Πρωτοπρεσβύτερος Θεόδωρος Ζήσης
Ὁμότιμος Καθηγητὴς Θεολογικῆς Σχολῆς Α.Π.Θ.
Η ΕΘΝΙΚΗ ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ ΤΟΥ 1821
Τὰ αἴτια τῆς δουλείας καὶ τῆς ἀπελευθέρωσης
Εἰσαγωγικὰ
Τὸ κείμενο ποὺ ἀκολουθεῖ εἶναι μία ἀπομαγνητοφωνημένη ὁμιλία ποὺ ἐκφωνήθηκε ὡς κήρυγμα στὸν Ἱερὸ Ναὸ τοῦ Ἁγίου Ἀντωνίου Θεσσαλονίκης κατὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου στὶς 25 Μαρτίου τοῦ 2012, ποὺ συνέπιπτε ἡμέρα Κυριακή. Ἀσχολούμενος αὐτὸν τὸν καιρὸ μὲ τὴν ἔκδοση μικροῦ ἀριθμοῦ ὁμιλιῶν μου (ἑκατὸν πενήντα περίπου), ἀπὸ τὶς πολὺ περισσότερες ποὺ ἐξεφώνησα (γύρω στὶς χίλιες πεντακόσιες) κατὰ τὴν διάρκεια τῆς ἐπὶ εἴκοσι τέσσερα ἔτη διακονίας μου στὸν ἐν λόγῳ Ἱερὸ Ναὸ (1993-2017), συνήντησα ὡς δοκίμιο πρὸς διόρθωση καὶ τὴν παρούσα ὁμιλία ποὺ ἀναφέρεται στὰ αἴτια ποὺ προκάλεσαν τὴν ὑποδούλωση στοὺς Τούρκους τὸ 1453 καὶ τὴν ἀποτίναξη τοῦ ζυγοῦ τῆς δουλείας τὸ 1821.
Ἔκρινα, λοιπόν, ὅτι ἐπειδὴ ἐφέτος ἑορτάζουμε τὰ 200 χρόνια ἀπὸ τὴν Ἐθνικὴ Παλιγγενεσία (1821-2021), καὶ διατυπώνονται πάμπολες ἱστορικὲς ἐκτιμήσεις γιὰ τὰ αἴτια ποὺ προκάλεσαν τὴν δουλεία καὶ τὴν ἀπελευθέρωση, καὶ ἐπειδὴ ὁ ἴδιος ἐξ ἀνατολῶν κίνδυνος βρίσκεται πάλι πρὸ τῶν θυρῶν (ante portas), εἶναι χρήσιμο νὰ προβληθοῦν καὶ οἱ πνευματικὲς διαστάσεις, τὸ πνευματικὸ ὑπόβαθρο, τῶν γεγονότων, ποὺ συνήθως ἀγνοοῦνται.
Τὶς γενικώτερες ἐκτιμήσεις μας, γιὰ τὴν Ἐθνικὴ Παλιγγενεσία ἐκθέσαμε σὲ μικρὸ βιβλίο μὲ τίτλο «Τὸ ἁγιασμένο καὶ προδομένο ᾽21», ποὺ ἐκυκλοφορήθη τὸ 2015 ἀπὸ τὶς ἐκδόσεις «Τὸ Παλίμψηστον» τῆς Θεσσαλονίκης, καὶ ἐπετειακὰ ἐφέτος ἀναρτήθηκε στὸ Διαδίκτυο στὴν ἱστοσελίδα Clio Turbata (clioturbata.com) στὶς 10/04/2021, μὲ τὴν φροντίδα τοῦ κ. Ἰωάννη Μουρέλου, Ὁμότιμου καθηγητῆ τῆς Σύγχρονης Ἱστορίας καὶ Ἀρχαιολογίας τοῦ Α.Π.Θ., τὸν ὁποῖο θερμὰ εὐχαριστοῦμε.
Τετάρτη Κυριακὴ τῶν Νηστειῶν σήμερα, ἀλλὰ συμπίπτει καὶ ἡ ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Θεοτόκου, ὅπως καὶ ἡ Ἐθνική μας ἑορτὴ τῆς παλιγγενεσίας. Πέρυσι τὴν ἴδια Κυριακή, ἐπὶ τῇ βάσει προγράμματος ποὺ εἴχαμε κάνει, ἀναλύσαμε τὸ δεύτερο, τὸ κεντρικὸ τμῆμα, τοῦ ἔργου τοῦ Ἁγίου Ἰωάννου τῆς Κλίμακος, τοῦ Σιναΐτου, καὶ εἴχαμε πεῖ ὅτι τὸ ἑπόμενο ἔτος θὰ ἀναλύσουμε τὸ τρίτο μέρος καὶ τὸ τελευταῖο· αὐτὸ παραμένει γιὰ τὸ ἑπόμενο ἔτος, διότι σήμερα λόγῳ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Παναγίας μας καὶ λόγῳ ἐπίσης καὶ τῆς Ἐθνικῆς μας ἑορτῆς ἡ ὁμιλία θὰ στραφεῖ σὲ σχετικὸ θέμα· καὶ ὄχι ἀκριβῶς γιὰ τὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Παναγίας μας, διότι καὶ στὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Παναγίας μας ἀναφερθήκαμε πολλὲς φορὲς τὰ προηγούμενα ἔτη. Πέρυσι μάλιστα, ὅπως συμβουλεύτηκα κάποιες σημειώσεις ποὺ ἔχω, κατὰ τὴν ἑορτὴ τοῦ Εὐαγγελισμοῦ ἀνέλυσα ἐδῶ ἕνα θαυμάσιο λόγο ποὺ ἔχει ὁ Ἅγιος Γρηγόριος ὁ Παλαμᾶς στὸν Εὐαγγελισμὸ τῆς Παναγίας μας. Ἐφέτος, λόγῳ τῆς συμπτώσεως αὐτῆς τῆς ἑορτῆς ἡμέρα Κυριακή, ἂς κάνουμε μία ἀναφορὰ καὶ στὴν Ἐθνική μας ἑορτή, τὴν ἑορτὴ τῆς Παλιγγενεσίας, βέβαια πάλι ὑπὸ πνευματικὸ πρῖσμα.
