«Όπου και να ταξιδέψω, η Ελλάδα με πληγώνει» - Β΄ ΜΕΡΟΣ

ΜΟΝΑΧΟΣ ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΑΤΗΣ

«Ὅπου καί νά ταξιδεύψω, ἡ Ἑλλάδα μέ πληγώνει»

Ἀναφορά στήν Ὀρθόδοξη πίστη καί Ἑλληνικότητα τοῦ νομπελίστα ποιητῆ Γιώργου Σεφέρη

Β΄ ΜΕΡΟΣ

ΕΠΙΛΟΓΟΣ 

Ὡς ἐπίλογο τῆς φιλολογικῆς καί θεολογικῆς μελέτης μας γιά τόν νομπελίστα Ἕλληνα ποιητή καί λογοτέχνη Γιῶργο Σεφέρη, ἀντιγράφουμε ἕνα ποίημά του, ἀφιερωμένο στήν Κύπρο καί τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο Μαρία[1].

«Πέρα ἀπό τά βουνά τοῦ Ταύρου, 

πέρα ἀπό τό στόμα τοῦ Ὀρόντη,

 στόν ἤλιο τῆς ἰσημερίας τοῦ φθινοπώρου, 

ἐπήραμε τό πέλαγο τῆς φοινίκης τό ἀδειανό, 

ἀφήσαμε πίσω πορφύρες καί ματόχανδρα 

καί ἀράξαμε σέ τοῦτο τό νησί (τῆς Κύπρου).

Οἱ σύντροφοι ἐμετροῦσαν ὧρες 

στιγματισμένες μέ ἀριθμούς, 

καθώς ἐροκάνιζαν τήν κουπαστή, ποντίκια˙ 

ἄχρηστη ἡ πετροκαλαμίθρα χαλασμένη, 

 κόκκινες ἀνεμόνες ἀπό περασμένες ἄνοιξες, 

 τό αἷμα τοῦ νεκροῦ Θεοῦ, 

τό αἷμα τοῦ νεκροῦ Θεοῦ, 

 χωρίς ἀνάσταση μέσα στή λαχτάρα τῆς καρδιᾶς μας˙ 

 καί εδῶ σέ τοῦτο τό νησί (τῆς Κύπρου) 

τά λαγήνια τῆς γῆς.

Παναγιά Ὁδηγήτρια, Φορβιάτισσα, Γλυκοφιλοῦσα, 

ἐξενητευθήκαμε, ἐταξιδέψαμε, 

 πότε σέ ἄδενδρους τόπους, 

πότε σέ ἀπέραντες πολιτεῖες, 

μερμήγκια ἡ πεῖνα καί ἡ χλιδή, 

 μέ ποταμούς πλατύστερνους, 

σηκώνοντας γαλέρες καί μαοῦνες, 

μπράτσα πατημένα, γοργόνες καί ἄγκυρες, 

 καί τό ἄρρωστο χαμόγελο 

τῆς καραβίσιας πόρνης.

Εἴδαμε χωριά καί χιόνια, 

λιμάνια ὑγρά, παλάτια, ἐμπόρους, 

 ἐμεῖς πραγματευτάδες μιᾶς φτωχῆς πραμάτειας, 

μέσα σέ ξένες φωνές, 

 ἐνοιώσαμε πώς χάνουμε τήν φωνή μας.

Ἐγυρίζαμε, ἐκουμπίσαμε τό μέτωπο 

 στά μάρμαρά μας, καί πάλι τά μάρμαρα 

 μᾶς ἔδιωξαν, καί πάλι καί πάλι.

Παναγιά ταξιδεύτρα, γιατί μᾶς ἔφερες 

 σέ τοῦτο τό νησί (τῆς Κύπρου); 

Ἐδῶ πού ἐγυμνώθηκε ἡ γυναῖκα, 

καί ἔσμιξε μέ τόν ἄγνωστο ἄνδρα, 

χωρίς φόβο, καί ἐβύζαξε τον οὐρανό, 

τά δένδρα, τόν ἀφρό τῆς θάλασσας, 

 καί τήν ἐπροσκύνησαν καί ἔπειτα, 

μέ τό γύρισμα τοῦ κύκλου τήν ἐπούλησαν.

