Το Ευαγγέλιο τού Φιόντορ Ντοστογιέφσκι

Μιχαήλ Ουστιούγκωφ

Αποκρυπτογραφημένες μυστήριες σημειώσεις τού συγγραφέα στο περιθώριο των σελίδων τού σημαντικού γι΄αυτόν βιβλίου.

Στην Μόσχα έγινε η παρουσίαση αντίγραφου τού Ευαγγελίου πού ανήκε στον Ντοστογιέφσκι, βιβλίο πού τον συνόδευσε σε όλη του την ζωή, από την περίοδο των καταναγκαστικών έργων μέχρι το θάνατό του. Οι επιστήμονες κατάφεραν να εντοπίσουν χίλιες πεντακόσιες σημειώσεις, παρατηρήσεις αποτυπωμένες όλες από τον μεγάλο  συγγραφέα. Μήπως άραγε αυτές οι μυστήριες σημειώσεις αποτελέσουν το κλειδί για καλλιτεχνικές αποκαλύψεις; Ακόμη κι αυτή η εξωτερική μορφή τής έκδοσης έχει κάτι το μοναδικό: 

πέντε τόμοι στοιβαγμένοι σε θήκη πού μοιάζει με πολεμίστρα - με φυλακόπορτες και παραθυράκια. Ο πιό σημαντικός από όλους τούς τόμους: το αντίγραφο τού Ευαγγελίου τού Ντοστογιέφσκι. Δεξιά κι αριστερά, σχολιασμοί των σημειώσεων τού συγγραφέα. Δύο ακόμη τόμοι είναι συλλογές επιστημονικού υλικού κι έρευνας. «Στο παγκόσμιο λογοτεχνικό στερέωμα υπήρξε πλήθος συγγραφέων πού γνώριζαν σε βάθος το περιεχόμενο της Βίβλου», σχολιάζει ο Δόκτωρ Λογοτεχνίας Βλαδίμηρος Ζαχάρωφ, ένας από τους εμπνευστές τής ερευνητικής μελέτης. «Μετά βίας βρίσκεις, όμως, κάποιον σαν τον Ντοστογέφσκι, που επί τέσσερα συνεχή χρόνια δεν διάβαζε τίποτε άλλο παρά το Ευαγγέλιο βιώνοντάς το σαν το πεπρωμένο του». Ανάσταση τού Ρασκόλνικωφ 
Το βιβλίο δώρισε στον συγγραφέα η σύζυγος τού Δεκεμβριστή Φονζίβιν. Αυτό συνέβη χρονικά κάπου μετά την ανακοίνωση τής ετυμηγορίας γιά τους συμμετέχοντες στον κύκλο Πετρασέβσκι (Petrashevsky), στο Τομπόλσκ, όπου οι κατάδικοι περίμεναν την μεταγωγή τους στα κάτεργα τού Όμσκ. Οι σύζυγοι τών Δεκεμβριστών, σαν αποτέλεσμα τής άσκησης πίεσης πάνω στον επικεφαλής τής φυλακής διαμετακόμισης, συναντήθηκαν με τους φυλακισμένους και δώρισαν στον καθένα τους από μιά Καινή Διαθήκη. Στη συνέχεια, Ντοστογιέφσκι και Ναταλία Φονβίζινα αλληλογραφούν μεταξύ τους γιά πολλά χρόνια. Σ’εκείνην είναι που απευθύνεται με τα γνωστά λόγια «θα προτιμούσα να μείνω με τον Χριστό παρά με την αλήθεια». «Το ευαγγέλιο ήταν το μόνο βιβλίο που επιτρεπόταν στη φυλακή», θυμόταν ο Φιόντορ Μιχαϊλοβιτς. «Βρισκόταν κάτω από το μαξιλάρι μου στο κάτεργο. Το διάβαζα και το διάβαζα και σε άλλους. Όλοι οι φυλακισμένοι έμαθαν να διαβάζουν με αυτό το βιβλίο .." 
Ο συγγραφέας μεταφέρθηκε από τη φυλακή του Όμσκ στο Σεμιπαλάτινσκ. Από εκεί, στο Μπαρναούλ, Κουζνετσκ, Τβερ και μετά την αμνηστία επέστρεψε στην Πετρούπολη. Και το Ευαγγέλιο πάντα δίπλα του. Οι πρώτες σημειώσεις σ 'αυτό έγιναν με την άκρη ενός καρφιού: βλέπετε, δεν επιτρεπόταν στους κρατουμένους να έχουν όργανα γραφής. Στην συνέχεια, τα σημάδια αποτυπώνονται προσεκτικά: με ένα ξηρό στυλό, μολύβι, σπάνια με μελάνι. Οι περισσότερες σημειώσεις είναι πάνω στα κείμενα του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου. Αυτό ακριβώς το Ευαγγέλιο μέλλεται να δώσει ώθηση στην ανάπτυξη της πλοκής τού έργου «Έγκλημα και τιμωρία». Στήν αρχή τού πιο σημαντικού επεισοδίου, η Σόνια διαβάζει στον Ρασκόλνικωφ το χωρίο περί Αναστάσεως του Λαζάρου: "Στον μπουφέ ήταν ένα βιβλίο - η Καινή Διαθήκη σε ρωσική μετάφραση. Το βιβλίο ήταν παλιό, χρησιμοποιημένο, δεμένο με δέρμα." Αυτή η περιγραφή ταιριάζει ακριβώς με το ευαγγέλιο του ίδιου του συγγραφέα. Στην ιστορία του ευαγγελιστή για τον Λάζαρο, οι επιστήμονες ανακάλυψαν 14 σημειώσεις που έγιναν στην διάρκεια πολλών χρόνων. Το μυθιστόρημα τελειώνει με το μοτίβο τής Ανάστασης, την αποκατάσταση τού πεπτωκότος ανθρώπου: στα καταναγκαστικά έργα ο Ρασκόλνικωφ θυμάται το θαύμα που διετέλεσε ο Σωτήρας και ζητάει το ιερό βιβλίο από την Σόνια.