Σήμερα λοιπόν, ἐδῶ, μὲ βάση καὶ μαρτυρίες Ἁγίων, θὰ προσπαθήσω νὰ σᾶς παρουσιάσω καὶ νὰ σᾶς δείξω ὅτι ἡ Ἐπανάστασις τοῦ 1821 δὲν εἶναι ἁπλῶς μία Ἐθνικὴ ἑορτή, μία ἑορτὴ κατὰ τὴν ὁποίαν ἀπελευθερωθήκαμε ἀπὸ ἕναν δυνάστη, ποὺ παρόμοια ἑορτὴ θὰ μποροῦσαν νὰ γιορτάζουν καὶ ἄλλα ἔθνη, γιατὶ καὶ ἄλλα ἔθνη ἔχουν ἐθνικὲς ἑορτές. Ἀλλά, ὅπως στὴ συνέχεια θὰ δοῦμε, ὅπως λέγει ὁ Φώτης Κόντογλου, ἡ Ἐπανάστασις τοῦ 1821 εἶναι Ἁγία Ἐπανάστασις.
Πολλὲς φορὲς στὸ νοῦ μας ἴσως ἔρχεται τὸ ἐρώτημα, γιατί ὁ Θεὸς ἐπέτρεψε νὰ καταλυθεῖ αὐτὴ ἡ μεγάλη Αὐτοκρατορία, ἡ Ρωμιοσύνη τοῦ Βυζαντίου, αὐτὴ ἡ Αὐτοκρατορία, ἡ ὁποία οὐσιαστικῶς ἀποτελοῦσε τὴν ἐγκαθίδρυση ἐπὶ γῆς τῆς Βασιλείας τοῦ Θεοῦ. Δὲν ξέρω ἂν στὸ μέλλον θὰ ἔχουμε ἐγκαθίδρυση ἄλλου κράτους παρομοίου, γιὰ τὸ ὁποῖο θὰ μπορεῖ κανένας νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι εἶναι ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τῆς γῆς· γιὰ τὴν Ρωμανία, γιὰ τὸ Βυζάντιο, μπορεῖ κανένας νὰ ἰσχυριστεῖ ὅτι εἶναι ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐπὶ τῆς γῆς· τό «ἐλθέτω ἡ Βασιλεία σου, γεννηθήτω τὸ θέλημά Σου» πραγματοποιήθηκε στὸ Βυζάντιο, στὴ Ρωμιοσύνη, ἐπὶ χίλια ἔτη, ὅπου ὅλα ἐκινοῦντο γύρω ἀπὸ τὴν Ἐκκλησία, γύρω ἀπὸ τὸ Εὐαγγέλιο, γύρω ἀπὸ τοὺς Ἁγίους, γύρω ἀπὸ τὸ Σταυρό, γύρω ἀπὸ τὴν Ἀνάσταση· ἕνα κράτος πραγματικὰ θεϊκό, ἕνα κράτος, ἂς μὴ φοβόμαστε νὰ τὸ λέμε, ἕνα κράτος θεοκρατούμενο, ὅπου ὁ Θεὸς κι ἡ ἁγιοσύνη ἦσαν τὰ κύρια χαρακτηριστικά του. Πῶς λοιπὸν συνέβη καὶ αὐτὸ τὸ κράτος, ἡ Βασιλεία τοῦ Θεοῦ, πῶς ἐπέτρεψε ὁ Θεὸς νὰ πέσει στὰ χέρια τῶν Ἀγαρηνῶν Μωαμεθανῶν, τῶν Μουσουλμάνων; Ὁ Θεὸς ἔχει σχέδια μέσα στὴν Πανσοφία Του, τὰ ὁποῖα ἐμεῖς εἶναι δύσκολο πολλὲς φορὲς νὰ ξεδιαλύνουμε. Εἶναι δύσκολο νὰ μποῦμε μέσα στὰ σχέδια τοῦ Θεοῦ καὶ νὰ ἑρμηνεύσουμε τὶς βουλές Του. Κάποιες προσπάθειες, ἐλάχιστες, μερικὲς φορές, ἂν μᾶς φωτίσει ὁ Θεός, μπορεῖ κάποιο φῶς νὰ δοῦμε. Μπορεῖ λοιπὸν κανένας νὰ ἰσχυριστεῖ καὶ γιὰ τὴν Ἅλωση τῆς Πόλεως ἀπὸ τοὺς Τούρκους ἀλλὰ ἀκόμα καὶ γιὰ τὴ δική μας τὴν Ἐθνικὴ παλιγγενεσία τὸ 1821, ὅτι ἦταν ἕνα σχέδιο τοῦ Θεοῦ ποὺ εἶχε σχέση μὲ τὴ σωτηρία τοῦ κόσμου. Γι᾽ αὐτὸ στὴν ἀρχὴ εἶπα ὅτι δὲν πρέπει νὰ δοῦμε τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821 σὰν μιὰ ἐθνικὴ ἁπλῶς Ἐπανάσταση, σὰν ἀπελευθέρωση· νὰ τὴν δοῦμε σὰν ἕνα σχέδιο τοῦ Θεοῦ.