Πληθαίνουν τά χαμένα απομεσήμερα, 

τό ἄνθισμα τοῦ στήθους, 

 καί τῶν μικρῶν στήν ἄμμο,

Ταξιδεύτρα, βουλιαγμένη πατρίδα, 

γιατί μᾶς ἔφερες σέ αὐτήν την πίκρα; 

Τό εὐώδιασμα τῆς λιωμένης ἐλιᾶς 

ἦρθε κοντά μου, 

καρποί καί φύλλα σταματημένα 

 στό φῶς τοῦ δειλινοῦ».

Βλέπουμε καί στό ἄγνωστο αὐτό Κυπριακό ποίημα γιά τήν Κύπρο καί τήν Ὑπεραγία Θεοτόκο Μαρία καί στό ποίημα «Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος μιλᾶ, Πάφος 1953», ὁ ποιητής μας Γιῶργος Σεφέρης, πού τά ἔγραψε καί τά δύο αὐτά, ἀναφέρεται στήν «Ὑπέρμαχο Στρατηγό, πού εἶχε στά γόνατα τόν καημό τῆς Ρωμηοσύνης», τόν Ἐσταυρωμένο Ἰησοῦ Χριστό καί μαζί του, τόν ἐσταυρωμένο Ρωμαίϊκο Λαό, ἰδίως τούς Ρωμηούς Ὀρθοδόξους Ἕλληνες καί Ἑλληνοκυπρίους (κατά πάντα φυλετικά καί κατά παιδείαν Ἕλληνες τῆς Κύπρου).

Στήν Κύπρο, ὁ Γιῶργος Σεφέρης ἔζησε τό θαῦμα, τό σταυροαναστάσιμο πένθος, τήν χαρμολύπη, τήν ἔνδακρυ χαρά, τόν θεϊκό ἔρωτα πυρένδροσο τοῦ Ἁγίου Πνεύματος, τήν κοινωνία τῆς ἀγάπης τοῦ Χριστοῦ, τήν θεϊκή ἄκτιστη Χάρη τῆς Παναγίας Τριάδος, τήν πραγματοποίηση τοῦ ἐν δυνάμει προσώπου, «τοῦ κατ’εἰκόνα Θεοῦ», σέ ἐν ἐνεργείᾳ μοναδικοῦ, ἱστορικοῦ καί ἀνεπανάληπτου προσώπου, τοῦ κάθε ἀνθρώπου, «τοῦ καθ’ὁμοίωσιν Θεοῦ»[2].

