ τῶν ὁποίων ὁ ἐπίσκοπος Γ. Μπρόμλι Ὄξναμ καὶ ὁ Δρ. Σάμουελ Μακρέα Κάβερτ. Συζήτησα μὲ μερικοὺς σπουδαίους Ἰουδαίους ἡγέτες, ἐπίσης εἶχα ἐπαφὲς μὲ πνευματικὲς αὐθεντίες τοῦ ἰσλαμικοῦ κόσμου. Ἀναζητοῦσα δυνατότητες νὰ ἑδραιώσω σχέσεις μὲ ἡγέτες ἄλλων δογμάτων, συμπεριλαμβανομένου τοῦ Δαλάι Λάμα τοῦ Θιβέτ12».
Στὸν προαναφερθέντα Μάιρον Τέιλορ, ἐπίσημο ἐκπρόσωπο τοῦ προέδρου τῶν ΗΠΑ στὸ Βατικανό, ἀνατέθηκε ἀκριβῶς ἡ ὑλοποίηση αὐτοῦ τοῦ σχεδίου13. Ἡ «ἀποστολή» του διατυπώθηκε ὡς ἑξῆς
Σὲ αὐτὴ τὴν κρίσιμη στιγμὴ τῆς ἱστορίας ὁ μαρξισμὸς ἀπὸ ὅλες τὶς κατευθύνσεις συμπιέζει τὸν χριστιανισμό, ἐνῷ ταυτοχρόνως ὁ χριστιανικὸς κόσμος εἶναι δυστυχῶς ἰδιαιτέρως διχασμένος… Ἡ ἐπανένωση τοῦ χριστιανισμοῦ εἶναι σήμερα ἀπίθανο νὰ καταστεῖ δυνατὴ ἐξαιτίας δογματικῶν καὶ λατρευτικῶν διαφορῶν, ἀλλὰ πρέπει νὰ καταστεῖ κατανοητὸ στοὺς ἡγέτες τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν ὅτι ὁλόκληρη ἡ χριστιανοσύνη ἐν γένει δέχεται ἐπίθεση ἀπὸ τὸν μαρξισμὸ καὶ ὅτι ὄχι γιὰ κάποιον ἄλλο λόγο, ἀλλὰ ἁπλῶς γιὰ νὰ προστατεύσουν τὸν ἑαυτό τους, πρέπει νὰ ἑνωθοῦν οἱ χριστιανικὲς Ἐκκλησίες, γιὰ νὰ πολεμήσουν τοὺς «βαρβάρους πλησίον τῶν πυλῶν μας» καί, ἀλλοίμονο, μποροῦμε ἤδη νὰ ποῦμε «ἐντὸς τῶν πυλῶν». Ἑνωμένες θὰ καταφέρουν νὰ ἀντέξουν. Διχασμένες εἶναι σχεδὸν σίγουρο ὅτι θὰ πέσουν. Βασικὸς σκοπὸς τῆς ἀποστολῆς τοῦ κυρίου Τέιλορ, προσωπικοῦ ἐκπροσώπου τοῦ προέδρου, εἶναι νὰ ἐμφυσήσει τὰ ἀναφερθέντα ἀνωτέρω στοὺς χριστιανοὺς ἡγέτες πρωτίστως τῆς Δυτικῆς καὶ Νότιας Εὐρώπης, συμπεριλαμβανομένης τῆς Κωνσταντινουπόλεως, ἕδρας τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη, καὶ τῆς Ἑλλάδος, καὶ νὰ παρατάξει τὶς χριστιανικὲς δυνάμεις γιὰ τὸν πόλεμο κατὰ τοῦ μπολσεβικισμοῦ.14
Στὴν ἐπιστολὴ πρὸς τὸν πρέσβη τῆς Μεγάλης Βρετανίας στὶς ΗΠΑ Ἐ. Βοὺντ ὁ Τέιλορ περιέγραψε τὴν ἀποστολή του πιὸ συγκεκριμένα: «Νὰ παρακινήσει ὅλες τὶς ὁμολογίες σὲ θρησκευτικὴ ἑνότητα στὴν ὑπόθεση τῆς ἀντιστάσεως στὴν προπαγάνδα καὶ τὶς ἐπιτυχίες τοῦ κομμουνισμοῦ, ἰδίως στὴ Ρωσία»15.
Φυσικὸς σύμμαχος τῶν ΗΠΑ κατέστη τὸ Βατικανό, τὸ ὁποῖο ἕως τότε ἀποτελοῦσε θρησκευτικὸ κέντρο ἀντιπαράθεσης στὴ σοβιετικὴ πολιτική16. Μὲ τὴ διαμεσολάβηση τοῦ Τέιλορ ὁ Τρούμαν διαβιβάζει ἐπιστολὴ στὸν Πάπα Πίο ΙΒ΄, ὅπου γράφει: «Συμμερίζομαι τὸν φόβο Σας ἐξαιτίας τῆς ἀπειλῆς γιὰ τὸν χριστιανικὸ πολιτισμό. Ὅλοι ὅσοι τιμοῦν τοὺς χριστιανικοὺς καὶ δημοκρατικοὺς θεσμούς, ὀφείλουν νὰ ἑνωθοῦν κατὰ τοῦ κοινοῦ ἐχθροῦ. Καὶ αὐτὸς ὁ ἐχθρὸς εἶναι ἡ Σοβιετικὴ Ἕνωση, ἡ ὁποία ἐπιχειρεῖ νὰ ἀντικαταστήσει τὴν Ἀποκάλυψη μὲ τὴ μαρξιστικὴ διδασκαλία γιὰ τὸν ἄθεο κομμουνισμό»17. Τὴν ἐπιδίωξη τοῦ Τρούμαν νὰ προσελκύσει πρὸς τὸ μέρος του τὸ Βατικανὸ ὑποστήριξε καὶ ὁ Τσώρτσιλ, ὁ ὁποῖος ἐξ αὐτῆς τῆς ἀφορμῆς εἶπε στὸν Τέιλορ: «Εἶμαι μὲ τὸν Πάπα… Στὸν ἀγῶνα κατὰ τοῦ κομμουνισμοῦ εἶμαι ἀλληλέγγυος μαζί του… Εἶναι πολὺ συνεπὴς στὶς ἐκφράσεις του κατὰ τοῦ κομμουνισμοῦ… Θαυμάζω βαθύτατα τὸν Πάπα»18. Σύντομα ἐντάσσεται στὴν ἰδέα ἑνὸς διεθνοῦς θρησκευτικοῦ μετώπου καὶ τὸ βρετανικὸ ΥΠΕΞ:
Ἐπῆλθε ἐπιτέλους ἡ στιγμὴ νὰ ἐπιστρατεύσουμε τὶς πνευματικὲς δυνάμεις πρὸς ὑπεράσπιση τῆς κοινῆς ἰδέας τῆς Δυτικῆς Ἑνώσεως μὲ τὴν πλέον εὐρύτερη ἔννοια τῆς λέξεως. Ἡ ἐλευθερία τοῦ προσώπου εἶναι συνδεδεμένη τόσο στενὰ μὲ τὴν ἐλευθερία τοῦ θρησκεύεσθαι καὶ τὶς κοινὲς πνευματικὲς ἀξίες, ὥστε ὅλες οἱ μεγάλες θρησκεῖες: ὁ χριστιανισμός, τὸ ἰσλάμ, ὁ βουδισμὸς κ.ο.κ. μποροῦν νὰ ἑνωθοῦν σὲ αὐτὸ τὸ ἐπίπεδο σὲ ἀντιπαράθεση μὲ τὸν κομμουνισμό. Ἄλλωστε, προτοῦ προσπαθήσουμε νὰ ὀργανώσουμε τὸ ἰσλὰμ καὶ τὸν βουδισμό, ἔχει θεμελιώδη σημασία νὰ πετύχουμε ὁρισμένη ἑνότητα μεταξὺ τῶν χριστιανικῶν Ἐκκλησιῶν… Σὲ αὐτὴ τὴν κρίσιμη στιγμὴ ὀφείλουμε νὰ καταβάλλουμε περαιτέρω προσπάθειες, ὥστε νὰ συσπειρωθοῦν ὅλες οἱ χριστιανικὲς Ἐκκλησίες γύρω ἀπὸ τὴν ἰδέα τῆς προστασίας τῆς θρησκείας, τῆς εἰρήνης, τῆς ἐλευθερίας καὶ τῆς κοινωνικῆς δικαιοσύνης19.