Ὑπενθυμίζω ἐδῶ ἁπλῶς ὅτι ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, ἤδη στὶς ἁπλοϊκὲς Διδαχές του, μᾶς ἔχει ἀφήσει νὰ σκεφθοῦμε, γιὰ ποιὸ λόγο ὁ Θεὸς ἐπέτρεψε νὰ σκλαβωθοῦμε στοὺς Τούρκους, ἀλλοῦ ἐπὶ 400 χρόνια, ἀλλοῦ 500 κι ἀλλοῦ 600! Ὑπάρχουν περιοχὲς τῆς Ἑλλάδος ὅπου ἡ Ὀθωμανοκρατία, ἡ Τουρκοκρατία, κράτησε 600 χρόνια, ὅπως στὴ Θράκη, τὴν ὁποία ἤδη εἶχαν καταλάβει οἱ Τοῦρκοι μέχρι τὴν Ἀδριανούπολη ἕναν αἰώνα ἐνωρίτερα, ἀπὸ τὸ 1350, ὄχι τὸ 1453· ἕξι αἰῶνες ἡ Θράκη ὑπόδουλη, τὸ 1922 ἀπελευθερώθηκε. Γιατί λοιπὸν ὁ Θεὸς ἐπέτρεψε νὰ ὑποταγοῦμε στοὺς Ἀγαρηνοὺς Τούρκους; Λέγει ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, καὶ θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια κάτι πολὺ ὡραῖο ποὺ λέγει καὶ ὁ Ὅσιος Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος, ἂν προλάβουμε ἐδῶ, ἀλλιῶς θὰ συνεχίσουμε κάτω στὸ Ἀρχονταρίκι, θὰ δοῦμε καὶ ὁρισμένες πολὺ καλὲς ἀναλύσεις, ποὺ κάνει ἕνας νεώτερος Ἅγιος τῶν Γραμμάτων μας, ἕνας Ὁμολογητὴς τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως, ὁ Φώτης Κόντογλου, ὁ ὁποῖος, ὅπως σᾶς εἶπα, ὀνομάζει τὴν Ἐπανάσταση, Ἁγία Ἐπανάσταση. Λέγει λοιπὸν ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός: «Τριακοσίους χρόνους μετὰ τὴν Ἀνάστασιν τοῦ Χριστοῦ μᾶς ἔστειλεν ὁ Θεὸς τὸν Ἅγιον Κωνσταντῖνον καὶ ἐστερέωσε Βασίλειον Χριστιανικόν». Ὁ Θεὸς ἔστειλε τὸν Ἅγιο Κωνσταντῖνο καὶ στερέωσε Βασίλειο Χριστιανικὸ γιὰ πρώτη φορὰ στὴν ἱστορία τῆς ἀνθρωπότητος. Γιὰ πρώτη φορὰ ὑπάρχει μιὰ Χριστιανικὴ Αὐτοκρατορία, ἕνα Χριστιανικὸ Βασίλειο, κατ᾽ οἰκονομίαν Θεοῦ. «Καὶ τὸ εἶχαν οἱ Χριστιανοὶ τὸ Βασίλειον 1150 χρόνους». Πάνω ἀπὸ χίλια ἔτη ἕνα Χριστιανικὸ Βασίλειο. «Ὕστερον, τὸ ἐσήκωσεν ὁ Θεὸς ἀπὸ τοὺς Χριστιανοὺς καὶ ἔφερεν τὸν Τοῦρκον καὶ τοῦ τὸ ἔδωσε· διὰ ἰδικόν μας καλόν». Τόσα χρόνια, Ἅγιε Κοσμᾶ, τόσα μαρτύρια, τόσα αἵματα, τόσος κόσμος ὑπέφερε κάτω ἀπὸ στυγνὸ κατακτητή, καὶ σὺ λὲς γιὰ ἰδικόν μας καλόν; Γιὰ ἰδικόν μας καλὸν τόσα χρόνια Τουρκοκρατία; Καὶ τὸ ἔχει ὁ Τοῦρκος, ὅταν τὸ ἔγραφε αὐτὸ ὁ Ἅγιος Κοσμᾶς ὁ Αἰτωλός, 320 χρόνους· ὅπως εἶπα περισσότερα χρόνια. «Καὶ διατί ἔφερεν ὁ Θεὸς τὸν Τοῦρκον καὶ δὲν ἔφερεν ἄλλο γένος»; Θὰ μποροῦσε νὰ ἤμασταν ὑπόδουλοι στοὺς Φράγκους, εἶχε προηγηθῆ ἤδη ἡ Φραγκοκρατία. Γιατί ὁ Θεὸς δὲν ἐπέτρεψε νά ᾽ρθοῦν καὶ νὰ ἐγκατασταθοῦν Φράγκοι ἐδῶ, Εὐρωπαῖοι, Γερμανοί, Γάλλοι, Ἰταλοί; Καὶ γιατί ἔφερε ὁ Θεὸς τὸν Τοῦρκον καὶ δὲν ἔφερε ἄλλο γένος; «Διὰ ἰδικόν μας συμφέρον· διότι τὰ ἄλλα ἔθνη θὰ μᾶς ἔβλαπταν εἰς τὴν Πίστιν». Πρᾶγμα τὸ ὁποῖο κινδυνεύουμε νὰ πάθουμε καὶ τώρα! Τώρα ποὺ εἴμαστε μαζὶ μὲ τὰ ἄλλα ἔθνη, μὲ τοὺς Εὐρωπαίους, σιγά-σιγὰ ἀρχίζουμε καὶ ἀφομοιωνόμαστε καὶ βλαπτόμαστε στὴν Πίστη μας, θὰ χάσουμε τὴν Πίστη μας! Τότε, λοιπόν, «ὁ Θεὸς ἔφερε τὸν Τοῦρκο κι ὄχι τὸν Φράγκο διὰ ἰδικόν μας συμφέρον, διότι τὰ ἄλλα ἔθνη θὰ μᾶς ἔβλαπταν εἰς τὴν Πίστιν. Ὁ δὲ Τοῦρκος, ἄσπρα ἅμα τοῦ δώσεις κάμεις ὅ,τι θέλεις». Κι ἀποδείχθηκε αὐτὸ ἀπὸ τὰ τόσα χρόνια δουλείας, ὅτι παρὰ τὴν σκληρὴ δουλεία τὴν κρατήσαμε τὴν Πίστη μας! Καὶ φθάσαμε τὸ 1821 νὰ ἀγωνιζόμαστε «γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν Πίστη τὴν Ἁγία καὶ τῆς Πατρίδος τὴν Ἐλευθερία».