Ἄς μελετήσουμε ἀπροκατάληπτα, χωρίς παρωπίδες, ἀντικειμενικά, ὄχι φανατικά, ὄχι φονταμενταλιστικά, ὄχι φαντασιοπληκτικά, ὄχι ἐθνικιστικά, ὄχι ἐθνομηδενιστικά, ὄχι ἰδεολογικά, ὄχι φιλοσοφικά, ἀλλά μέ ἀγάπη, μέ ἀπαθῆ πατριωτισμό, μέ ταπείνωση, μέ ἀγαστή συνεργασία μεταξύ μας, ὅλοι οἱ ὀρθόδοξοι χριστιανοί, ἰδίως οἱ Ὀρθόδοξοι Ἕλληνες καί Ἑλληνοκύπριοι (κατά πάντα φυλετικά καί κατά παιδείαν Ἕλληνες τῆς Κύπρου), γιά νά σώσουμε θείᾳ χάριτι τίς ψυχές καί τά σώματά μας πρῶτα. Νά εἰσέλθουμε στόν Παράδεισο ἀπό τώρα, νά δοῦμε, ἄν γίνεται καί μποροῦμε, τό Πανάγιον Πρόσωπο τοῦ σεσαρκωμένου Θεοῦ Λόγου, Ἰησοῦ Χριστοῦ. Νά γίνουμε υἱοί Θεοῦ Πατρός κατά χάριν. Νά γεννήσουμε, τέλος, κατά χάριν τόν Χριστό, δηλαδή νά γίνουμε κατά χάριν θεοτόκοι, ὅπως ἡ Παναγία Μαρία εἶναι κατά φύσιν Θεοτόκος. Ἔτσι θεολογεῖ ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής, μαζί μέ τούς ἁγίους θεολόγους πατέρες Ἰωάννη τόν Δαμασκηνό, Συμεών τόν Νέο Θεολόγο καί Γρηγόριο Παλαμᾶ τόν Ἁγιορείτη, θεοπνεύστως, θεοπρεπῶς, θεοφιλῶς, θεοκινήτως καί Χριστοπρεπῶς, ἁγιοπνευματικῶς, ἐν Χριστῷ ἐμπειρικῶς, ὄχι ἀριστοτελικῶς, ὄχι διανοητικῶς, ὄχι σχολαστικῶς, ὄχι στοχαστικῶς, ὄχι ἰδεολογικῶς, ὄχι φιλοσοφικῶς, ὄχι παποκεντρικῶς, ὄχι προτεσταντικῶς, ὄχι μονοφυσιτικῶς, ὄχι πλατωνικῶς, ὄχι ὠριγενιστικῶς, ὄχι εἰκονομαχικῶς, ὄχι φονταμενταλιστικῶς, ὄχι σχισματικῶς, ὄχι παλαιοημερολογιτικῶς, ὄχι ζηλωτικῶς οὐ κατ’ἐπίγνωσιν.

Ὁ ποιητής καί λογοτέχνης, Ρωμηός Ἑλληνορθόδοξος Χριστιανός, νομπελίστας Γιῶργος Σεφέρης, μέ τόν τρόπο του, τήν ζωή, τήν σκέψη, τόν γραπτό, προφορικό καί ἐνδιάθετό του λόγο, τήν ἐν Χριστῷ ὁμολογία τῆς Ὀρθοδόξου Πίστεως καί τήν ἀπαθῆ ἀγάπη πρός τόν Οἰκουμενικό Ἑλληνισμό καί ἰδιαίτερα πρός τήν Ἑλληνορθόδοξη Κύπρο, κατόρθωσε νά γίνει Διδάσκαλος καί Φωτιστής ὅλων τῶν συγχρόνων του καί τῶν μετέπειτα ἀνθρώπων, ἰδίως τῶν Ἑλλήνων καί Ἑλληνοκυπρίων (κατά πάντα φυλετικά καί κατά παιδείαν Ἕλληνες τῆς Κύπρου. Τό θέμα εἶναι κατά πόσον καλοπροαιρέτως θά ἐνστερνισθοῦμε καί θά βιώσουμε ἐν Χριστῷ καί ἐν Οἰκουμενικῷ Ἑλληνισμῷ τήν παρακαταθήκη, τήν Παράδοση, τήν Ἱστορία, τόν Πολιτισμό, τήν Θεολογία, τόν ἀπαθῆ πατριωτισμό καί τήν πανανθρώπινη ἀγάπη τοῦ νομπελίστα Ἑλληνορθοδόξου ποιητοῦ καί λογοτέχνη μας Γιῶργου Σεφέρη. Τό ὀφείλουμε αὐτό πρῶτα στόν ἑαυτό μας. Μετά στήν οἰκογένειά μας, στή γειτονιά μας, στό χωριό, στήν κοινότητα, στήν πόλη μας, στό κράτος, στήν Ἐκκλησία μας, στόν κόσμο τέλος ὁλόκληρο. Ὅταν πεθάνουμε (ὅλοι εἴμαστε ὑποψήφιοι θανάτου), τί λόγο θά δώσουμε στόν Γιῶργο Σεφέρη καί στούς ἄλλους προγόνους μας; Πῶς θά τούς κοιτάξουμε στά πρόσωπά τους;

«Θά μᾶς κρίνουν οἱ ἀγέννητοι καί οἱ νεκροί» (Κωστής Παλαμᾶς).

«Ὁ νοῶν νοείτω».