Κατὰ τὴν οἰκοδόμηση τοῦ ἀντισοβιετικοῦ θρησκευτικοῦ μετώπου ὁ Τρούμαν ἀναθέτει στὸν Τέιλορ νὰ προσελκύσει μὲ τὸ μέρος του τὸν Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως. Ἐκείνη τὴ στιγμὴ οἱ ἀμερικανικὲς Ἀρχὲς εἶχαν ἤδη ἀρνητικὴ ἐμπειρία ἀπὸ τὴν ἐπικοινωνία μὲ ἐκπροσώπους τοῦ Πατριαρχείου στὴν Τουρκία. Τὸ 1945 Ἀμερικανοὶ διπλωμάτες προσπάθησαν νὰ συνάψουν ἐπαφὲς μὲ ἐπιμέρους ἱεράρχες καὶ εἰδικότερα μὲ τὸ μέλος τῆς Συνόδου, ποὺ εἶχε τὴ μεγαλύτερη ἐπιρροή, τὸν Μητροπολίτη Μάξιμο Βαπορτζῆ. Ὁ μελλοντικὸς Πατριάρχης Μάξιμος ἀπέρριψε τότε τὶς προτάσεις γιὰ ἐνδεχόμενη ὑποστήριξη ἀπὸ πλευρᾶς ΗΠΑ, ἐξηγώντας τὴ θέση του λέγοντας ὅτι «ὁποιαδήποτε ἀνάμειξη θὰ ὁδηγήσει ἁπλῶς στὸ νὰ ὑποστοῦν γιὰ ἄλλη μία φορὰ οἱ Ἕλληνες διώξεις ἀπὸ τοὺς Τούρκους»20. Ἀπὸ τὴν ἄλλη, ἡ κυβέρνηση τῶν ΗΠΑ καὶ ὁ Χ. Τρούμαν προσωπικὰ εἶχαν συνάψει ἀγαθὲς σχέσεις μὲ τὸν ἐπικεφαλῆς τῆς Ἑλληνορθόδοξης Ἀρχιεπισκοπῆς Ἀμερικῆς τοῦ Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηναγόρα Σπύρου, ὁ ὁποῖος ἐπεδίωκε αὐτοπροσώπως μὲ ζέση στενὲς ἐπαφὲς μὲ τὴν κρατικὴ διοίκηση.
Τὸ ὑπουργεῖο Ἐξωτερικῶν τῶν ΗΠΑ ἀπὸ τὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ 1940 παρακολουθοῦσε ἐπισταμένως τὴν κατάσταση στὸν ὀρθόδοξο κόσμο καὶ μέσῳ τῆς πρεσβείας του στὴν Τουρκία τὴν κατάσταση στὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως. Ὁ Τέιλορ ἀπευθύνεται στὸν Ἀμερικανὸ πρέσβη στὴν Ἄγκυρα Ἐ. Οὐίλσον γιὰ συμβουλὲς ὡς πρὸς τὴν ὑλοποίηση τῆς ἀποστολῆς του. Στὴν ἀπὸ 16ης Ἀπριλίου 1948 ἐπιστολή του ὁ Τέιλορ γράφει:
Ἀγαπητὲ κύριε Πρέσβη. Θὰ μπορούσατε ἐνδεχομένως νὰ ἔχετε σὲ κάποιο βαθμὸ ἐκπλαγεῖ ἀπὸ τὸ τηλεγράφημά μου, ἀλλὰ αὐτὸ ἦταν ἀποτέλεσμα λίαν ἐμπιστευτικῶν ὁδηγιῶν, ποὺ ἔλαβα τὴν περασμένη χρονιὰ καὶ εἰδικότερα κατὰ τὴν τελευταία ἑβδομάδα τῆς παραμονῆς μου στὴν Οὐάσιγκτον, ἡ οὐσία τῶν ὁποίων ἀφορᾶ στὴν ὀργάνωση τοῦ ταξιδιοῦ, ποὺ περιγράφηκε στὸ πρῶτο μου τηλεγράφημα. Ὅταν ἀναχωροῦσα ἀπὸ τὴν οἰκία μου δὲν ἦταν ἀκόμη κατανοητὸ οὔτε ὅτι θὰ ἀποδειχθεῖ ἀναπόφευκτη ἡ παραίτηση τοῦ προσώπου, ποὺ συζητούσαμε, ἀλλὰ οὔτε καὶ τὸ ὅτι διάδοχός του θὰ μποροῦσε νὰ ἐκλεγεῖ ὁ ἐκπρόσωπος τῆς Ἐκκλησίας αὐτῆς στὴν Ἀμερική. Μὲ τὸν τελευταῖο εἶχα συνομιλήσει τὴν παραμονὴ τῆς ἀναχώρησής μου καὶ καθόσον μοῦ παρουσίασε ἐξαντλητικὲς πληροφορίες σχετικὰ μὲ τὴν κατάσταση γενικότερα, φρονῶ ὅτι καὶ ὁ ἴδιος δὲν ἔκρινε ἀπαραίτητο νὰ προχωρήσει σὲ ἐσπευσμένες ἐνέργειες αὐτὴ τὴ στιγμή… Τὸ πρόβλημα περὶ τοῦ ὁποίου γίνεται λόγος, παρουσιάζει αὐξημένο ἐνδιαφέρον προσωπικὰ γιὰ τὸν πρόεδρο καὶ θὰ εἶμαι βαθιὰ εὐγνώμων σὲ Σᾶς, ἐὰν θὰ μπορούσατε νὰ μοῦ παρουσιάσετε τώρα καὶ ἐφεξῆς, στὴν περίπτωση ποὺ προκύψουν κάποιες νέες ἐξελίξεις, ἀναλυτικὴ περιγραφὴ τῆς καταστάσεως, προκειμένου μὲ τὴ σειρά μου νὰ μπορέσω νὰ τὴ μεταβιβάσω στὸν πρόεδρο Τρούμαν21.