Καὶ ὁ δικός μου ὁ νοῦς, ἂν ἔχει κάποιο φωτισμό, πάει καὶ λίγο παραπάνω· προκύπτει αὐτὸ καὶ στὴ συνέχεια: ὅτι αὐτὸ ἔγινε, ὥστε ἡ Ρωμιοσύνη, οἱ Ἕλληνες, νὰ μείνουμε ἀμέτοχοι στὶς ἐξελίξεις, οἱ ὁποῖες ἐπρόκειτο νὰ γίνουν στὴν Εὐρώπη. Διότι στὴν Εὐρώπη, μὲ τὸν Οὐμανισμό, μὲ τὴν Ἀναγέννηση, μὲ τὸν Ἀθεϊσμό, τὰ γκρέμισαν ὅλα. Μὲ τὴ Γαλλικὴ Ἐπανάσταση δὲν ἔμεινε τίποτε ὄρθιο, ἱερὸ καὶ ὅσιο, τίποτε ὄρθιο. Δὲν ἔπρεπε λοιπὸν ὁ Θεὸς νὰ οἰκονομήσει κάπου νὰ φυλαχθεῖ ἡ Πίστις, νὰ φυλαχθεῖ ἡ Ὀρθοδοξία; Οἱ Εὐρωπαῖοι τὰ κατέστρεψαν ὅλα! Νὰ σκεφθεῖτε μόνον τὸν ἀθεϊσμὸ τοῦ Βολταίρου, ἀπὸ κεῖ ξεκίνησε καὶ ὁ Μὰρξ καὶ ἡ διάλυση τῶν πάντων, ἐναντίον τοῦ κλήρου, ἐναντίον τῆς Ἐκκλησίας. Ὅλα διαλύθηκαν, οἰκογένειες, θεσμοί, ἤθη, ἔθιμα, μὲ τὴν Ἀναγέννηση καὶ τὸν Διαφωτισμό. Τὸν περίφημο Διαφωτισμό, ποὺ δὲν εἶναι διαφωτισμὸς εἶναι Διασκοτισμός. Ὁ Θεὸς λοιπὸν προνόησε, ὥστε μέσα σ᾽ αὐτὲς τὶς ἀλλαγές, οἱ ὁποῖες ἔγιναν στὴν Εὐρώπη αὐτοὺς τοὺς αἰῶνες (14ος, 15ος, 16ος, 18ος), ἐμεῖς νὰ εἴμαστε ἐδῶ, φυλαγμένοι. Νὰ μᾶς φυλάει ὁ Τοῦρκος γιὰ νὰ μὴ χάσουμε τὴν Πίστη μας! Κι ὅταν ἔκρινε ὁ Θεός, καὶ ἐν πάσῃ περιπτώσει εἴχαμε ἀρχίσει κι ἐμεῖς νὰ παιδαγωγούμαστε, γιὰ τὶς ἁμαρτίες, τὶς ὁποῖες πρὸ τῆς Ἀλώσεως τῆς Πόλεως εἴχαμε κάνει, ὁ Θεὸς ξανάφερε στὸ ἱστορικὸ προσκήνιο τὴν Ἑλλάδα, τὴν ἀπελευθέρωσε, ἕνα μέρος τῆς Ρωμιοσύνης, καὶ πάλι γιὰ τὴν Ὀρθοδοξία! Μέσα σ᾽ αὐτὸν τὸν συρφετό, τὸν χαλασμὸ ποὺ ὑπάρχει παντοῦ, νὰ ὑπάρχει ἕνα ἔθνος, νὰ ὑπάρχει ἡ Ἑλλάδα, ἡ ὁποία θὰ κρατήσει τὴν Ὀρθοδοξία. Καὶ θὰ πρέπει ἐδῶ νὰ τὸ ποῦμε, ὄχι σκεπτόμενοι σωβινιστικὰ ἀλλὰ σκεπτόμενοι ρεαλιστικά, πραγματικά, ὅτι ὄντως μέχρι καὶ πρὶν μερικὲς δεκαετίες, παρὰ τὶς δυσκολίες γύρω ἀπὸ τὶς ὁποῖες ἱδρύθηκε αὐτὸ τὸ κράτος, τὸ ψέμα τὸ βασίλειο, καὶ παρὰ τὶς προσπάθειες ποὺ ἔκαναν μετὰ ἀπὸ τὸ 1821 ὅλοι οἱ φίλοι μας, μὲ τὸν Κλασσικισμό, τὴν Ἀρχαιολατρεία, μὲ ὅλα τὰ ἄλλα, μὲ τὶς προπαγάνδες, Δυτικοί, Προτεστάντες κ.τ.λ, στὴν Ἑλλάδα κρατήσαμε τὴν Ὀρθοδοξία, κρατήσαμε τὴν Πίστη καὶ συνεχίζουμε τώρα τὴ Ρωμιοσύνη. Καὶ μὲ αὐτὴ τὴν Ὀρθόδοξη Πίστη βοηθοῦμε καὶ ἄλλους λαούς, βοηθοῦμε καὶ ἄλλους ἀνθρώπους. Καὶ δὲν εἶναι αὐτὴ ἡ σκέψη μόνον δική μου σκέψη. Ὁ Μακρυγιάννης, ἕνας ἀπὸ τοὺς ἀγωνιστὰς τοῦ 1821, ὁ γνωστὸς στρατηγὸς Μακρυγιάννης, λέγει: «ἡ ἀπόφασις τοῦ Θεοῦ τοῦ δίκαιου ν᾽ ἀναστήσει τοὺς πεθαμένους Ἕλληνες, ἦταν γιὰ νὰ ματαειπωθῆ Ἑλλάς», γιὰ νὰ ξανακουστεῖ τό «Ἑλλάς». Καὶ συνεχίζει: «νὰ λαμπρυνθῆ αὐτήνη καὶ ἡ θρησκεία τοῦ Χριστοῦ», νὰ λαμπρυνθεῖ καὶ ἡ Ἑλλάδα, ἀλλὰ νὰ λαμπρυνθεῖ καὶ ἡ Ὀρθοδοξία, καὶ ἡ θρησκεία τοῦ Χριστοῦ.