ΣΧΟΛΙΑ

Γιά νά γράψουμε τήν παροῦσα φιλολογική καί θεολογική μελέτη-δοκίμιό μας μέ τίτλο: «Ὄπου καί νά ταξιδέψω, ἡ Ἑλλάδα μέ πληγώνει˙ ἀναφορά στήν Ὀρθόδοξη πίστη καί Ἑλληνικότητα τοῦ νομπελίστα ποιητῆ Γιῶργου Σεφέρη», μελετήσαμε ἐπισταμένως, ὄχι ἐπιφανειακῶς, τά πιό κάτω βιβλία, μελέτες, μεταφράσεις κ.ἄ. κείμενα τοῦ ἰδίου τοῦ Γιῶργου Σεφέρη καί ἄλλων συγγραφέων καί μελετητῶν-ἐρευνητῶν τοῦ συνολικοῦ του βίου καί ἔργου. Ἐδῶ ἐμεῖς τονίσαμε αὐτά τά στοιχεῖα, τίς προϋποθέσεις καί τίς συντεταγμένες, κατά τήν γνώμη μας, πάνω στίς ὁποῖες στηρίχθηκε ὁ ποιητής καί λογοτέχνης, Ρωμηός Ἕλληνας, Γιῶργος Σεφέρης, γιά νά οἰκοδομήσει τόν λογοτεχνικό, ποιητικό, γραπτό, προφορικό καί ἐνδιάθετό του λόγο, σκέψη, πράξη, φαντασία σωστή, διανοητική σύλληψη καί φιλοσοφική-θεολογική του συγκρότηση καί διάθεση.

Εἶναι σημαντικό ἐδῶ νά ποῦμε πώς ὁ Γιῶργος Σεφέρης εἶναι σπουδασμένος στή Σμύρνη, ὅπου γεννήθηκε, στήν Εὐρώπη, κυρίως Δυτική, ἀκολούθησε τόν διπλωματικό, πολιτικό βίο καί προσωπική ἐργασία, ἀλλά δέν κομματικοποιήθηκε, δέν ζήτησε ἀπό τόν Ἑλληνικό Λαό νά τόν ψηφίσουν ἤ βουλευτή ἤ ὑπουργό ἤ πολιτευτή δήμαρχο ἤ περιφερειάρχη ἤ πρωθυπουργό. Ἐπίσης, δέν «κόλλησε» στόν Νεοελληνικό καί Εὐρωπαϊκό Διαφωτισμό, Νοησιαρχία, Παιδεία, Πολιτισμό, Θεολογία, Ζωή, Παράδοση καί Πνευματικότητα. Ἀλλά, μετά τόν πνευματικό, ἐθνικό, λογοτεχνικό τρανταγό, ὁ ὁποῖος συνέβη μέ τήν Μικρασιατική καταστροφή τό 1920-1924 μ.Χ. στόν προδομένο χῶρο-χρόνο τῆς Ρωμηοσύνης μας, ἀναζήτησε, μαζί μέ ἄλλα φωτισμένα μυαλά καί φιλοσόφους, ποιητές, ζωγράφους, μουσικούς, πολιτικούς καί ἐκκλησιαστιούς ἄνδρες καί ἐμπνευσμένες γυναῖκες, τίς πνευματικές, ἱστορικές, καλλιτεχνικές, λογοτεχνικές, πολιτικές, ἐκκλησιαστικές, θεολογικές καί ὑπόλοιπες ρίζες τῆς Ὀρθοδοξίας καί τοῦ Ἑλληνισμοῦ, στήν οἰκουμενική, πανανθρώπινη καί συγχρόνως ἀπαθῆ ἀγάπη γιά τήν Ἑλλάδα καί τις ταλαιπωρίες της. Πονοῦσε γιά ὅλ’αὐτά, πού ἀναφέραμε, εἶχε ἐν Χριστῷ ἀνησυχία καί χωρίς πνευματικό ἄγχος ἀγωνία γιά τό παρόν καί τό μέλλον τῆς ἀνθρωπότητος πρῶτα, τῆς Εὐρώπης, τῆς Ἑλλάδος, τῆς Κύπρου καί τῆς περιοχῆς τῶν Βαλκανίων, τῆς Μέσης Ἀνατολῆς καί ἄλλων περιοχῶν. Ἦταν οἰκουμενικός ἄνθρωπος, ὄχι οἰκουμενιστής, ὄχι κοσμοπολίτης, ὄχι μασόνος-ἑβραῖος-σιωνιστής, ὄχι παγκοσμιοποιημένος, ὄχι εὐρωπαιόφρων, ὄχι ἀμερικανόφρων, ὄχι ρωσσόφρων, ὄχι φραγκόφρων, ὄχι Ἀγγλόφρων. Βέβαια, ἐπιρρεάσθηκε ποιητικά καί λογοτεχνικά, ἐξωτερικά, τυπικά, ὄχι οὐσιαστικά, ὄχι τυπολατρικά, ὄχι εἰδωλολατρικά, ἀπό τήν Ἀγγλική, Γαλλική καί Εὐρωπαϊκή νοοτροπία, σύγχρονή του καί παλαιότερη χρονικά. Εἶπε, μετά ἀπό αὐτά, πού λέμε τώρα: «Ἀπό τήν Εὐρώπη, ὅπου ἐσπουδάσαμε, ἐζήσαμε, ἐπονέσαμε, ἐγυρίσαμε στήν Ἑλλάδα πνευματικά, θεολογικά, φιλοσοφικά πεινασμένοι, δυστυχῶς». Ἐμεῖς, λοιπόν, τί ἄλλο νά ποῦμε; Ὁ Τριαδικός Θεός μας νά μᾶς φωτίσει, ἐλεήσει.