Ἀπαντώντας σὲ αὐτὴ τὴν ἐπιστολὴ ὁ Οὐίλσον ἀναφέρει:
Ὅταν ὁ Πατριάρχης Μάξιμος ἐξελέγη τὸ 1946, οἱ παρατηρητὲς ἦταν πλήρεις ἐλπίδων ὅτι θὰ κατάφερνε νὰ ἐξυψώσει τὸ φθίνον κῦρος τοῦ Φαναρίου, καθότι, ὅπως φαινόταν, διέθετε δυναμικὰ προσωπικὰ χαρακτηριστικὰ καὶ ἔχαιρε ἄκρας ὑγείας. Ὡστόσο αὐτὲς οἱ ἐλπίδες διαψεύσθηκαν, διότι ἀμέσως μετὰ τὴν ἐκλογή του ὁ Πατριάρχης ἔπαθε νευρικὸ κλονισμό, ἀπὸ τὸν ὁποῖο δὲν κατάφερε ποτὲ νὰ συνέλθει. Τουναντίον, ἡ κατάστασή του ἄρχισε νὰ ἐπιδεινώνεται καὶ αὐτὴ τὴ στιγμὴ δὲν εἶναι πλέον σὲ θέση νὰ ἔχει ὁποιαδήποτε πραγματικὴ συμμετοχὴ στὶς ἐκκλησιαστικὲς ὑποθέσεις. Τώρα, κατέστη πλέον προφανές, ὅτι ὁ Μάξιμος δὲν θὰ κατορθώσει νὰ εἶναι στὸ ἑξῆς Οἰκουμενικὸς Πατριάρχης. Τὸ περίπλοκο ζήτημα τῆς διαδοχῆς του ἐξελίχθηκε σὲ μία μακρὰ σειρὰ βυζαντινῶν ρᾳδιουργιῶν στὴν πλέον περίτεχνη μορφή τους. Ἐκτὸς ἀπὸ ὁρισμένους μητροπολίτες στὴν Κωνσταντινούπολη, οἱ ὁποῖοι ἐπιθυμοῦν νὰ καταλάβουν τὴ θέση τοῦ Πατριάρχη, ἄλλοι ὑποψήφιοι εἶναι ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Νέας Ὑόρκης Ἀθηναγόρας, ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Γερμανὸς στὸ Λονδίνο καὶ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Χρύσανθος στὴν Ἀθήνα. Ἐξ αὐτῶν ξεχωρίζει ἰδιαιτέρως ὁ Ἀθηναγόρας, Ἀμερικανὸς πολίτης καὶ σύμφωνα μὲ τὰ θρυλούμενα ἄνθρωπος δυναμικὸς καὶ ταλαντοῦχος… Τὴν προηγούμενη χρονιὰ ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση ἔδωσε στὸν Ἀθηναγόρα καὶ τὴν ἐδῶ ἑλληνικὴ πρεσβεία νὰ καταλάβουν ὅτι δὲν θὰ προβάλουν ἀντιρρήσεις σὲ περίπτωση ἐκλογῆς τοῦ Ἀθηναγόρα ὡς Πατριάρχη. Σύντομα καὶ ἡ πρεσβεία τῆς Ἑλλάδος καὶ προφανῶς ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση πείσθηκαν ὅτι οὐδεὶς ἀπὸ τοὺς ἐπιτόπιους μητροπολίτες δὲν διέθετε τέτοιες ἱκανότητες, κῦρος καὶ ἰσχυρὸ χαρακτῆρα, ποὺ θὰ μποροῦσαν νὰ ἀναχαιτίσουν τὴ διαδικασία ἐσωτερικῆς ἀποσύνθεσης, ἡ ὁποία σταδιακὰ ἀποδυναμώνει τὸ Φανάρι καὶ ὅτι ὁ Ἀθηναγόρας εἶναι ὁ πλέον κατάλληλος ἄνθρωπος, γιὰ νὰ φέρει νέο αἷμα στὸ Πατριαρχεῖο καὶ νὰ ἀποκαταστήσει τὸ κῦρος του… Ἐξ ὅσων ἀντιλαμβανόμασθε ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση τώρα ὑποστηρίζει πλήρως τὴν ὑποψηφιότητα Ἀθηναγόρα… Δὲν ἦταν τόσο εὔκολο νὰ διευθετηθεῖ τὸ ζήτημα τῶν ἐπιτοπίων μητροπολιτῶν. Διάφοροι κληρικοὶ στὴν Κωνσταντινούπολη ἡγοῦνται σὲ ἴντριγκες στὸν κύκλο τους, γιὰ νὰ ἐξασφαλίσουν ἀρκετὲς ψήφους στὴ Σύνοδο κατὰ τὴν ἐκλογὴ Πατριάρχη, καὶ μοιάζει ὅτι, ἐὰν οἱ ἐκλογὲς διενεργηθοῦν τώρα, ὁ Ἀθηναγόρας δὲν θὰ λάβει τὴν ἀπαραίτητη πλειονοψηφία. Καθόσον ἡ ἑλληνικὴ κυβέρνηση καὶ ἡ ἐδῶ ἑλληνικὴ πρεσβεία εἶναι πεπεισμένες ὅτι χρειάζεται ἀκριβῶς ὁ Ἀθηναγόρας, γιὰ νὰ ἐξυψώσει τὸ κῦρος τοῦ Φαναρίου καὶ ἐφόσον ἡ ὑποψηφιότητά του ἐνεκρίθη ἀπὸ τὶς τουρκικὲς Ἀρχές, ὁ Ἕλληνας πρέσβης ἐπέμεινε ὥστε ἡ ἐκλογὴ Πατριάρχη νὰ ἀναβληθεῖ ἕως ὅτου ἐξασφαλισθεῖ ἡ νίκη Ἀθηναγόρα… Ἡ ἐκλογὴ μίας ἰσχυρῆς προσωπικότητας ὡς ἐπικεφαλῆς τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου βεβαίως ἀποκτᾶ ἰδιαίτερη σημασία λόγῳ τῶν προσπαθειῶν, ποὺ καταβάλλει ὁ Πατριάρχης Μόσχας Ἀλέξιος νὰ ἐξυψώσει τὸ προσωπικό του κῦρος καὶ τὴν ἐπιρροὴ σὲ βάρος τοῦ κύρους τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριάρχη22.