Καὶ ἀκοῦστε τώρα μία ἀνάλυση σχετικὴ ποὺ κάνει ὁ μεγάλος διδάσκαλος τῶν πρὸ τῆς Ἁλώσεως χρόνων, ὁ Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος, ὁ ὁποῖος ἦταν δάσκαλος τοῦ Ἁγίου Μάρκου τοῦ Εὐγενικοῦ, πολὺ ἐκτιμώμενος ἀπὸ ὅλους, ἀκόμη κι ἀπὸ τὰ Ἀνάκτορα. Φαντασθεῖτε ὅτι κάθε Παρασκευὴ τὸν καλοῦσαν οἱ Αὐτοκράτορες στὰ Ἀνάκτορα κι ἔκανε ὁμιλία στοὺς Συγκλητικούς, σ᾽ ὅλους τοὺς ἀξιωματούχους. Καὶ ἔγραψα κάπου ἕνα σημείωμα: φαντάζεσθε σήμερα στὴ Βουλὴ ἢ στὸ Προεδρικὸ Μέγαρο νὰ καλοῦν κάποιο θεολόγο καὶ νὰ κάνει ὁ θεολόγος, ὁ κληρικός, ὁ παπᾶς ἢ ἕνας καλόγερος, νὰ κάνει θεολογικὲς ἀναλύσεις καὶ νὰ ἐπισημαίνει θεολογικὰ τοὺς κινδύνους; Τώρα ποὺ ὑπάρχει αὐτὴ ἡ κρίσις ἡ φοβερή, τὴν ὁποία διερχόμαστε, μὲ τὴν ὁποίαν ἀπειλούμαστε πολὺ χειρότερα ἀπὸ τὴν Τουρκοκρατία, ὑπάρχει κανένας πολιτικὸς ἄρχοντας ποὺ νὰ πεῖ «ἂς ἔρθει κανένας φωτισμένος ἄνθρωπος ἐδῶ, νὰ μᾶς πεῖ, τί εἶναι αὐτὰ ποὺ συμβαίνουν, γιατί τὰ παθαίνουμε ὅλα αὐτά; Καὶ νὰ μᾶς βοηθήσει νὰ βγοῦμε ἀπὸ τὸ ἀδιέξοδο αὐτό»; Ὁ Αὐτοκράτωρ στὸ Βυζάντιο ἀντιλαμβανόμενος πὼς κάτι δὲν πάει καλά, καλοῦσε τὸν Ἰωσὴφ Βρυέννιο στὰ Ἀνάκτορα καὶ ἔκανε ὁμιλίες.
Μία λοιπὸν ἀπὸ τὶς ὁμιλίες αὐτὲς εἶναι «Περὶ τῶν ἐπιτεθέντων ἡμῖν δεινῶν καὶ τίς ὁ τούτων σκοπός»: «Γιὰ τὶς συμφορὲς ποὺ ἔπεσαν ἐπάνω μας καὶ ποιός εἶναι ὁ σκοπὸς αὐτῶν τῶν συμφορῶν, ποὺ ἔπεσαν ἐπάνω μας». Λέγει, λοιπόν, σὲ μετάφραση: «Οἱ καιροὶ εἶναι ἀπὸ κάθε ἐποχὴ οἱ πιὸ δύσκολοι, πονηρὲς μέρες, τὸ τέλος τοῦ χρόνου». Ἔτσι βιώνουμε κι ἐμεῖς. Ἡ ἐσχατολογία στὶς μέρες μας ἀνθεῖ, καὶ τότε πίστευαν ὅτι ἦταν τὸ τέλος τοῦ χρόνου. «Τὰ γηρατειὰ τοῦ κόσμου, γέρασε ὁ κόσμος, τὸ ξεψύχισμα τοῦ σύμπαντος. Ἡ ζωή μας αὐτὴ εἶναι σύντομη, λαθεμένη καὶ γεμάτη ἀπὸ πικρίες, καὶ τὰ κακὰ ἐκτενέστερα ἀπὸ τὶς θάλασσες. Καὶ νά, οἱ γείτονές μας εἶναι ἐχθροί, ὅσοι δείχνουν φίλοι εἶναι ἄπιστοι, οἱ συγκάτοικοί μας κλέφτες, οἱ υἱοί μας ἀνυπάκουοι καὶ οἱ ἁπλοὶ συγγενεῖς χωρὶς στοργή. Αὐτοὶ ποὺ καραδοκοῦν νὰ ἐπωφεληθοῦν ἀπὸ τὶς δυσκολίες μας εἶναι πολλοί, μὰ περισσότεροι εἶναι αὐτοί, οἱ ὁποῖοι μᾶς ἐπιβουλεύονται». Φέρτε τώρα στὸ νοῦ σας, σήμερα τί συμβαίνει; Πόσοι στρέφονται ἐναντίον τῆς Ἑλλάδος. «Αὐτοὶ ποὺ μᾶς διώκουν καὶ μᾶς πληγώνουν εἶναι πολλοὶ καὶ ἀπὸ πολλὰ μέρη. Κανεὶς καὶ ἀπὸ πουθενά, τολμῶ νὰ πῶ, δὲν ὑπάρχει ποὺ νὰ μᾶς συνοδεύσει καὶ νὰ συμπονέσει μαζί μας». Δέστε τώρα εἰκόνα, ἂν δὲν φωτογραφίζει τὴ σημερινὴ ἐποχή! «Διασκορπισθήκαμε χωρισμένοι σὲ ὅλες τὶς βασιλεῖες τῆς γῆς. Μᾶς ἐξουσιάζουν καὶ δὲν ἐξουσιάζομε. Τὴ χώρα μας ξένοι τὴν