Ὅποιος θέλει νά μελετήσει, νά ἐντρυφήσει στή ζωή, στή σκέψη, στόν τρόπο γραφῆς τοῦ Ρωμηοῦ Ἕλληνα Γιώργου Σεφέρη, τόν παρακαλοῦμε πάρα πολύ, ταπεινῶς, υἱϊκῶς, εὐσεβάστως καί ἐν Χριστῷ ἀδελφικῶς, φιλικῶς, νά ρίξει μιά ματιά ἤ πολλές φορές νά δεῖ τά ἑξῆς βιβλία καί μελέτες γιά τόν Γιῶργο Σεφέρη, ὅπως καί νά ψάξει στά ἴδια τά κείμενά του, πού εἶναι ἀστείρευτες πνευματικές, ποιητικές καί λογοτεχνικές πηγές προσωπικῆς καί συλλογικῆς αὐτογνωσίας, αὐτοκριτικῆς, αὐτοκατηγορίας, γόνιμου διαλόγου μέ τόν Θεό, μέ τόν ἑαυτό μας καί τούς ἄλλους ἀνθρώπους. Μήν τρομάζετε γι’αὐτά πού διαβάζετε ἐδῶ. Ὁ ἄνθρωπος εἶναι ἀτελής, ἄρρωστος πνευματικά, εὐεπίστροφος πρός τήν ἐμπάθεια, τήν ὑποκρισία, τήν αὐτοειδωλοποίηση. Ἀλλά, ὁ σωστός πνευματικά ἄνθρωπος θέλει «ἑνός ἀπείρου πνευματικά ὕδατος τήν γεύση καί τήν πόση, γιά νά ξεδιψάσει ἀπόλυτα, συγκλονιστικά, ὑπαρξιακά. Καί ὁ κόσμος ὁλόκληρος, τό Σύμπαν, εἶναι περιορισμένος, κτιστός, πεπτωκώς, ἄρρωστος πνευματικά. Πῶς θά μπορέσει νά ξεδιψάσει τήν ἀνθρώπινη φύση γενικά καί τόν κάθε ἄνθρωπο ξεχωριστά ὁ κτιστός, ὁρατός καί ἀόρατος κόσμος; Δέν μπορεῖ νά ἱκανοποιήσει τόν κάθε ἄνθρωπο. Μόνο ὁ κατά φύσιν ἄναρχος, ἀτελεύτητος, ἄπειρος Τριαδικός Θεός μας μπορεῖ νά μᾶς κάνει ὄλους τούς ἀνθρώπους, ὅποιον ἐπιθυμεῖ ἐλεύθερα, κατά χάριν ἄπειρους, ἀτελεύτητους, ἄναρχους καί ἀπεριόριστους»[3]. Ὁ ἅγιος Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής λέγει κάτι παραπλήσιο: «Ὁ ἄνθρωπος μπορεῖ νά γίνει αὐτό, πού εἶναι ὁ Θεός, ἐκτός ἀπό τήν κατ’οὐσίαν ταύτιση καί πλησίασμα μέ τόν Θεό».

Καλή ἀνάγνωση, καλή ἔρευνα, καλή κριτική, καλό διάλογο μέ τόν Θεό μας, μέ τόν ἑαυτό μας καί τούς ἄλλους ἀνθρώπους.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ, Δοκιμές, τ. Α΄, 1936-1947, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 6^η, Ἀθήνα 1992.

Τοῦ ἰδίου, Δοκιμές, τ. Β΄, 1948-1971, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 6^η, Ἀθήνα 1992.

Τοῦ ἰδίου, Δοκιμές, τ. Γ΄, παραλειπόμενα 1932-1971, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 6^η, Ἀθήνα 1993.

Τοῦ ἰδίου, Ποιήματα, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 18^η, Ἀθήνα 1994.

Τοῦ ἰδίου, Ἀντιγραφές, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 4^η, Ἀθήνα 1996.

Τοῦ ἰδίου, Γράμματα (ἀλληλογραφία) Σεφέρη-Λορεντζάτου 1948-1968, ἐπιμέλεια Ν.Δ.Τριανταφυλόπουλος, ἔκδ. Δόμος, ἔκδ. 1^η, Ἀθήνα 1990.

Ἄσμα ἀσμάτων-Παλαιά Διαθήκη, μτφρ. Γιῶργος Σεφέρης, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 5^η, Ἀθήνα 1995.

ΘΩΜΑΣ Σ. ΕΛΙΟΤ, Φονικό στήν Ἐκκλησιά, μτφρ. Γιῶργος Σεφέρης, ἐκδ. Ἴκαρος, Β΄ ἀνατύπωση, Ἀθήνα, Ὀκτώβριος 1996.

Ἡ ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννη, μτφρ. Γιῶργος Σεφέρης, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 7^η, Ἀθήνα ,Ἰανουάριος 1995.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ, Μέρες Α΄, 16 Φεβρουαρίου 1925 – 17 Αὐγούστου 1931, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 3^η, Ἀθήνα 1990.

Τοῦ ἰδίου, Μέρες Β΄, 24 Αὐγούστου 1931 - 12 Φεβρουαρίου 1934, ἐκδ. Ἴκαρος, Ἀθήνα 1984.

Τοῦ ἰδίου, Μέρες Γ΄, 16 Ἀπριλίου 1934 - 14 Δεκεμβρίου 1940, ἐκδ. Ἴκαρος, Ἀθήνα 1984.

Τοῦ ἰδίου, Μέρες Δ΄, 1 Γενάρη 1941 - 31 Δεκεμβρίου 1944, ἐκδ. Ἴκαρος, Ἀθήνα 1993.

Τοῦ ἰδίου, Μέρες Ε΄, 1 Γενάρη 1945 - 19 Ἀπριλίου 1951, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 3^η, Ἀθήνα 1996.

Τοῦ ἰδίου, Μέρες ΣΤ΄, 20 Ἀπριλίου 1951 - 4 Αὐγούστου 1956, ἐκδ. Ἴκαρος, Ἀθήνα 1996.

 Τοῦ ἰδίου, Μέρες Ζ΄, 1^η Ὀκτωβίου 1956 - 27 Δεκεμβρίου 1960, ἐκδ. Ἴκαρος, Ἀθήνα 1990.