Στὶς 25 Μαΐου τῆς ἴδιας χρονιᾶς ὁ Τέιλορ ἀπαντᾶ στὸν πρέσβη τὸ ἑξῆς:
Τὸ παρὸν θέμα προσλαμβάνει φυσικὰ οὐσιώδη σημασία αὐτὴ τὴ στιγμὴ λόγῳ τῶν προσπαθειῶν, ποὺ κατέβαλε νωρίτερα καὶ συνεχίζει νὰ καταβάλλει ἡ Ρωσία, γιὰ νὰ ἐπικρατήσει στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Πολὺ μεγάλο ἐνδιαφέρον ἀποδίδεται σὲ αὐτὸ τὸ ζήτημα καὶ ἐδῶ σέ μᾶς καὶ στὸ ἐξωτερικό. Ἴσως θὰ σᾶς ἐνδιέφερε νὰ μάθετε ὅτι πρὶν ἐγκαταλείψει τὴν Ἀμερικὴ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηναγόρας μὲ ἐπισκέφθηκε ἀρκετὲς φορὲς στὴν οἰκία μου καὶ ὅτι ἤδη κατὰ τὸ προηγούμενο ταξίδι μου στὴ Ρώμη τὸ καλοκαίρι τοῦ 1947 ὁ πρόεδρος Τρούμαν προσπαθοῦσε νὰ μὲ πείσει νὰ μεταβῶ ἐν συνεχείᾳ στὴν Ἀθήνα καὶ τὴν Κωνσταντινούπολη, προκειμένου νὰ ἀφουγκρασθῶ τὴν κατάσταση στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία23.
Ὁ Οὐίλσον μὲ τὴ σειρά του γράφει, ἀπαντώντας στὶς 16 Ἰουνίου:
Ἀντιλαμβάνομαι πλήρως τὴ σπουδαιότητα τοῦ ζητήματος τῶν σοβιετικῶν προσπαθειῶν νὰ χρησιμοποιήσουν τὶς Ὀρθόδοξες Ἐκκλησίες μὲ σκοπὸ τὴν προπαγάνδα καὶ τὴν ἐπίλυση πολιτικῶν στοχεύσεων. Ἤδη πρὸ πολλοῦ διαθέτουμε ἐδῶ σαφεῖς ἐνδείξεις γιὰ τὶς προσπάθειες τῶν Σοβιετικῶν πρὸς αὐτὴ τὴν κατεύθυνση. Ἐλπίζω ὅτι ἡ διαμορφωθεῖσα στὸ Φανάρι ὄχι εὔκολη κατάσταση, ἡ ὁποία ὀφείλεται στὴ σοβαρὴ ἀσθένεια τοῦ Πατριάρχη καὶ τὶς δυσχέρειες τῆς ἐκλογῆς ἑνὸς ἰσχυροῦ καὶ δυναμικοῦ διαδόχου, θὰ διευθετηθεῖ κατὰ τὸ ἀμέσως προσεχὲς διάστημα… Συμφωνῶ μαζί Σας ὅτι λόγῳ τῆς διαμορφωθείσης καταστάσεως δὲν εἶναι ἡ παροῦσα ἡ καταλληλότερη στιγμὴ γιὰ τὴ συνάντησή Σας μὲ τὸν Πατριάρχη στὴν Κωνσταντινούπολη. Ἀλλὰ μόλις ἐκλεγεῖ καὶ ἀναλάβει ὁ νέος Πατριάρχης ἐλπίζω ὅτι θὰ βρεῖτε τὴ δυνατότητα νὰ πραγματοποιήσετε αὐτὴ τὴν ἐπίσκεψη καὶ νὰ ὑλοποιήσετε τὴν ἀποστολή, ποὺ Σᾶς ἔχει ἐμπιστευθεῖ ὁ πρόεδρος24.
Τὴν ἄνοιξη τοῦ 1948 ὁ Τέιλορ συναντιέται στὴ Ρώμη μὲ τὸν ὑπουργὸ Ἐξωτερικῶν τοῦ Βατικανοῦ μονσενιὸρ Ντομενίκο Ταρντίνι. Κατὰ τὴ διάρκεια τῆς συνομιλίας, ποὺ πραγματοποιήθηκε «μὲ ἐντολὴ τῆς Αὐτοῦ Ἁγιότητος (σ.σ. τοῦ Πάπα τῆς Ρώμης)» συζητήθηκαν: 1) ἡ κατάσταση τῆς ἑλληνικῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, 2) ἡ δράση τοῦ Πατριαρχείου Μόσχας, 3) ἡ ἐκλογὴ διαδόχου τοῦ Πατριάρχη Κωνσταντινουπόλεως Μαξίμου. Στὸ τέλος τῆς συναντήσεως ὁ μονσενιὸρ Ταρντίνι διαβεβαίωσε ὅτι «τὸ Βατικανὸ θὰ χαρεῖ νὰ βοηθήσει τόσο μὲ πληροφορίες, ὅσο καὶ μὲ ὁποιοδήποτε ἄλλο τρόπο καὶ πρὸς ἐπιβεβαίωση τῆς ἐν λόγῳ ὑποσχέσεως μοῦ ἐνεχείρισε εἰσήγηση μὲ τίτλο:
«Ἡ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία καὶ ἡ σημερινή της θέση στὴ διεθνῆ πολιτική»25. Στὴν εἰσήγηση εἰδικότερα ἀναφερόταν ὅτι τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως «σὲ μεγάλο βαθμὸ ἀπώλεσε τὸ κῦρος του»: «Ὁ νῦν Πατριάρχης Μάξιμος Ε΄ εἶναι ἄτομο μὲ ἀναπηρία (ὑπῆρξαν συζητήσεις νὰ ἀποφασιστεῖ ὁ ἐγκλεισμός του σὲ ψυχιατρεῖο). Τώρα κυκλοφοροῦν φῆμες περὶ παραιτήσεώς του καὶ θὰ εἶχε παραιτηθεῖ πρὸ πολλοῦ, ἐὰν ἐλάμβανε τὴ σχετικὴ ἄδεια ἀπὸ τὴν ἑλληνικὴ κυβέρνηση. Τώρα, ποὺ σχεδὸν μὲ πλήρη πεποίθηση μποροῦμε νὰ ποῦμε ὅτι ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀμερικῆς Ἀθηναγόρας, μία ἰσχυρὴ προσωπικότητα ἐχθρικὰ διακείμενη ἔναντι τῆς ΕΣΣΔ καὶ ὑπάρχουν λόγοι νὰ ἐκτιμήσουμε ὅτι ἐφόσον πρόκειται γιὰ ἀποδεκτὴ ὑποψηφιότητα γιὰ τὶς κυβερνήσεις Οὐάσιγκτον, Ἀθήνας καὶ Ἀγκύρας θὰ ἐκλεγεῖ Πατριάρχης, ἡ παραίτηση τοῦ Μαξίμου Ε΄ προβάλλει ἀπολύτως ἀληθοφανής»26.