Αποκάλυψη σήμερα

Ένα ξεχωριστό θέμα είναι οι σημειώσεις του Ντοστογιέφσκι στα περιθώρια τών σελίδων τού βιβλίου τής Αποκάλυψης. Σε ένα κείμενο γεμάτο σύνθετα σύμβολα και προφητείες, αναζητούσε το κλειδί για την κατανόηση των διαδικασιών που λαμβάνουν χώρα στον κόσμο. Η αντίφαση ανάμεσα στην ανάπτυξη του πολιτισμού και την εξαθλίωση της πίστης ήταν κάτι που τον βασάνιζε αφόρητα. Ο συγγραφέας θεωρούσε ότι κάθε προσπάθεια να οργανωθεί η ζωή με βάση τις κοινωνικές θεωρίες μπορεί να μετατραπεί σε κόλαση καθότι όλες αυτές οι προσπάθειες αγνοούν το βασικότερο όλων - τις Εντολές και το θέλημα του Δημιουργού. Στις αρχές της δεκαετίας του 1870, επεξεργαζόμενος το σχέδιο του μυθιστορήματος "Δαιμονισμένοι", ο Ντοστογιέφσκι επαναγιγνώσκει την Αποκάλυψη του Ιωάννη του Θεολόγου. Οι προφητείες τού αγαπημένου μαθητή τού Χριστού αποτέλεσαν κίνητρο για την συγγραφή τού βιβλίου, το οποίο επίσης θα ονομαστεί προφητικό. "Και είδα το θηρίο που βγαίνει από τη γη" - απέναντι σε αυτά τα λόγια ο Φιόντορ Μιχαΐλοβιτς γράφει: "Σοτσιάλ", δηλαδή "σοσιαλισμός". Το θηρίο, όπως αναφέρεται στην Αποκάλυψη, "μιλά περήφανα και βλάσφημα", θα πολεμήσει με τους αγίους και για κάποιο χρόνο θα τούς νικήσει .. "Η Μεγάλη Πόρνη" κάθεται επάνω σε ένα «κόκκινο θηρίο, που είναι γεμάτο από ονόματα βλασφημίας, και το οποίο έχει επτά κεφάλια». Αργότερα, και σε σχέση με αυτό, κάποιος θα υπενθυμίσει το κόκκινο άλογο τού πίνακα τού Πετρόφ-Βότκιν, κάποιος άλλος, το πρώτο πολιτικό γραφείο των επτά μπολσεβίκων, που στήθηκε τον Οκτώβριο του 1917. Ο Ντοστογιέφσκι προσπαθεί να κατανοήσει το νόημα των μελλοντικών γεγονότων και γράφει στο περιθώριο τής σελίδας: "πολιτισμός". Επτά κεφάλια του θηρίου – «επτά βασιλιάδες, εκ των οποίων πέντε έπεσαν, ο ένας είναι ακόμη κι ο άλλος δεν έχει έρθει ακόμα, αλλά κι όταν έρθει, δεν θα έχει μακρύ δρόμο μπροστά του». Ο συγγραφέας σχολιάζει αυτό το μέρος με τη λέξη «καθολικός άνθρωπος» που εφευρίσκει ο ίδιος, δηλαδή έναν ήρωα ενός καινούργιου, «επιστημονικού» χρόνου, χρόνου χωρίς πίστη, χωρίς μυστήριο, χωρίς ρίζες, χωρίς οποιοδήποτε ιδανικό ή πρωτοτυπία: o καταναλωτής, ο οποίος έγινε ο κύριος στόχος της πολιτικής χειραγώγησης και της φιλοσοφικής έρευνας τον 20ό αιώνα.