κατατρώγουν, καὶ δὲν ὑπάρχει κανεὶς νὰ μᾶς βοηθήσει. Οἱ νέες καὶ οἱ νέοι τοῦ γένους μας πηγαίνουν σὲ ἄλλα ἔθνη». Ξέρετε τὶ μετανάστευση παρατηρεῖται πτυχιούχων; Φεύγουν τὰ παιδιά μας σὲ ἄλλα ἔθνη. «Ὅλη τὴν ἡμέρα τὰ μάτια μας αὐτὰ βλέπουν καὶ τὸ δικό μας χέρι δὲν μπορεῖ νὰ βοηθήσει. Σὲ μᾶς ἔμεινε μόνο καρδιὰ θλιμμένη, μάτια ποὺ σβήνουν καὶ ψυχὴ ποὺ λιώνει, προβλήματα πάνω στὰ προβλήματα, φροντίδες πάνω στὶς φροντίδες, καὶ αἵματα πάνω στὰ αἵματα παντοῦ. Χάθηκε ὁ εὐλαβὴς πάνω στὴ γῆ, λείπει ὁ στοχαστής, δὲν βρίσκεται ὁ φρόνιμος. Στὰ παλαιὰ παρουσιαζόταν ὁ σοφός, τώρα δὲν ὑπάρχει αὐτὸς ποὺ θὰ κατανοήσει, αὐτὸς ποὺ θὰ διορθώσει, αὐτὸς ποὺ θὰ μᾶς φέρει πίσω. Ἡ πληγὴ εἶναι ὁλόσωμη, ἡ ἀρρώστια γενικευμένη, φοβερὸ τὸ τραῦμα, ἡ συμφορὰ ἀπαρηγόρητη καὶ μεγαλύτερη ἀπὸ κάθε παρακλητικὸ λόγο. Καταφρονήθηκαν τὰ ἐκκλησιαστικὰ πράγματα, σάπισαν τὰ κρατικά, ἀνακατεύονται τὰ μακρινά, συγχέονται τὰ κοντινά. Τὰ πάνω γίνονται κάτω καὶ τὰ κάτω πάνω. Οἱ Χριστιανοὶ διώκονται, οἱ ἀσεβεῖς εὐνοοῦνται. Ἀπὸ ἐδῶ μᾶς καταδιώκουν οἱ Ἀγαρηνοί, ἀπὸ ἐκεῖ μᾶς λεηλατοῦν οἱ Σκύθες, ἀπὸ τὰ δυτικὰ οἱ Ἰσμαηλίτες θερίζοντας τοὺς καρπούς μας, καὶ ἀπὸ τὰ ἀνατολικὰ οἱ Πέρσες μᾶς ἐκριζώνουν».
Καὶ προσπαθώντας ἐδῶ ὁ Ὅσιος αὐτὸς μοναχός, ὁ Ἰωσὴφ ὁ Βρυέννιος, νὰ δώσει κάποια ἐξήγηση γιατί συμβαίνουν ὅλα αὐτὰ λέγει τὰ ἑξῆς: «Διάφοροι ἐκφράζουν διάφορες ἀπόψεις καὶ ἐξηγήσεις. Ὁ ἀστρονόμος λέει ὅτι αὐτὰ συμβαίνουν λόγῳ τῆς κινήσεως τῶν ἄστρων. Ὁ φυσικὸς θὰ πεῖ ὅτι τὰ ὑπομένομε αὐτά, ὡς φυσικὴ ἐξέλιξη τῶν πραγμάτων, ἐξ αἰτίας τῆς θέσεώς μας ἀνάμεσα στοὺς Ἄραβες καὶ τοὺς Σαρακηνούς, τοὺς Ἰσμαηλίτες καὶ τοὺς Σκύθες. Ὁ ἄθεος θὰ ὑποστηρίξει, ὅτι ὅλα ἀπὸ μόνα τους τυχαῖα συμβαίνουν ῾῾χύδην καὶ φύρδην᾽᾽. Ὁ δὲ εἰδωλολάτρης θὰ ὑποστηρίξει ὅτι ὀφείλονται ὅλα στὴν τύχη καὶ στὸ γραμμένο, στὴ μοίρα. Καὶ ἀκόμη ὁ Ἀγαρηνός, ‒ὁ Μωαμεθανός, ὁ Τοῦρκος‒ θὰ πεῖ ὅτι αἰτία τούτων εἶναι ὅτι δὲν ἀποδεχθήκαμε τὸν ἀλιτήριο Μωάμεθ, ἐνῶ ὁ Ἑβραῖος, θὰ πεῖ ὅτι ἐπειδὴ πιστεύσαμε στὸν Χριστό. Καὶ ὁ καθένας ἀπὸ τοὺς αἱρετικούς, ἐπειδὴ δὲν ὑποκύψαμε στὴν αἵρεσή του. Καὶ ὁ ὄχλος τῶν Ἰταλῶν ‒τῶν Εὐρωπαίων τότε‒ θὰ ὑποστηρίξει ὅτι μᾶς συμβαίνουν αὐτά, ἐπειδὴ δὲν ὑποταχθήκαμε στὸν πάπα. Γι᾽ αὐτὸ συμβαίνουν ὅλα αὐτά! Ἐγὼ ὅλους αὐτοὺς τοὺς ἀπορρίπτω». Δέστε τώρα ἐδῶ κουράγιο ποὺ δίνει σὲ ὅλους μας, ἀλλὰ καὶ εὐθύνη συγχρόνως. «Ἐγὼ ὅλους αὐτοὺς τοὺς ἀπορρίπτω καὶ εἶμαι ἀπόλυτα πεπεισμένος καὶ τὸ ὁμολογῶ εὐθέως, ὅτι δὲν θὰ τὰ παθαίναμε αὐτά, ἐὰν ἤμασταν δυσσεβεῖς καὶ τελείως ἀπομακρυσμένοι ἀπὸ τὸ Θεό. Ἐπειδὴ ὅμως εἴμαστε τὸ εὐσεβέστατο γένος ἀπὸ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους, στραμμένο κατ᾽ ἐξοχὴν στὸ Θεό· καὶ θέλομε βέβαια καὶ ἐνδιαφερόμαστε νὰ σωθοῦμε, καὶ αὐτὸ εἶναι γιὰ μᾶς ἡ ὕπαρξη καὶ ἡ ζωή μας, καὶ ὁ λόγος ποὺ ἤλθαμε σ᾽ αὐτὴ τὴ ζωή. Ἀπὸ τὴν ἄλλη πλευρὰ ὅμως θέλομε νὰ γίνει μὲ καλοπέραση αὐτό, ἡ σωτηρία μας, μὲ πλοῦτο καὶ μὲ πρόσκαιρη δόξα. Γι᾽ αὐτὸ ὁ Κύριος ποὺ μὲ κάθε τρόπο προετοιμάζει τὴ σωτηρία μας, μᾶς παρέδωσε νὰ ντροπιαστοῦμε σὲ ὅλα τὰ ἔθνη, καὶ τὴν πρόσκαιρη αὐτὴ ζωή μας, τὴ ρευστὴ καὶ περαστική, τὴν περιέβαλε μὲ μύρια κακά, μήπως καὶ ἔτσι, ἀκόμη καὶ παρὰ τὴ θέλησή μας, ὁδηγηθοῦμε τελικὰ ἀπὸ Αὐτὸν στὴ σωτηρία μὲ κατάλληλο τρόπο».
Καὶ μὲ βάση καὶ αὐτά, ποὺ προφανῶς τὰ ἐγνώριζε ὁ Φώτης Κόντογλου κάνει μία ἔξοχη ἀνάλυση, τὴν ὁποία ἁπλῶς θὰ ἀρχίσω ἐδῶ καὶ θὰ τὴν τελειώσουμε κάτω στὸ Ἀρχονταρίκι. Λέγει, λοιπόν, ὁ Φώτης Κόντογλου: «Ἡ Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση εἶναι ἡ πιὸ πνευματικὴ Ἐπανάσταση ποὺ ἔγινε στὸν κόσμο. Εἶναι ἁγιασμένη, Ἁγία Ἐπανάσταση. Ἡ ἐπανάσταση γίνεται τὶς περισσότερες φορὲς ἀπὸ κάποιες ὑλικὲς αἰτίες, ποὺ εἶναι ἡ σκλαβιά, ἡ στέρηση, ἡ κακοπέραση, τὰ βασανιστήρια, ἡ περιφρόνηση. Ἡ λευτεριὰ εἶναι ἡ θεότητα ποὺ λατρεύει ὁ ἐπαναστάτης, καὶ γιὰ αὐτὴ χύνει τὸ αἷμα του. Μὰ τὴ λευτεριά, πολλὲς φορές, σὰν τὴν ἀποχτήσει ὁ ἐπαναστάτης, δὲν τὴν μεταχειρίζεται γιὰ πνευματικοὺς σκοπούς, ἀλλὰ γιὰ νὰ χαρεῖ τὴν ὑλικὴ ζωὴ μονάχα. Κοντὰ στὴν ὑλικὴ ζωὴ ἔρχεται καὶ ἡ πνευματική, μὰ τὶς περισσότερες φορὲς γιὰ πνευματικὴ ζωὴ θεωροῦν οἱ ἄνθρωποι κάποιες ἀπολαύσεις ποὺ εἶναι καὶ αὐτὲς ὑλικές, καὶ ἂς φαίνονται σὰν πνευματικές. Ἕνας ἐπαναστάτης τῆς Γαλλικῆς Ἐπανάστασης, νὰ ποῦμε, θεωροῦσε γιὰ πνευματικά, κάποια πράγματα, ποὺ στ᾽ ἀλήθεια δὲν ἦταν πνευματικά. Αὐτὸς ἤθελε νὰ ἀποχτήσει τὴ λευτεριά, γιὰ νὰ κάνει αὐτὰ ποὺ νόμιζε πὼς εἶναι σωστὰ καὶ δίκαια γιὰ τὴ ζωὴ τῶν ἀνθρώπων στὸν κόσμο τοῦτο, δηλαδὴ γιὰ τὴν ὑλικὴ ζωή τους, μὴν πιστεύοντας πὼς ὑπάρχει τίποτα ἄλλο γιὰ νὰ τὸ ἐπιδιώξει ὁ ἄνθρωπος. Γι᾽ αὐτὸ λέγω πὼς γιὰ τὶς περισσότερες ἐπαναστάσεις, οἱ αἰτίες ποὺ τὶς κάνανε νὰ ξεσπάσουν σταθήκανε ὑλικές, καὶ ἡ ἐλευθερία ποὺ ἐπιδιώξανε ἤτανε περιορισμένη νὰ ἱκανοποιήσει μονάχα ὑλικὲς ἀνάγκες. Ἡ ἑλληνικὴ ὅμως Ἐπανάσταση εἶχε μὲν γιὰ αἰτία καὶ τὶς ὑλικὲς στερήσεις καὶ τὴν κακοπάθηση τοῦ κορμιοῦ, ὅπως ἡ κάθε ἐπανάσταση, ἀλλὰ πάνω ἀπὸ αὐτὲς τὶς αἰτίες, εἶχε καὶ κάποιες ποὺ εἶναι καθαρὰ πνευματικές. Καὶ πνευματικό, κατὰ τὴ γνώμη μου, ἀληθινὰ πνευματικό, εἶναι