Στὶς 6 Μαΐου 1948 ὁ Τέιλορ συναντᾶται στὸ Παρίσι μὲ τὸν παπικὸ νούντσιο μονσενιὸρ Ρονκάλι, τὸν μελλοντικὸ Πάπα Ἰωάννη ΚΓ΄ καὶ συζητᾶ εἰδικότερα τὴν κατάσταση στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία. Στὰ πρακτικὰ τῆς συνάντησης ἐπισημάνθηκε:
Ὁ μονσενιὸρ Ρονκάλι θεωρεῖ ὅτι στὴν Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία οἱ Ρῶσοι ἀπέκτησαν ἕνα ἐξαιρετικὰ τρομερὸ ὅπλο, τὸ ὁποῖο χρησιμοποιοῦν μὲ ἀξιοζήλευτη δεξιοτεχνία τόσο στὴ Δύση, ὅσο καὶ στὴ Μέση Ἀνατολή. Ἐννοεῖται ὅτι πάραυτα ἔθεσαν ὑπὸ τὸν ἔλεγχό τους τὰ Πατριαρχεῖα ἀπὸ ἐκείνη τὴν πλευρὰ τοῦ σιδηροῦ παραπετάσματος καὶ ἐπιχείρησαν νὰ διεισδύσουν στὴν Ἱερὰ Σύνοδο στὴν Κωνσταντινούπολη (ἡ ὁποία ἐπέδειξε ἀξιοπρεπῆ ἀντίσταση στὴν πίεσή τους), σὲ ἐπιμέρους ὁμάδες ὀρθοδόξων στὴν Ἑλλάδα (σ.σ. προφανῶς ἐννοεῖ τοὺς παλαιοημερολογίτες) καὶ σὲ ὀρθοδόξους κύκλους σὲ ὅλη τὴν Ἀνατολικὴ Μεσόγειο. Ὁ κ. Τέιλορ ὑπενθύμισε ὅτι τὸ 1947 εἶχε ρωτήσει τὸν μονσενιὸρ Ρονκάλι, ἐὰν θεωροῦσε χρονικὰ κατάλληλη τὴ μετάβασή του στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὴν Ἀθήνα. Τότε ὁ νούντσιος τὸν συμβούλευσε νὰ μὴ μεταβεῖ ἐκεῖ. Ὁ Τέιλορ ἐνδιαφέρθηκε νὰ μάθει ποιὲς θὰ εἶναι οἱ συστάσεις αὐτὴ τὴ φορά. Ὁ νούντσιος ἀπάντησε ὅτι αὐτὴ τὴ φορὰ ἐπιμένει ἰδιαιτέρως νὰ μὴ ἐπιχειρηθεῖ παρόμοιο ταξίδι. Ὁ «ἀμερικανικὸς ἰμπεριαλισμὸς» ἔχει καταστεῖ κεντρικὸ θέμα τῆς ρωσικῆς προπαγάνδας. Πολλοὶ ἀγαθοὶ ἄνθρωποι παρασύρονται ἀπὸ αὐτὴ τὴν προπαγάνδα. Ἡ ἔλευση τοῦ κου Τέιλορ στὴν Ἀθήνα καὶ τὴν Κωνσταντινούπολη θὰ διογκωθεῖ ὑπερβολικὰ ἀπὸ τὸν Τύπο καὶ ἀδιαμφισβήτητα θὰ ἀντιμετωπισθεῖ ὡς πράξη πολιτικῆς πίεσης. Φρονιμότερο θὰ εἶναι νὰ ἑδραιωθοῦν ἐφεξῆς μὲ προσοχὴ οἱ ἀμερικανικὲς θέσεις στὴν Ἱερὰ Σύνοδο καὶ στοὺς Ἕλληνες ἐπισκόπους καὶ νὰ τοποθετηθεῖ ὁ Ἀθηναγόρας Πατριάρχης στὴν Κωνσταντινούπολη μὲ ὅσο τὸ δυνατὸν λιγότερες τυμπανοκρουσίες (with as little fanfare as possible). Ἐξαιρετικὰ χρήσιμος σὲ αὐτὸ τὸ πλαίσιο θὰ εἶναι ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Καντερβουρίας καὶ ἰδιαιτέρως ὁ στρατιωτικὸς ἱερέας τῆς βρετανικῆς Πρεσβείας στὴν Τουρκία. Ἡ Ἀγγλικανικὴ Ἐκκλησία ἔχει ἰδιαίτερα στενὲς ἐπαφὲς μὲ τὸ Πατριαρχεῖο Κωνσταντινουπόλεως καὶ αὐτὸ τὸ δεδομένο πρέπει νὰ ἀξιοποιηθεῖ πλήρως. Ἡ ἔλευση τοῦ προσωπικοῦ ἐκπροσώπου τοῦ προέδρου τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν, ἡ ὁποία θὰ προσελκύσει αὐξημένη προσοχή, θὰ ὁδηγήσει στὸ ἀντίθετο ἀποτέλεσμα καὶ θὰ λειτουργήσει πρὸς ὄφελος τῶν Ρώσων27.