620 σελίδες κάτω από το μικροσκόπιο

Αν οι οι ειδικοί κατάφεραν να διακρίνουν τα τοσοδούλικα, συχνά άχρωμα σημάδια σε ένα παλιό βιβλίο, αυτό το χρωστούν σίγουρα στην σύγχρονη οπτοηλεκτρονική τεχνολογία. Καθεμία από τις 620 σελίδες τού Ευαγγελίου φωτογραφήθηκε με μια ψηφιακή κάμερα και με χρήση ειδικού φωτισμού. Για να ανιχνεύσουν τα σημάδια των νυχιών, τα οπτικά στοιχεία στήθηκαν με κλίση σε γωνία έως και 40 μοίρες και οι εικόνες τραβήχτηκαν ασπρόμαυρες για μεγαλύτερη αντίθεση.

Οι εικόνες που ελήφθησαν μελετήθηκαν σε υπολογιστή με μεγέθυνση 40x. Η παραμικρή τραχύτητα, γρατζουνιές, φθορές, ακόμη και μικροσκοπικά ίχνη σκόνης που είχαν μπεί στο χαρτί από τις ημέρες της καταναγκαστικής εργασίας - όλα αυτά εμφανίστηκαν μπροστά στα μάτια των επιστημόνων. Αυτό που στα τέλη του περασμένου αιώνα θεωρούνταν από τούς εμπειρογνώμονες του Ντοστογιέφσκι χαμένο για πάντα, επανήρθε ξαφνικά στην ζωή κι έγινε αντικείμενο επιστημονικής εξέτασης. "Στην διάρκεια τών καταναγκαστικών έργων, το χέρι του Ντοστογέφσκι έκανε 1.426 σημειώσεις", λέει ο Βίκτωρ Μολτσάνωφ, Δοκτωρ Ιστορίας κι επικεφαλής του Τμήματος Χειρόγραφων τής Κρατικής Ρωσικής Βιβλιοθήκης. «Ο συγγραφέας σημείωσε τα σημαντικότερα χωρία τού Ευαγγελίου 364 φορές με το νύχι, κι αυτό, κατά πάσα πιθανότητα, κατά την πλέον οδυνηρή γι΄αυτόν περίοδο της παραμονής του στα καταναγκαστικά έργα, όταν δηλαδή τού απαγορεύτηκε να συγγράφει. Επιπλέον, καταφέραμε να εντοπίσουμε στο κείμενο της Καινής Διαθήκης 299 σημειώσεις με μολύβι, 30 με μελάνι, 14 με ένα στεγνό στυλό. Τέτοιο έργο δεν περιορίζεται στα στενά πλαίσια τής έρευνας, αλλά καταδεικνύει την ιδιαίτερη αγάπη για τον σπουδαίο συγγραφέα. Οι ειδικοί λένε ότι στη Ρωσία δημιούργησαν ένα νέο επιστημονικό πεδίο, την οπτοηλεκτρονική τεξτολογία (επεξεργασία κειμένου με χρήση οπτοηλεκτρονικής), και αυτό ακριβώς το πεδίο γεννήθηκε από την μελέτη τού Ευαγγελίου του Ντοστογιέφσκι.

" .. να εκπληρώσωμεν πάσαν δικαιοσύνην"

Στις 26 Ιανουαρίου 1881, ο Φιόντορ Μιχαήλοβιτς υπέστει ξαφνικά αιμορραγία στο λαιμό. Οι γιατροί διέγνωσαν ρήξη πνευμονικής αρτηρίας. Τού απαγορεύθηκε να μιλά. Ο ιερέας ήρθε εκείνο το βράδυ. Ο Ντοστογιέφσκι εξομολογήθηκε και κοινώνησε. Νωρίς το πρωί τής 28ης Ιανουαρίου, κάλεσε τη σύζυγό του Άννα Γκριγκόριεβνα και τής ανακοίνωσε ότι θα πεθάνει εκείνη την μέρα. Εν μέσω αντιρρήσεών της, τής ζήτησε να ανοίξει το Ευαγγέλιο σε μια οποιαδήποτε σελίδα. Αυτή το άνοιξε και διάβασε: " Αποκριθεις δε ο Ιησους ειπε προς αυτον· Αφες τωρα· διοτι ουτως ειναι πρεπον εις ημας να εκπληρωσωμεν πασαν δικαιοσυνην". Το απόγευμα, η αιμορραγία επανήρθε. Δύο ώρες πριν από το θάνατό του, κάλεσε τα παιδιά, τα αγκάλιασε, τα ευλόγησε και τους ζήτησε να δώσουν το Ευαγγέλιο στον γιο του Φιόντορ. Σύντομα άρχισε η αγωνία. Η τελευταία σημείωση στο σημαντικό για τον Ντοστογιέφσκι βιβλίο έγινε από την Άννα Γκριγόριεβνα. Η σημείωση με μολύβι σχεδόν σβήστηκε, αλλά οι επιστήμονες κατάφεραν να την αποκαταστήσουν: «Άνοιξα και διάβασα μετά από αίτημα του Φιόντορ Μιχαήλοβιτς την ημέρα του θανάτου του, στις 3 η ώρα».