ὅ,τι ἔχει σχέση μὲ τὸ πνευματικὸ μέρος τοῦ ἀνθρώπου, μὲ τὴν ψυχή του, δηλαδὴ μὲ τὴ θρησκεία». Καὶ ἀναλύει στὴ συνέχεια ὁ Φώτης Κόντογλου ἔξοχα, θὰ τὸ δοῦμε κάτω στὸ Ἀρχονταρίκι, πὼς ὅσοι ἀγωνίστηκαν τὸ 1821 τὸ ἔκαναν κυρίως πρῶτα γιὰ τὴν Πίστη, γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν Πίστη τὴν Ἁγία· κουρελιασμένοι, πεινασμένοι, φτωχοί, ἀκολουθώντας αὐτὴ τὴν ἀσκητικὴ Ὀρθοδοξία καὶ δίνοντας καὶ τὴ ζωή τους ἀκόμη οἱ Νεομάρτυρες, γιατί; Γιὰ ὑλικὲς ἀπολαύσεις; Γιὰ ὑλικὰ ἀγαθά; Ὄχι. Γιὰ τὴν Πίστη! Γιὰ νὰ ἀναστηθεῖ καὶ πάλι, νὰ γεννηθεῖ ἡ Ὀρθοδοξία, τὴν ὁποία φαινόταν πὼς ἡ Τουρκοκρατία τὴν εἶχε χαλάσει. Ὄχι ὅμως. Τὰ αἵματα τῶν Νεομαρτύρων ποὺ χύθηκαν τὴν περίοδο αὐτή, συνετέλεσαν ὥστε οἱ ἀγωνιστὲς τοῦ 1821 νὰ ξαναστήσουν τὴν Ὀρθοδοξία μέσα σὲ μιὰ Εὐρώπη ἄθεη, σὲ μιὰ Εὐρώπη ἐκκοσμικευμένη. Ἦταν τὸ σχέδιο τοῦ Θεοῦ αὐτὸ γιὰ τὴν Ἑλληνικὴ Ἐπανάσταση, γιὰ τὴν Ἁγία Ἐπανάσταση.
Ἡ τελικὴ πάντως σκέψη ποὺ κάνω εἶναι πολὺ ἀπαισιόδοξη. Διότι στὸ Βυζάντιο, παρὰ τὰ ἠθικὰ παραπτώματα, τὰ ὁποῖα περιγράφει σὲ ἄλλη ὁμιλία του ὁ Ἰωσὴφ Βρυέννιος, τουλάχιστον μὲ τὸν Πατριάρχη Γεννάδιο Σχολάριο κράτησαν τὴν Ὀρθοδοξία, καὶ τὸν Ἅγιο Μᾶρκο τὸν Εὐγενικό· ἔπεσε ἡ Κωνσταντινούπολη, ἀλλὰ ἡ Ὀρθοδοξία κρατήθηκε καὶ κρατήθηκε σ᾽ ὅλη τὴν Τουρκοκρατία. Καὶ ὑποφέραμε, ὑπέφεραν οἱ πρόγονοί μας, ἀλλὰ εἶχαν τὴν Πίστη τους. Κι ὁ Θεὸς εὐλόγησε κι ἐλευθερώθηκαν. Τώρα; Τώρα δὲν ἔχουμε οὔτε τὴν Πίστη μας. Ἡ Πίστη μας πνέει τὰ λοίσθια... Βλέπω κι ἐδῶ ἀκόμη, τὸ ἐκκλησίασμα ἀραιώνει ἀπὸ χρόνο σὲ χρόνο. Πόσος κόσμος ἐκκλησιάζεται; Πόσος κόσμος ἔχει σχέση μὲ τὴν Ἐκκλησία; Ποιοί θ᾽ ἀκούσουν εὐχαρίστως σήμερα γιὰ τοῦ Χριστοῦ τὴν Πίστη τὴν Ἁγία; Ἀκόμη καὶ στὰ σχολεῖα δὲν ἀκούγεται! Στὰ σχολεῖα ἄλλα διδάσκουν γιὰ τὴν Ἐπανάσταση τοῦ 1821. Αὐτὴ λοιπὸν ἡ Ἁγία Ἐπανάσταση τοῦ 1821 ἔσωσε τὴν Ὀρθοδοξία. Τώρα φοβοῦμαι πὼς αὐτὴ ἡ διάβρωση ἡ ἐσωτερική, ἡ καταστροφὴ καὶ τῆς Ὀρθοδοξίας, θὰ μᾶς ἀποξενώσει ἀπὸ τὸν Θεό. Τότε μᾶς ἔσωσε, ἐπειδὴ ἐξακολουθούσαμε νὰ Τὸν λατρεύουμε· καὶ ἡ Παναγία μας ἐπενέβη. Τώρα γιατὶ νὰ σώσει τὸ Γένος μας; Γιατὶ νὰ μᾶς σώσει; Ἀφοῦ καὶ τὴν Πίστη μας τὴν χάνουμε...
Ἂς παρακαλέσουμε λοιπὸν ὅλους τοὺς Ἁγίους Νεομάρτυρες τῆς Τουρκοκρατίας καὶ τὸν Ἅγιο Κοσμᾶ τὸν Αἰτωλὸ καὶ τὴν Παναγία μας, νὰ βοηθήσει ὥστε καὶ πάλι νὰ ἀνδρειωθεῖ ἡ Ὀρθοδοξία, νὰ δυναμώσει ἡ Ὀρθοδοξία καὶ στὴ χώρα μας, καὶ ὁ Θεός, βλέποντας αὐτὴν τὴν Πίστη μας, νὰ παραβλέψει τὶς ἁμαρτίες μας καὶ νὰ μᾶς ὁδηγήσει σὲ διέξοδο ἀπὸ τὸ ἀδιέξοδο, στὸ ὁποῖο βρισκόμαστε.