Στὶς 22 Μαΐου τελικὰ ὁ Τέιλορ στέλνει ἐπιστολὴ στὸν Πάπα Πίο ΙΒ΄, ὅπου ἐπιβεβαιώνει ὅτι ἡ ἐκλογὴ τοῦ Ἀρχιεπισκόπου Ἀθηναγόρα στὸν πατριαρχικὸ θῶκο θὰ εἶναι «ἡ πλέον ἐπιθυμητὴ ἀπόφαση»28. Ὅλα σχεδὸν ἦταν ἕτοιμα γιὰ τὴν ἐκθρόνιση τοῦ Πατριάρχη Μαξίμου. Ἡ δημόσια ἐκστρατεία γιὰ τὴν ὑποστήριξη τοῦ ἐπικεφαλῆς τῆς ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας στὴν Ἀμερικὴ διεξαγόταν μέχρι ἐκείνη τὴ στιγμὴ ἤδη περισσότερο ἀπὸ ἕνα χρόνο. Ἀπὸ τὸ 1947 κιόλας οἱ ἐφημερίδες ἄρχισαν νὰ γράφουν γιὰ τὴ σύντομη παραίτηση τοῦ Μαξίμου καὶ γιὰ τὸ ὅτι πιθανὸς διάδοχός του θὰ ἀναδειχθεῖ ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Ἀθηναγόρας29. Τὸν Μάιο τοῦ 1948 ἀναφέρονταν στὴν ἐπικείμενη ἐκλογὴ τοῦ Ἀθηναγόρα, ἡ ὁποία θὰ συμβεῖ τὸ φθινόπωρο, ὅπως σὲ ἕνα οὐσιαστικὰ ἀποφασισμένο ζήτημα30. Πολλὰ ἐξαρτώνταν ἀπὸ τὴ θέση τῆς ἑλληνικῆς κυβερνήσεως, ἡ ὁποία ἐπιθυμοῦσε ἀρχικῶς νὰ δεῖ στὸν πατριαρχικὸ θῶκο τὸν δικό της ὑποψήφιο, τὸν πρώην Ἀρχιεπίσκοπο Ἀθηνῶν Χρύσανθο Φιλιππίδη, ὅμως ἔγινε κατορθωτὸ νὰ πεισθοῦν οἱ Ἕλληνες ὅτι εἶναι ἀνάγκη νὰ δοθεῖ προτεραιότητα στὴν ὑποψηφιότητα τοῦ Ἀθηναγόρα. Δυσκολότερο ἐμπόδιο ἀποδείχθηκε ἀπρόσμενα ἡ θέση τῶν μητροπολιτῶν στὸ Φανάρι, πολλοὶ ἐκ τῶν ὁποίων μὴ ἐπιθυμώντας νὰ ἐκλεγεῖ Πατριάρχης ἕνας «διορισμένος ἀπὸ Τούρκους καὶ Ἀμερικανούς»31, προέβαλαν ὡς βασικὸ ὑποψήφιο γιὰ Πατριάρχη τὸν Μητροπολίτη Δέρκων Ἰωακεὶμ Πελεκάνο. Διατύπωναν τὴ θέση τους ἐντελῶς ἁπλά: «Λαμβάνοντας σήμερα Πατριάρχη ἀπὸ τὴ Νέα Ὑόρκη, αὔριο θὰ τὸν λάβουν ἀπὸ τὴ Μόσχα»32. Στὴν κατάσταση χρειάσθηκε νὰ ἀναμειχθεῖ ἡ ἑλληνικὴ καὶ ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση, οἱ ὁποῖες ἀπαίτησαν τελεσιγραφικὰ ἀπὸ τὸ Φανάρι νὰ ἐκλεγεῖ Πατριάρχης ὁ Ἀθηναγόρας33. Μετὰ ἀπὸ ἀρκετοὺς μῆνες δύσκολων συνομιλιῶν καὶ ἀπειλῶν, οἱ ἑλληνικὲς Ἀρχὲς τελικὰ κατάφεραν νὰ πείσουν τὸν Πατριάρχη Μάξιμο νὰ παραιτηθεῖ, ἀφοῦ τοῦ ὑποσχέθηκαν ὡς ἀντάλλαγμα τὸν θρόνο τῆς Ἐφέσου, ὑψηλὸ μισθὸ καὶ ἐξοχικό. Ἀφοῦ διευθετήθηκαν ὅλα τὰ ζητήματα, στὶς 18 Ὀκτωβρίου 1948 ὁ Πατριάρχης Μάξιμος ὑπέγραψε τὴν παραίτησή του καὶ τὴν 1η Νοεμβρίου ἡ Σύνοδος ἐξέλεξε στὴ θέση του τὸν Ἀρχιεπίσκοπο Βορείου καὶ Νοτίου Ἀμερικῆς Ἀθηναγόρα.
Ἡ ἔκβαση τῶν ἐκλογῶν, τῶν ὁποίων τὸ ἀποτέλεσμα προκαθορίσθηκε ἀπὸ τὴν λεπτομερῆ διετῆ προπαρασκευὴ στὸ ἀνώτατο πολιτικὸ ἐπίπεδο, ἀποτέλεσε γιὰ τὸν Ἀθηναγόρα «τεράστια ἔκπληξη» («great surprise»), τουλάχιστον ἔτσι δήλωσε στὸν Τύπο34. Ἐννοεῖται ὅτι ἡ πλήρωση τοῦ «Οἰκουμενικοῦ» θρόνου ἀπὸ ἕνα «Ἀμερικανὸ πολίτη» ἀμέσως προσέλαβε πολιτικὴ σημασία. Ἡ τουρκικὴ ἐφημερίδα «Οὐλοὺς» ἔγραψε στὶς 5 Νοεμβρίου 1948 ὅτι ἡ ἐκλογὴ Ἀθηναγόρα «σημαίνει τὴ νίκη τῆς ἐλεύθερης ὀρθοδοξίας ἐπὶ τοῦ μπολσεβικισμοῦ καὶ τὴν ἧττα τῶν μοσχοβίτικων ρᾳδιουργιῶν». «Αὐτὴ ἡ ἐκλογὴ εἶναι ἡ ἧττα τῆς πολιτικῆς τῶν μπολσεβίκων»35. Ἀργότερα, στὶς 29 Ἰανουαρίου 1949 ἡ ἴδια ἡ ἐφημερίδα ἀνακοίνωνε ὅτι ἡ μορφὴ τοῦ νέου Πατριάρχη ἀποτελεῖ ἐγγύηση ὅτι «ἀπὸ σήμερα ἡ Ἑλληνικὴ Ὀρθόδοξη Ἐκκλησία θὰ χαίρει προστασίας ἀπὸ κάθε ἐξωτερικὴ ἐπιρροή»36. Στὸν ἀμερικανικὸ Τύπο τόνιζαν: «Ὁ Ἀθηναγόρας ἐξελέγη χάρη στὶς δημοκρατικές του ἀπόψεις, τὶς ὁποῖες διαμόρφωσε κατὰ τὴ διάρκεια τῆς ζωῆς του στὶς Ἡνωμένες Πολιτεῖες… Κατὰ τὰ λεγόμενα τῶν βοηθῶν του “ὡς χριστιανὸς ἡγέτης τάσσεται κατὰ τοῦ κομμουνισμοῦ καὶ κάθε κράτους, ποὺ ὑποστηρίζει τὸν κομμουνισμό”… Ἐρωτηθεὶς γιὰ τὸ μελλοντικό του πρόγραμμα ἀπάντησε ὅτι στὰ 18 χρόνια τῆς παραμονῆς του ἐδῶ τασσόταν ὑπὲρ τῆς κυβερνήσεως τῶν Ἡνωμένων Πολιτειῶν καὶ τῶν ἀμερικανικῶν ἰδεωδῶν καὶ ὅτι θὰ ἐξακολουθήσει “νὰ πράττει τὸ ἴδιο καὶ μετὰ τὴν ἐπιστροφὴ στὴν πατρίδα του”»37. Ὁ Ἀθηναγόρας «ὁ ὁποῖος εἶναι γνωστὸς γιὰ τὴν ἀρνητική του θέση ἔναντι τοῦ κομμουνισμοῦ (as anti-Communist), ἀρνήθηκε νὰ σχολιάσει πληροφορίες ὅτι ἀκριβῶς αὐτὸς ἦταν ἡ βασικὴ αἰτία τῆς ἐκλογῆς του. Κατὰ τὰ λεγόμενά του θὰ ἤθελε περισσότερο νὰ εἶναι γνωστὸς ὡς ἄνθρωπος τῆς Ἐκκλησίας, ὁ ὁποῖος “δὲν καταλαβαίνει τίποτε στὴν πολιτικὴ καὶ δὲν ἐπιθυμεῖ νὰ ἀναμιγνύεται στὴν πολιτική, ἐκτὸς ἐὰν νὰ πράττει πᾶν τὸ δυνατὸν γιὰ τὴν ἐξάπλωση τῆς εἰρήνης στὴ Γῆ”». Παραλλήλως ὁ νεοεκλεγεὶς Πατριάρχης δήλωσε: «Θὰ προωθῶ πάντοτε τὴν Ἀμερικὴ καὶ τὰ ἀμερικανικὰ συμφέροντα, θὰ ζῶ μὲ τὰ ἀμερικανικὰ ἰδεώδη καὶ θὰ τὰ κηρύττω. Οὐδέποτε θὰ λησμονήσω αὐτὴ τὴ μεγάλη χώρα»38.