Τοῦ ἰδίου, Πολιτικό Ἡμερολόγιο Α΄, 1935-1944, ἐκδ. Ἴκαρος, ἐπιμέλεια Ἀλέξανδρος Ξύδης, ἔκδ. 3^η, Ἀθήνα 1992.

  Τοῦ ἰδίου, Πολιτικό Ἡμερολόγιο Β΄, 1945-1947, 1949, 1952, ἐκδ. Ἴκαρος, ἐπιμέλεια Ἀλέξανδρος Ξύδης, Ἀθήνα 1985.

ΘΩΜΑΣ Σ. ΕΛΙΟΤ, Ἡ ἔρημη χώρα, μτφρ. Γιῶργος Σεφέρης, ἐκδ. Ἴκαρος, ἔκδ. 10^η, Ἀθήνα, Σεπτέμβριος 2000.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ – ΑΝΔΡΕΑΣ ΚΑΡΑΝΤΩΝΗΣ, Ἀλληλογραφία 1931-1960, φιλολογική ἐπιμέλεια: Φώτιος Δημητρακόπουλος, ἐκδ. Καστανιώτης, Ἀθήνα 1988.

ΑΔΑΜΑΝΤΙΟΣ ΔΙΑΜΑΝΤΗΣ – ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ, Ἀλληλογραφία 1953-1971, φιλολογική ἐπιμέλεια: Μιχάλης Πιερῆς, ἐκδ. Στιγμή, Ἀθήνα 1985.

Κυπριακές Ἐπιστολές τοῦ Σεφέρη, 1954-1962, ἀπό τήν Ἀλληλογραφία μέ τόν Γ. Π. Σαββίδη, φιλολογική ἐπιμέλεια: Κατερίνα Κωστίου, ἐκδ. Πολιτιστικό Ἵδρυμα Τραπέζης Κύπρου, Λευκωσία Κύπρου 1991.

ΙΩΑΝΝΑ ΤΣΑΤΣΟΥ, Ὁ ἀδελφός μου Γιῶργος Σεφέρης, ἐκδ. βιβλιοπωλεῖο Ἑστίας Ἰ. Δ. Κολλάρου καί Σίας Α.Ε., ἔκδ. 5^η, κρατικό βραβεῖο βιογραφίας 1974, Ἀθήνα, Ἰούλιος 2000.

ΜΙΧΑΛΗΣ ΠΙΤΣΙΛΙΔΗΣ, Οἱ σκοτεινές πλευρές τοῦ Γιώργου Σεφέρη, ἐκδ. Ἀρχιπέλαγος, φιλολογική βιβλιοθήκη ἀρ. 3, Ἀθήνα, Ἰούλιος 2000.

ΑΡΧΙΜ. ΤΙΜΟΘΕΟΣ ΚΙΛΙΦΗΣ, Τά τέσσερα Εὐαγγέλια καί Πράξεις Ἀποστόλων, κείμενο-μετάφραση-πατερικά σχόλια,                    τ. Α΄, Ἀθήνα 1999.

Τοῦ ἰδίου, Ἐπιστολές Ἀποστόλου Παύλου, Ἑπτά Καθολικές καί ἡ Ἀποκάλυψη Ἰωάννου, κείμενο-μετάφραση-πατερικά σχόλια,                τ. Β΄, Ἀθήνα 2000.

Συγγραφεῖς ἅγιοι Θεολόγοι Πατέρες ταῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας: α) Γρηγόριος ὁ Θεολόγος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, β) Ἰωάννης ὁ Χρυσόστομος Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως, γ) Μέγας Βασίλειος Ἀρχιεπίσκοπος Καισαρείας Καππαδοκίας, δ) Ἰωάννης Δαμασκηνός, ε) Συμεών ὁ Νέος Θεολόγος, στ) Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος (κείμενα 5 τόμων, ἔκδ. Ἱ. Μ. Ἁγίου Νεοφύτου Ἐγκλείστου, Πάφος 1996-2006, Κύπρος), ζ) Γρηγόριος Παλαμᾶς Ἀρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης και Ἁγιορείτης, η) Μάξιμος ὁ Ὁμολογητής (κείμενα-μετάφραση-σχόλια Μερετάκης, π. Θεόδωρος Ζήσης, Παναγιώτης Χρήστου, σειρά: Ἕλληνες Πατέρες τῆς Ἐκκλησίας (Ε.Π.Ε.), ἐκδ. Βυζάντιον καί Γρηγόριος Παλαμᾶς, Θεσσαλονίκη)

ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΣΩΤΗΡΟΠΟΥΛΟΣ, Ἡ Καινή Διαθήκη, (κείμενο καί μετάφραση στήν νεοελληνική διάλεκτο: Τά τέσσερα Εὐαγγέλια, οἱ Πράξεις τῶν Ἀποστόλων, οἱ 14 Ἐπιστολές Ἀποστόλου Παύλου, Ἑπτά Καθολικές Ἐπιστολές καί ἡ Ἀποκάλυψη τοῦ Ἰωάννου Θεολόγου), ἐκδ. Σαΐτης, Ἀθήνα 2012.

ΠΑΝΑΓΙΩΤΗΣ ΤΡΕΜΠΕΛΑΣ, Ἡ Καινή Διαθήκη μετά συντόμου ἑρμηνείας, (κείμενο-μετάφραση μέ σύντομα ἑρμηνευτικά σχόλια), ἐκδ. Ὁ Σωτήρ, ἔκδ. 30^η, Ἀθήνα 1990.

ΙΩΑΝΝΗΣ ΚΟΛΙΤΣΑΡΑΣ, Ἡ Καινή Διαθήκη, (κείμενο-μετάφραση-σχόλια), ἐκδ. Ἡ Ζωή, ἔκδ. 26^η, Ἀθήνα 2000.

Ἡ Καινή Διαθήκη, Τεσσάρων Καθηγητῶν τῆς Θεολογικῆς Σχολῆς Ἀθηνῶν καί Θεσσαλονίκης, (κείμενο-μετάφραση μέ σύντομη ἑρμηνεία), ἔκδ. Βιβλική Ἑταιρεία Ἑλλάδος καί Ἀποστολική Διακονία Ἐκκλησίας τῆς Ἑλλάδος, Ἀθήνα.

ΑΡΧΙΜ. ΣΩΦΡΟΝΙΟΣ ΣΑΧΑΡΩΦ, Ὁψόμεθα τόν Θεόν καθώς ἐστίν, ἔκδ. Ἱ. Μ. Τιμίου Προδρόμου, Ἔσσεξ Ἀγγλίας 1992.

π. ΙΩΑΝΝΗΣ ΡΩΜΑΝΙΔΗΣ, Ρωμηοσύνη-Ρωμανία-Ρούμελη, ἐκδ. Πουρναρᾶς - ἀφοί Κυριακίδη, ἔκδ. 3^η, Θεσσαλονίκη 2002.

Τοῦ ἰδίου, Ρωμηοί Πατέρες τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, Λόγοι ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων, (κείμενο-μετάφραση-σύντομα σχόλια), ἐκδ. Πουρναρᾶς - ἀφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.

---

[1] ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΕΦΕΡΗΣ, «Ἄγνωστο Κυπριακό Ποίημα στήν Κύπρο καί στήν Ὑπεραγία Θεοτόκο Μαρία», ἐν Ἐφημερίδᾳ ‘’Καθημερινή’’ Ἀθηνῶν, ἔνθετο ‘’Ἑπτά Ἡμέρες’’, Κυριακή 13 Ὀκτωβρίου 1996, ἀφιέρωμα στόν νομπελίστα Ἕλληνα ποιητή Γιῶργο Σεφέρη. «Ἄγνωστο Κυπριακό Ποίημα», ἐπιμέλεια Φώτη Δημητρακοπούλου, σ. 7.

[2] Γεν. 1, 26.

[3] ΑΓΙΟΣ ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΑΒΑΣΙΛΑΣ, ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ, ΑΓΙΟΣ ΣΥΜΕΩΝ Ο ΝΕΟΣ ΘΕΟΛΟΓΟΣ