Ὁ Ἀθηναγόρας ἀφίχθη στὴν Κωνσταντινούπολη στὶς 26 Ἰανουαρίου 1949 μὲ εἰδικῶς παραχωρηθὲν σὲ αὐτὸν ἀεροσκάφος τῆς ἀμερικανικῆς Πολεμικῆς Ἀεροπορίας39 καὶ σύντομα προχώρησε στὴν ὑλοποίηση τοῦ ἐκτενοῦς του προγράμματος40. Ξεκίνησε μὲ τὸ νὰ συνάψει τακτικὲς ἐπαφὲς μὲ τὶς ἀμερικανικὲς διπλωματικὲς ὑπηρεσίες στὴν Τουρκία, οἱ ὁποῖες ἀργότερα προσέλαβαν χαρακτῆρα μόνιμων σχέσεων ἐργασίας. Παράλληλα μὲ τακτικὲς συναντήσεις τοῦ Πατριάρχη καὶ τῶν ἀνθρώπων τοῦ περιβάλλοντός του μὲ στελέχη τοῦ Γενικοῦ Προξενείου τῶν ΗΠΑ στὴν Κωνσταντινούπολη, οἱ Ἀμερικανοὶ διπλωμάτες συνεχῶς ἐνημερώνονταν ἀπὸ τὸ Φανάρι γιὰ ὅλα τὰ σημαντικὰ γεγονότα καὶ τὶς συναντήσεις τοῦ Πατριάρχη.
Σημειώσεις:
1. «Τὴν ἑρμηνεία τοῦ Ψυχροῦ Πολέμου ὡς ἑνὸς ἐκ τῶν μεγαλύτερων θρησκευτικῶν πολέμων στὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητας, τὴν ὀφείλουμε στὴν ἀγγλο-ἀμερικανικὴ προπαγάνδα, ποὺ ἀνέπτυξε τὸ θέμα τοῦ ἱεροῦ πολέμου καὶ μετέτρεψε τὴν ἀναχαίτιση σὲ ἠθικὸ δρᾶμα, ὅπου ὁ δυτικὸς πολιτισμὸς καὶ ὁ χριστιανισμὸς ἀμύνονταν κατὰ τῶν ἐπιβουλῶν τοῦ ἄθεου κομμουνισμοῦ». Βλ.: Kirby D. Divinely Sanctioned: The Anglo-American Cold War Alliance and the Defence of Western Civilization and Christianity, 1945–48 // Journal of Contemporary History. 2000. Vol. 35(3). P. 389.
2. Foglesong D.S. Roots of ‘Liberation’: American Images of the Future of Russia in the Early Cold War, 1948–1953 // International History Review. 1999. Vol. 21(1). P. 57–79; Kirby D. The Cold War, the hegemony of the United States and the golden age of Christian democracy // The Cambridge history of Christianity. Vol. 9: World Christianities, c. 1914 – c. 2000 / H. McLeod, ed. Cambridge University Press, 2006. P. 285–303; Herzog J.P. The spiritual-industrial complex: America’s religious battle against communism in the early Cold War. Oxford University Press, 2011; Preston Α. Sword of the spirit, shield of faith: religion in American war and diplomacy. New York, 2012.
3. Foreign Relations of the United States, 1950. Vol. 1. Washington, 1951. P. 237.
4. Ibid. P. 247.
5. Truman H.S. Address Recorded for Broadcast on the Occasion of the Lighting of the National Community Christmas Tree on the White House Grounds. December 24, 1950. trumanlibrary.org
6. Inboden W. Religion and American foreign policy, 1945–1960: the soul of containment. Cambridge University Press, 2008. P. 114.
7. Τὸ παράθεμα ἀπό: Inboden W. Religion and American foreign policy… P. 118.
8. Βλ.: Gunn T.J. Spiritual weapons: the Cold War and the forging of an American national religion. Westport, 2009; Kruse K.M. One nation under God: how corporate America invented Christian America. New York, 2015.
9. Truman H.S. Address in Columbus at a Conference of the Federal Council of Churches. March 6, 1946. URL: trumanlibrary.org
10. Βλ.: Jill Ἐ. The president, the archbishop and the envoy: Religion and diplomacy in the cold war // Diplomacy & Statecraft. 1995. Vol. 6(2). P. 490–511; Kirby D. Truman’s Holy Alliance: The President, the Pope and the Origins of the Cold War // Borderlines: Studies in American Culture. 1997. Vol. 4(1). P. 1–17; Idem. Harry S. Truman’s International Religious Anti-Communist Front, the Archbishop of Canterbury and the 1948 Inaugural Assembly of the World Council of Churches // Contemporary British History. 2001. Vol. 15(4). P. 35–70; Idem. Harry Truman’s Religious Legacy: The Holy Alliance, Containment and the Cold War // Religion and the Cold War / D. Kirby, ed. New York, 2003. P. 142–160; Spalding Ἐ.E. The first cold warrior: Harry Truman, containment, and the remaking of liberal internationalism. Kentucky, 2006. P. 199–222.
11. Truman H.S. Address to the Washington Pilgrimage of American Churchmen. September 28, 1951. presidency.ucsb.edu
12. Truman H.S. Mr. Citizen. New York, 1961. P. 99–100. Τὸ ἴδιο ὁ Τρούμαν ἔγραψε στὴ σύζυγό του στὶς 2 Ὀκτωβρίου 1947: «Ὅλα κατευθύνονται στὸ ὅτι μὲ τὸ μέρος μας θὰ βρεθοῦν οἱ ἠθικὲς ἀρχὲς ὅλου τοῦ κόσμου. Διεξάγουμε συνομιλίες μὲ τὸν ἀρχιεπίσκοπο Καντερβουρίας, τὸν κορυφαῖο ἐπίσκοπο τῆς Λουθηρανικῆς Ἐκκλησίας, τὸν Μητροπολίτη τῆς ἑλληνικῆς Ἐκκλησίας στὴν Κωνσταντινούπολη καὶ τὸν Πάπα. Σκέπτομαι νὰ στείλω [τὸν Τέιλορ] νὰ ἐπισκεφθεῖ τὸν κορυφαῖο βουδιστὴ καὶ τὸν μεγάλο λάμα στὸ Θιβέτ. Ἐὰν καταφέρω νὰ ἐπιστρατεύσω ὅσους πιστεύουν στὸν ἠθικὸ κόσμο κατὰ τῶν μπολσεβίκων ὑλιστῶν, οἱ ὁποῖοι… πιστεύουν ὅτι “ὁ σκοπὸς ἁγιάζει τὰ μέσα”, τότε θὰ μπορέσουμε νὰ νικήσουμε» (Dear Bess: the letters from Harry to Bess Truman, 1910–1959 / R. H. Ferrell, ed. New York, 1983. P. 551).
13. Βλ. γιὰ τὸν Τέιλορ: Flynn G.Q. Franklin Roosevelt and the Vatican: The Myron Taylor Appointment // Catholic Historical Review. 1972. Vol. 58(2). P. 171–194; Conway J.S. Myron C. Taylor’s Mission to the Vatican, 1940–1950 // Church History. 1975. Vol. 44(1). P. 85–99; Curtiss W.D., Stewart C.E. Myron C. Taylor, Part Two: President Franklin D. Roosevelt’s “Ambassador Extraordinary” // Cornell Law Forum. 2007. Vol. 33(2). P. 4–13.
14. Harry S. Truman Library. Papers of Myron Taylor. Box 1: Mission of the Honorable Myron G. Taylor, 13.04.1948.
15. Harry S. Truman Library. Papers of Harry S. Truman. Confidential files. Box 45: Letter Taylor to Lord Halifax, 8.10.1947. Ἀνάμεσα στὰ ἔγγραφα τοῦ Τέιλορ ἀπαντᾶται μία ἄλλη διατύπωση τῆς «ἀποστολῆς» του: «νὰ ἐνθαρρύνουμε ὅλους τοὺς πιστοὺς στὸν Θεὸ καὶ τὴν ἀνθρώπινη ἐλευθερία νὰ ἑνωθοῦμε μαζὶ καὶ μὲ κοινὴ ἐπιδίωξη τὴν εἰρήνη νὰ πιέσουμε τὴ ρωσικὴ ἄθεη κομμουνιστικὴ κυβέρνηση» (Preston Α. The death of a peculiar special relationship: Myron Taylor and the religious roots of America’s Cold War // America’s ‘special relationships’: foreign and domestic aspects of the politics of alliance / J. Dumbrell, A.R. Schafer, eds. London; New York: Routledge, 2009. P. 218).
16. Βλ.: Gill G.J. The Truman Administration and Vatican Relations // Catholic Historical Review. 1987. Vol. 73(3). P. 408–423; Di Nolfo Ε. Dear pope. Vaticano e Stati Uniti. La corrispondenza segreta di Roosevelt e Truman con papa Pacelli. Roma, 2003; Κρασνὸφ Π.Π. Ἡ διατλαντικὴ διπλωματία τοῦ Πάπα Πίου τοῦ 12ου καὶ τοῦ Φ.Ροῦζβελτ τὴν περίοδο τοῦ Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου, Ἐπιθεώρηση τοῦ Κρατικοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Ὀρενμπούργκ // Краснов П.П. Трансатлантическая дипломатия Папы Пия XII и Ф. Рузвельта в период Второй мировой войны // Вестник Оренбургского государственного университета. 2010. № 5 (111). С. 4–11.
17. Papers of Myron Taylor. Box 1: Letter Truman to Pope Pius XII, 11.08.1948.
18. Τὸ παράθεμα ἀπό: Kirby D. Divinely Sanctioned… P. 391.
19. Ibid. P. 409.
20. Τὸ παράθεμα ἀπό: Martano V. Athenagoras, il patriarca (1886–1972): un cristiano fra crisi della coabitazione e utopia ecumenica. Bologna, 1996. P. 119.
21. Papers of Myron Taylor. Box 1: Letter Taylor to Wilson, 16.04.1948.
22. Papers of Harry S. Truman. Confidential files. Box 46: Letter Wilson to Taylor, 23.04.1948.
23. Papers of Myron Taylor. Box 1: Letter Taylor to Wilson, 25.05.1948.
24. Papers of Harry S. Truman. Confidential files. Box 46: Letter Wilson to Taylor, 26.06.1948.
25. Papers of Myron Taylor. Box 1: Conversation with Monsignor Domenico Tardini. P. 1.
26. Papers of Myron Taylor. Box 1: The “Orthodox” Church and Its Present Position in World Affairs. P. 19–20.
27. Papers of Myron Taylor. Box 1: Memorandum of a Conversation of Mr. Myron Taylor with Monsignor Roncalli, the Papal Nuncio, Paris, May 6, 1948. P. 2–3.
28. Papers of Myron Taylor. Box 1: Letter Taylor to Pope, 22.05.1948.
29. Τὸ πρακτορεῖο «Associated Press» μετέδωσε τὸν Μάιο τοῦ 1947: «Πρόσωπα προσκείμενα στὴν Ἐκκλησία δηλώνουν ὅτι πιθανὸν σύντομα θὰ ἐκλεγεῖ νέα κεφαλὴ τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας. Οἱ ἐδῶ πληροφορημένοι κύκλοι ἐνημερώνουν ὅτι ὁ Ἀρχιεπίσκοπος Νέας Ὑόρκης Ἀθηναγόρας, τὴν ὑποψηφιότητα τοῦ ὁποίου ὑποστηρίζουν ἡ ἑλληνικὴ καὶ ἡ τουρκικὴ κυβέρνηση, περισσότερο ὅλων ἁρμόζει γιὰ τὸ ἀξίωμα αὐτό, παρὰ τὴν ἀντιπολίτευση ἐναντίον του στὴν Ἱερὰ Σύνοδο» (Patriarch of Orthodox Church Bids Farewell to His Throne // Milwaukee Journal. May 20, 1947. P. 2).
30. «Στὶς πρόσφατες εἰδησεογραφικὲς ἀναφορὲς μόνον αὐτὸς ἀποκαλέστηκε ὡς ὁ πλέον πιθανὸς ὑποψήφιος, γιὰ νὰ ἀντικαταστήσει τὸν ἡλικιωμένο Πατριάρχη Μάξιμο Ε΄, ὁ ὁποῖος σκέπτεται τὴν παραίτηση» (U. S. Chief of Eastern Church // Townsville Daily Bulletin. May 25, 1948. P. 4).
31. Ὁ ἀκόλουθος τοῦ γενικοῦ προξ